सरकारले जेठ–१५ को बजेट वक्तव्य मार्फत ‘खानीजन्य ढुङ्गा, गिट्टी, बालुवा निकासी गरी व्यापार घाटा न्यूनीकरण गरिनेछ’ भनेसँगै अहिले चुरे पहाडमा खानी खोल्ने विषय चर्चामा छ ।

बजेटको बुँदा– १९९ ले चुरे लगायतका पहाडमा खानी सञ्चालन गरी निर्माण सामग्री निकासी गर्ने संकेत गरेसँगै वातावरणविद् तथा अभियन्ताहरू आक्रोशित बनेका छन् । उनीहरूले चुरे दोहन हुँदा तराई मरुभूमि बन्ने भन्दै सरकारी निर्णयप्रति गम्भीर आपत्ति जनाएका छन् ।

यसै सन्दर्भमा हामीले त्रिचन्द्र क्याम्पस भूगर्भ विभागका सहप्राध्यापक डा.सुबोध ढकालसँग चुरे पर्वतको विषयमा कुरा गरेका छौं । डा. ढकाल चुरे पहाडको पहिरो अनुसन्धान तथा विपद् अध्ययनकर्ता पनि हुन् ।

चुरेको भौगोलिक बनोट, महत्त्व तथा सरकारी कदमबारे डा. ढकालसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :

‘चुरे’ भनेर वैज्ञानिक रूपमा हामीले कुन भौगोलिक क्षेत्रलाई बुझ्ने ?

नेपालको पाँचवटा धरातलीय स्वरूप छ । सबैभन्दा दक्षिणमा तराई छ, त्यसको उत्तरमा चुरे, त्यसपछि महाभारत पर्वतशृङ्खला, त्यसभन्दा उत्तरमा उच्च हिमाली भाग र उत्तरमा हिमालय पर्वत छ । यीमध्ये दक्षिणतिरको सबैभन्दा पहिलो पहाड जुन बनोटको आधारमा सबैभन्दा कान्छो पहाड हो त्यसैलाई चुरे भनेर चिनिन्छ ।

यसो त बनोटका आधारमा हिमालय पर्वतशृङ्खला संसारका पर्वतशृङ्खलामध्ये सबैभन्दा कान्छो हो भने हिमालयभित्रको पनि कान्छो पहाडको रूपमा चुरे पर्दछ । यो पवर्तशृङ्खला नेपालमा मात्र नभई अफगानिस्तानदेखि बर्मासम्म फैलिएको छ ।

चुरेको प्राकृतिक बनोट कस्तो छ ?

पहिलो कुरा, चुरेको भू–बनोट अत्यन्त कमजोर छ । यो बनेको धेरै समय नभएकाले बनोट खँदिलो छैन । चट्टानहरू आपसमा खाँदिन नपाउँदा चुरे संवेदनशील भएको हो ।

दोस्रो बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने, चुरेभन्दा तल जाँदा भावर भेटिन्छ, त्यसभन्दा तल बालुवा भएको माटो र अन्तिममा कृषियोग्य मलिलो माटो पाइन्छ । यही बनोटलाई हामी मुख्यतया तराई भन्छौं । यदि यो तराई चट्टानको रूपमा उठ्यो भने चुरे पहाड हुने हो । पृथ्वीको अहिलेको अवस्था निर्माण हुँदा चुरे यसरी नै बन्न पुगेको हो ।

चुरेका प्रमुख विशेषता र महत्त्व के छन् ?

चुरेको जैविक विविधताको पाटो त छँदैछ, यसबाहेक यहींबाट वर्षाको पानी जमीन मुनिबाट छिरेर बग्दैबग्दै तराईसम्म पुग्छ । पानी नदीमा मात्र होइन जमीनमुनि पनि बग्ने गर्छ । यसैले तराईको माटो मलिलो बनाउने काम गर्छ । तराईमा खानेपानी ट्युबेलबाट निकालिने कारण यही हो । किनकि पानी जमीनको सतहमुनि पनि बगेको छ ।

चुरेलाई यदि दोहन गर्‍यौं भने जमीनमुनि बग्ने पानी स्वतः कम हुन्छ । अनि खोलमा बग्ने पानीको सतह बढेर बाढी आउँछ । त्यस्तो बाढीमा थेगर बढी हुँदा खेतीयोग्य जमीन नष्ट हुन्छ । खेतीपाती गर्न सकिंदैन ।

चुरे पहाडको उँचाइ तथा भौगोलिक अवस्थितिले जलवायुमा कस्तो प्रभाव पारेको हुन्छ ?

