पूर्वीय साहित्यमा सबैभन्दा माथिल्लो स्थानमा रहेको ग्रन्थ वेद हो । वेदको आधारमा लेखिएका सबै ग्रन्थहरू नै वैदिक ग्रन्थहरू हुन् र यी सबै ग्रन्थहरू वेदको मूल भावसँग बाझिएको हकसम्म अमान्य हुन्छन् भन्ने मान्यता राखिन्छ । सामान्यतया साहित्यिक ग्रन्थहरूलाई श्रुति र स्मृति ग्रन्थको रूपमा पनि मान्ने गरिन्छ । वेददेखि पुराणसम्मका वैदिक साहित्यको सामान्य जानकारी तल दिइएको छ ।
धार्मिक साहित्य
धार्मिक साहित्यलाई दुई भागमा विभाजन गर्ने गरिएको छ ।
– ब्राह्मण साहित्य
– ब्राह्मणेतर साहित्य
ब्राह्मण साहित्य
ब्राह्मण साहित्यमा वेद, ब्राह्मण ग्रन्थ, आरण्यक, उपनिषद, वेदाङ्ग, सूत्र, महाकाव्य, स्मृतिग्रथ, पुराण आदि पर्छन् ।
वेद
ब्राह्मण साहित्यमा सर्वाधिक प्राचीन ग्रन्थ ऋग्वेद हो । ऋग्वेदमा प्राचीन आर्यहरूको धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक जीवनको परिचय पाइन्छ । सबैभन्दा कान्छो वेद अथर्ववेद हो ।
वेदको संख्या ४ छ ।
–ऋग्वेद
–यजुर्वेद
–सामवेद
–अथर्ववेद।
चारवटै वेदको सामूहिक रूपलाई संहिता भनिन्छ ।
* ऋग्वेद
वेदमध्ये सबैभन्दा महत्वपूर्ण वेद ऋग्वेद हो ।
ऋचाहरूको क्रमबद्ध ज्ञानको संग्रहलाई ऋग्वेद भन्ने गरिन्छ ।
ऋग्वेदको दुई ब्राह्मण ग्रन्थ छ । ऐतरेय र कौषीतकी (शांखायन)।
यसमा १० मण्डल, १०२८ सूक्त तथा १० हजार ४६२ ऋचाहरू छन् ।
* यजुर्वेद
सस्वर पाठका लागि मन्त्र तथा बलिको समय अनुपालनको लागि नियमहरूको संकलन नै यजुर्वेद हो ।
यो वेद गद्य-पद्य दुवै संरचनामा पाइन्छ ।
यजुर्वेदलाई दुई भागमा बाँड्ने गरिन्छ । शुक्ल यजुर्वेद तथा कृष्ण यजुर्वेद।
यजुर्वेदको दुई ब्राह्मण ग्रन्थ छन् -शतपथ एवं तैत्तिरीय।
* सामवेद
सामवेदलाई गीतहरूको संग्रह पनि मान्ने गरिन्छ ।
सामवेदलाई पूर्वीय संगीतको जनक पनि मान्ने गरिन्छ ।
सामवेद गाउन सकिने ऋचाहरूको संकलन हो ।
सामवेदको ब्राह्मण ग्रन्थ -पञ्चविश हो ।
* अथर्ववेद
यस वेदमा रोग रोकथाम, तन्त्र मन्त्र, बोक्सीविद्या, श्राप, बन्धन, आशिष, प्रशंसा, प्रायश्चित, चिकित्सा, अनुसन्धान, विवाह, प्रेम, राजकर्म, मातृभूमि महानता र साधारण मानिसहरुको विचारहरुको बारेमा उल्लेद छ । यसमा विश्वास, अन्धविश्वास आदिको समेत वर्णन पाइन्छ।
अथर्व ऋषि, यस वेदका संकलक मान्ने गरिन्छ ।
अथर्ववेदमा सभा र समितिलाई प्रजापतिका दुई छोरीहरू भनिएको छ ।
अथर्ववेदको ब्राह्मण ग्रन्थ गोपाठ हो।
* ब्राह्मण ग्रन्थ
यज्ञको विषय प्रतिपादन गर्ने ग्रन्थहरूलाई ब्राह्मण ग्रन्थ भनिन्छ।
राज्याभिषेकको नियम र केही प्राचीन राजाहरूको बारेमा ऐतरेय ब्राह्मणमा उल्लेख गरिएको छ।
सतपथ ब्राह्मणले गान्धार, शल्य, कैकेय, कुरु, पाञ्चाल, कोशल, विदेह राजाहरूको उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
आरण्यक
आरण्यक ब्राह्मण ग्रन्थहरूको अन्तिम अंश हो । जसमा दार्शनिक र रहस्यमयी विषयहरूको विवरण हुन्छ । आरण्यकले चिन्तनशील ज्ञानको पक्षलाई अगाडि बढाउँछन् । जंगलमा अध्ययन गरेर लेखेको ग्रन्थ भएकोले यसलाई आरण्यक भनिएको हो । आरण्यकहरूले चिन्तनशील ज्ञानको पक्षलाई अगाडि बढाउँछन् ।
