विवेकशून्य दासता रोक्न चेतनायुक्त शिक्षा

‘लुट्न सके लुट कान्छा, लुट्न सके लुट, अरू देशमा पाइँदैन नेपालमै हो छुट …’ भन्ने पशुपति शर्माको गीतले सायद लुट्न पाएका बाहेक सबैको मन पक्कै छोएको हुनुपर्छ ।

समाज रूपान्तरणका लागि साहित्य, कला, संगीत लगायत सबैजसो क्षेत्रको आ–आफ्नै प्रकृतिको योगदान छ, त्यसमध्ये शिक्षा क्षेत्रको योगदान सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ । किनकि जबसम्म शिक्षाका माध्यमबाट मानिसको चेतनाको विकास गर्न सकिंदैन, त्यो रूपान्तरण दिगो र पूर्ण हुँदैन, आंशिक मात्र हुन्छ ।

समयक्रमसँगै नेपालको राजनैतिक, सामाजिक क्षेत्रमा पर्याप्त परिवर्तन आएको छ र आगामी दिनमा पनि क्रमिक रूपमा यो परिवर्तनले अवश्य निरन्तरता पाउनेछ । तर सामाजिक, राजनैतिक थिति बसाल्ने तथा सही मार्गमा डोर्‍याउने माध्यम भनेको मानिसको विवेकशीलता हो । त्यो प्राप्तिका लागि शिक्षामार्फत चेतनाको स्तर बढाउनुको विकल्प छैन ।

छिमेकी राष्ट्र भारतको राजधानी दिल्लीमा आएको शिक्षाको चेतनाको स्तर र त्यसले ल्याएको राजनीतिक तथा सामाजिक प्रभाव प्रष्ट रूपमा दुई वटा कोणबाट देखिन्छ । सामाजिक रूपमा उत्तेजित भाषण गरेर कुनै पनि राजनैतिक पार्टी तथा नेताले त्यहाँ चुनाव जितिराखेका छैनन् भने विश्वको एक घना बस्ती भएको सहरको कोरोना तथा ओमिक्रोन नियन्त्रणको प्रभावकारितालाई देख्न सकिन्छ ।

तसर्थ हामी सबैको दायित्व शिक्षामा गुणस्तरीय परिवर्तन ल्याउनका लागि योगदान दिनु नितान्त आवश्यक छ, किनकि हामी नेपालमा थिति र सुशासन चाहन्छौं न कि अस्तव्यस्तता र अराजकता ।

हालका ठूला भनाउँदा राजनैतिक पार्टीले कहिल्यै पनि शिक्षामा बजेटको मात्रा बढाउने तथा वास्तविक रूपमा परिवर्तन ल्याउन चाहेकै छैनन् । राणा शासनकालमा सत्ता नै ढल्छ भनेर शासकहरू शिक्षा दिनै चाहँदैनथे तर अहिलेको अवस्थामा रोजगारीमूलक, गुणस्तरीय चेतनायुक्त शिक्षाको व्यवस्था भएमा केही वर्षभित्र नै जनतालाई भ्रममा राख्ने अवस्था रहँदैन र हालका राजनीतिज्ञहरूको वास्तविकता छर्लङ्ग हुन्छ ।

तत्पश्चात कालापानी, लिम्पियाधुरा, एमसीसी लगायत राष्ट्रियताका महत्वपूर्ण विषयलाई जनतालाई भोटको लागि मात्र प्रयोग गर्न सक्ने थिएनन् र जनतालाई जहिले पनि भेडा बनाउन सकिन्छ भन्ने दुस्साहस गर्ने थिएनन् ।