उँचाइको कारणले मात्रै वातावरणमा असर पर्ने भन्ने हुँदैन । यसको सूक्ष्म अध्ययन पनि भएको छैन । तर चुरेका पहाडहरू नाशिन थाल्यो, ढुंगा–गिट्टी निकालिन थाल्यो भने पानीको अभावदेखि सघन बाढी आउनेसम्म हुन्छ । यस्तै यहाँका हजारौं वनस्पति र जीव–जनावर संकटमा पर्छन् ।

अहिले जलवायु परिवर्तनको कारणले चुरेमा अन्य पहाडमा भन्दा धेरै पानी परेको देखिन्छ । यदि यहाँ मानवीय क्रियाकलाप बढ्न थाल्यो भने पानीकै कारण तराईमा समस्या सृजना हुन्छ ।

भनेपछि चुरेमा कुनै पनि उत्खनन वा खानी सञ्चालन गर्न मिल्दैन ?

चुरे पहाड पर्ने २२ वटा जिल्लामा पहिरोको अनुसन्धान गर्दा म पनि मुख्य अनुसन्धानकर्ता थिएँ । पश्चिमदेखि पूर्वसम्म अध्ययन गर्दा हामीले दश हजारवटा पहिरो गएको स्थान पत्ता लगायौं । अहिले नै त्यति पहिरो गएको छ भने अब खानी चलाउन थालियो भने त थप हजारौं पहिरो जाने सम्भावना हुन्छ । अनि पहिरोसँगै भूक्षय, बाढी एकैसाथ आइपर्छ ।

यसको एक मात्र कारण चुरेको कमजोर भू–बनोट नै हो । अनि मान्छेहरूले चुरेमा खानी सञ्चालन गर्न किन हुँदैन भन्ने कुराको प्राविधिक पक्ष बुझेका छैनन् । चुरे आफैंमा कमजोर छ भने यसबाट निकालिएका कच्चा पदार्थ गुणस्तरीय हुँदैनन् । यसको ढुंगा–माटोले बलियो निर्माण गर्न सकिंदैन । वैज्ञानिक आधारमा यो कुरा असान्दर्भिक छ ।

तराई र चुरेका खोलाको सवालमा भने ती खोला हिमालबाट बग्दै आएका हुनाले खनिज पदार्थ बलियो हुन्छ । उपयोगी खनिज निस्कन सक्छ । तर चुरे पर्वतकै खनिज भने निकै कमसल छ ।

यो पनि पढ्नुहोस् यो पनि पढ्नुहोस ‘चुरे दोहनले तराई मरुभूमि बन्छ, सरकारले निर्णय सच्याउनुपर्छ’

खानी सञ्चालन गर्दा तराईको खेतीयोग्य जमीनको माटोमा कस्तो प्रभाव पर्छ ?

चुरेमा खानी सञ्चालन गर्दा बाढीले सबै थेगर तराईका कृषियोग्य जमीनमा थुप्रिन्छ । नदी खोलाको सतह झन् बढ्छ । सामान्य वर्षामा पनि चुरेबाट ढुंगा–माटो र चट्टानका टुक्राहरू बाढीको रूपमा बग्दै तराईको समथर माटोमा पसेर थिग्रेर बसेको छ भने चुरे दोहन गर्दा यो अवस्था भयावह हुन्छ ।

अर्कोतर्फ अहिले नै तराईका नदीहरूको ‘सतह’ जमीनभन्दा माथि छ । गाउँबस्तीहरू नदीकै सतह वा कहीं–कहीं त नदीभन्दा पनि तल्लो सतहमा छ । यस्तो भूबनोट हुँदाहुँदै हामीले चुरे दोहन गर्‍यौं भने बाढीको विकराल अवस्था आउँछ । यसले कृषियोग्य जमीन त नष्ट गर्ने नै भयो हजारौं बस्तीलाई बाढीले सखाप पार्न सक्छ !

एउटा विज्ञको हैसियतमा चुरेको सवालमा सरकारलाई के सुझाव दिन चाहनुहुन्छ ?