आरण्यक कुल ७ किसिमका छन् ।
ऐतरेय
शांखायन
तैत्तेरीय
मैत्रायणी
मध्यन्दिन वृहदारण्यक
तल्वकार, चन्डोग्या।
* उपनिषद्
उपनिषद् आरन्यकहरूको पूरक हुन् । उपनिषद् पूर्वीय दर्शनको प्रमुख स्रोत हो । वैदिक साहित्यको अन्तिम भाग भएकोले उनीहरूलाई वेदान्त पनि भनिन्छ।
उपनिषद् पछिल्लो वैदिक कालका रचनाहरू हुन् ।
आर्यहरूको दार्शनिक विचार उपनिषद्मा उपलब्ध छन् । तिनीहरूलाई पराविद्या वा अध्यात्मवाद पनि भनिन्छ।
आत्मा, परमात्मा र पुनरञ्जनमको अवधारणा उपनिषद्मा पाइन्छ।
उपनिषद्हरूको कुल संख्या १०८ छ तर उपनिषद् प्रामाणिक छ ।
ईश
केन
कठ
प्रश्न
मुण्डक
माण्डुक्य
तैत्तेरीय
ऐतेरय
कौषितकी
वृहदारण्यक
श्वेताश्वेतर
वेदाङ्ग
वेदको ६ किसिमको अंगलाई वेदाङ्ग भन्ने गरिन्छ ।
शिक्षा
कल्प
व्याकरण
निरुक्त
ज्योतिष
छन्द
वेदाङ्ग सूत्रको रूपमा गद्यमा लेखिएको छ।
सूत्र साहित्य वैदिक साहित्यलाई अक्षुण्ण राख्नको लागि उपयुक्त साहित्यहरू हुन् ।
प्रमुख उपवेद – आयुर्वेद, धनुर्वेद, गन्धर्वर्वेद, शिल्पवेद।
व्याकरण ग्रन्थहरूमा, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पाणिनी अष्टध्यायी हो। यसको रचना अवधि ४०० ईसापूर्व मानिन्छ।
विधि र नियम प्रतिपादन गरिएका सूत्रहरू कल्पसूत्र भनेर चिनिन्छन्।
कल्पसूत्रलाई तीन भागमा विभाजन गर्ने गरिन्छ ।
स्रोत सूत्र (यज्ञसम्बन्धी नियमहरू)
गृह सूत्र (लौकिक एवं पारलौकिक कर्तव्य)
धर्मसूत्र (धार्मिक, सामाजिक र राजनीतिक कर्तव्य)
प्रमुख संस्मरण पुस्तक
मनुस्मृति, याज्ञवल्क्य स्मृति, पराशर स्मृति, नारद स्मृति, बृहस्पति स्मृति, कात्यायन स्मृति, गौतम स्मृति आदि ।
मनुस्मृति सबभन्दा पुरानो र प्रामाणिक ग्रन्थ हो।
रामायण र महाभारत दुई महाकाव्य हुन्।
महाभारत महाकाव्य रचना अवधि ४०० ईसापूर्व मानिएको छ । यसको अन्तिम संकलन ४०० ई ताका गरिएको थियो ।
महाभारत वेदव्यास द्वारा रचना गरिएको हो । पहिले यसमा ८८०० वटा श्लोकहरू थिए । उसको नाम जयसंहिता थियो। वर्षौंपछि यसको श्लोक संख्या २४०० मा मात्रै सीमित भयो ।
अन्तिम संकलनको क्रममा यसको संख्या १ लाख पुग्यो ।
महाभारतको प्रारम्भिक उल्लेख आश्वालयन गृहसूत्रमा पाइन्छ।
रामायण वाल्मीकिले रचेका थिए। यसमा सुरुमा ६००० श्लोकहरू थिए । पछि यो १२००० श्लोकहरू थपिए । अहिले यसमा २४००० श्लोकहरू छन् । यो ई.पू. पाँचौं शताब्दीमा रचना गरिएको थियो ।
पौराणिक कथा
* भारत वर्षीय ऐतिहासिक विवरणहरूको व्यवस्थित विवरण पुराणमा भेटिन्छ।
* पुराणका लेखक लोमर्ष र उनका छोरा उग्रशर्व थिए।
* पुराणहरुको संख्या १८ छ।
* पुराणहरू तेस्रो-चौथो शताब्दी ईस्वीमा रचना गरिएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ। नेपालमा यो १६ औं शताब्दीसम्म पनि लेखिएको पाइन्छ ।
* प्राचीन पुराणहरुमा – मार्कण्डेय, ब्राह्माण्ड, वायु, विष्णु, भागवत, मत्स्य पुराण आदि पर्छन् ।
* मत्स्य पुराण सबैभन्दा पुरानो र प्रामाणिक पुराण हो