हामी सबैलाई थाहा भएकै विषयवस्तु हो-सामाजिक सुरक्षा भत्ता कसले बढी बढाउन सक्छ, होडबाजी गर्छन् न कि शिक्षा र स्वास्थ्यको बजेटमा । सामाजिक सुरक्षा भत्ता जसरी वितरण भइरहेको छ के यो ठीक छ त ? वास्तविक रूपमा पाउनुपर्ने बाहेक सबैलाई किन आवश्यक पर्‍यो ? किनकि राजनीति गर्नु छ, मैले दिएको छु, मलाई पनि दिनुपर्‍यो भन्ने ठाउँ बनाउनु छ ।

जबसम्म राज्य सञ्चालनमा रहेका शासकहरूले जनतालाई भिख दिए जस्तो विभिन्न शीर्षकमा यो वा त्यो ढंगले भिखारी जस्तै पैसा बाँड्ने काम गरिरहन्छन् आम रूपमा हामीहरूको जीवनस्तरमा तात्विक भिन्नता आउँदैन । तसर्थ हामी सबै आ-आफ्नो स्तरबाट शिक्षामा परिवर्तनका लागि जे–जसरी हुन्छ पहलकदमी लिनुपर्छ ।

कम्तीमा मान्छे भइसकेपछि आफ्नो क्षणिक स्वार्थका लागि हामी आफ्नो विवेकलाई बन्धकी राखेर विवेकशून्य हुने काम बन्द गरौं । विवेकशून्य भएका दिन हामी कसैको दास भइसकेका हुन्छौं भने हामी र अन्य जनावरमा तात्विक भिन्नता रहने छैन ।

कसरी ल्याउन सकिन्छ त शिक्षामा परिवर्तन ? हामी सबैको चाहना र इच्छा त पक्कै पनि छ । त्यसका लागि अवश्य हामी सबैले बोल्नुपर्ने, लेख्नुपर्ने र एउटा बुलन्द आवाज निकाल्नुपर्ने अवस्था आइसकेको छ । तसर्थ २०४६ सालको परिवर्तन, २०६२÷६३ सालको परिवर्तन ल्याउन जसरी आम नागरिक जागे त्यसैगरी हामी सबै जाग्नुपर्ने अवस्था आइसकेको छ ।

केही सीमित वर्गले निजी प्रयासबाट गुणस्तरीय शिक्षा पाइराखेका होलान् तर उनीहरूको समाज र राष्ट्रप्रतिको दायित्व बोध गरी समाज सुधार अभियानमा जोडिनुपर्छ । केही शिक्षाका अभियन्ताहरू यस अभियानमा लागिरहनुभएको छ, उहाँहरूलाई हौसला सहित सहयोग गर्नुपर्दछ ।

परिवर्तनका लागि चाल्नुपर्ने कदम

१. शिक्षामा बजेटको आकार बढाऔं

हाल विद्यालयहरूलाई तलब बाहेकको बजेट एकदमै न्यून छ, जसबाट कुनै विद्यालयले विद्यार्थीका लागि गर्नुपर्ने कार्यहरू गर्न सक्दैनन् । भारतको नयाँदिल्लीमा केजरीवालको सरकारले शिक्षामा पर्याप्त बजेटबाट ह्याप्पीनेस पाठ्यक्रमको विकास गरी अघि बढेको थियो, जसबाट पर्याप्त सफलता प्राप्त गरेको छ ।

२. शिक्षकको दरबन्दी

सबैभन्दा बढी भ्रष्टाचार शिक्षा क्षेत्रको शिक्षकको सरुवामा छ । जुन साँच्चिकै शिक्षाका लागि पीडाको विषय हो । तसर्थ पहिलो प्राथमिकतामा स्थानीय शिक्षकलाई पदस्थापन गर्ने जसले गर्दा शिक्षक कम्तीमा आफ्नो समुदायलाई परिवर्तन गर्न चाहन्छ र आफ्नो समाजप्रति जवाफदेही पनि रहने गर्छ ।