हामीले प्राकृतिक स्रोतलाई अप्टिमम (उच्चतम) प्रयोग गर्ने नै हो । आफूसँग भएका स्रोत–साधन नै प्रयोग गर्ने हो । यसमा दुईमत छैन ।

तर, प्राकृतिक स्रोत उपयोग गर्दा कुन ठाउँमा कति गर्ने, कहिलेसम्म गर्ने भन्ने जस्ता विस्तृत वैज्ञानिक अध्ययनपछि मात्र सरकारले निर्णय गर्नुपर्ने हुन्छ ।
लोकप्रियताको लागि वा भनौं आफ्नो राजनीतिक एजेण्डाका लागि जहाँ पनि खानी खोल्ने कुरा गर्न मिल्दैन ।

प्राविधिक एवं वैज्ञानिक अध्ययन गरेर मात्र खानी सञ्चालन गर्ने तथा ढुंगा–माटो, बालुवा निकाल्ने काम गर्नुपर्छ । अनि राष्ट्रिय स्रोत भएकाले निजी क्षेत्रको जिम्मामा नभई सरकारी निमयनकारी निकायबाट खनिज पदार्थ निकाल्नुपर्छ । कडा अनुगमन गरिनुपर्छ ।

तर तपाईंहरूको कुरा नसुनिकन बजेट वक्तव्यमा चुरेमा खानी खोल्ने कुरा राखियो नि !

विज्ञता हासिल गरेर आएका विज्ञहरूले त प्राविधिक हिसाबले जे ठीक हो त्यसैलाई सत्य मान्नुपर्छ । सरकारलाई सजिलो होस् भनेर विज्ञले सुझाव दिने होइन नि ! पढेको एउटै कुरा छ भने सबैको एउटै मत आउनुपर्छ । मैले पढेको एउटा, अर्कोले पढेको एउटा भन्ने त वैज्ञानिक सवालमा हुँदैन नि !

अनि राजनीतिक पार्टीले विज्ञहरूलाई चलाउने होइन कि विज्ञहरूले राजनीतिक पार्टीलाई चलाउने हो । यहाँ त उल्टो भएको छ ।ईआईए (वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन) मात्रको भर परेर हुँदैन । यहाँका विज्ञ आफैं ईआईए गर्ने फेरि आफ्नो फाइदाका लागि आफूखुशी ईआईएभन्दा उल्टो सल्लाह दिन्छन् । सिङ्गो राष्ट्रलाई घाटा हुन्छ भने सबै विज्ञ एकै ठाउँमा उभिनुपर्छ ।

अभियन्ताहरूले पनि चुरे दोहनको विरोध गरिरहेका छन् । यसमा अभियन्ता तथा सरोकारवालाहरूको कस्तो भूमिका रहन्छ ?

यहाँ दुईथरी अतिवादीहरू छन् । एकथरी भन्छन्– सबै चुरे पहाडजति काटेर खानी सञ्चालन गरौं । निर्माण सामग्री निकासी गरेर अर्थतन्त्र बलियो बनाऔं । अर्कोथरी भन्छन्– वातावरणलाई असर पर्ने हुनाले एक दर्जन रूख पनि काट्न मिल्दैन । विकासको नाममा विनाश गर्न पाइँदैन ।

यी दुवैथरी अतिवादीहरूको बीचबाट हामीले सोच्नुपर्छ । यदि वैज्ञानिक आधार छ, प्राविधिक सन्तुलन छ भने खानी खोल्नुपर्छ । बेच्न मिल्छ भने निर्यात गर्ने हो अनि आफ्नै देशलाई निर्माण सामग्री चाहिन्छ भने आफैंले प्रयोग गर्ने हो । हामीलाई पनि त दिगो निर्माणका लागि बलियो खनिज पदार्थ चाहिएको छ । बेच्ने मात्र कुरा छैन नि !

अहिले अभियन्ताहरूले चुरेको सवालमा सरकारलाई दोहन नगर्न दबाब दिइरहेकाको कुरा सकारात्मक छ । अन्य सवालमा भने उनीहरूले पनि वैज्ञानिक आधार लिएर कुनै पनि कुराको विरोध गर्दा राष्ट्रलाई हित हुन्छ भने मात्रै विरोध गर्नुपर्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस्  यो पनि पढ्नुहोस गिट्टी-वालुवा निकासीप्रति सरकार प्रतिवद्ध ?