कहींकतै यसले बेथिति पनि ल्याएको छ, तसर्थ समाजका प्रत्येक सदस्यले यसमा चनाखो रहनुपर्दछ । शिक्षकको मान–सम्मान, प्रतिष्ठा उसको पेशाप्रतिको जवाफदेहितासँग जोड्नुपर्दछ ।

३. पढाइका मोडल अथवा एप्रोच

नेपालमा विभिन्न किसिमका पढाइ÷सिकाइका मोडलहरूमा बहस, छलफल, तालिम र अन्तरक्रिया गर्ने गरिन्छ । फिनल्याण्डको शिक्षण विधिदेखि ब्लिनडेड, फिलिप्ड, डिफरेन्सियल, पार्टिसिपिटरी लगायत थुप्रै विधिको बारेमा बहस, तालिम गरिन्छ तर हाम्रो वास्तविकता, भूगोल र परिस्थितिलाई सुहाउँदो विधि सम्बन्धित विषय शिक्षकले बनाउने तथा विद्यार्थीको रोजाइको विधि अपनाउनुपर्दछ ।

समाजमा केही सम्भ्रान्त वर्गले आफूले अपनाएको तौरतरिकाबाट समाजलाई निर्देशित गर्ने गर्दछन् र अधिकांश मानिस त्यसैलाई वास्तविकता मान्दै उनीहरूकै मार्गमा हिंड्ने प्रयास गर्दछन्, जुन प्रत्युपादक हुने गर्दछ ।

४. शिक्षकले मात्र राजनीति बुझाउनुपर्छ

कुनै पनि शिक्षक जब कुनै राजनैतिक पार्टीमा आबद्ध रहन्छ उसले आफ्नो विवेक प्रयोग नगरी सम्बन्धित पार्टीको गुणगान गाउने तथा अर्को पार्टीलाई गाली गर्ने गर्दछ । तसर्थ, शिक्षक कुनै पनि पार्टीमा आबद्ध नभएर सम्पूर्ण राजनैतिक पार्टीका गतिविधिलाई निष्पक्ष ढंगले नियालेर सही सूचना सम्प्रेषण गर्ने वाहक बन्नुपर्दछ ।

५. मूल्याङ्कन प्रणालीमा परिवर्तन आवश्यक

तीन घण्टाको परीक्षाको जबसम्म विद्यार्थी र शिक्षकले बोझ लिएर बस्दछन् त्यहाँ सिकाइ हुँदैन मात्र पढाइ हुन्छ र यसले जीवनमा तात्विक परिवर्तन ल्याउन सक्दैन । तसर्थ विद्यार्थी शिक्षकप्रति जवाफदेही तथा शिक्षक आफ्नो समाजप्रति जवाफदेही हुने मूल्याङ्कन प्रणालीको विकास गरी विद्यार्थीलाई समयसापेक्षित ज्ञानको आवश्यकता बोध गराउने प्रणालीको विकास गराउनुपर्दछ ।

६. चौतर्फी दबावको आवश्यकता

नेपालमा सञ्चारमाध्यमहरूले आफूलाई जबरजस्त रूपमा आफ्नो उपस्थिति देखाइरहेका छन् र एजेण्डा सेटिङमा ठूलो भूमिका खेलिरहेका छन् । तसर्थ मिडियाहरूले शिक्षाको एजेण्डालाई राष्ट्रिय एजेण्डा बनाएर सबैलाई शिक्षाको रूपान्तरणमा नेतृत्वदायी भूमिका खेली समाजमा सबै अवयवहरूलाई चलायमान बनाउनुपर्दछ ।

एनआरएन संस्थापक अध्यक्ष उपेन्द्र महतोलाई नेपाललाई किन विकसित राष्ट्रको रूपमा हेर्न मन छ ? भन्ने प्रश्न सोधियो । उनले भने, ‘विदेशी नागरिक भए पनि जन्मेको नेपालमा हो, नेपाल र नेपालीलाई हेप्दा म पनि हेपिन्छु, मलाई पीडा हुन्छ तसर्थ विकास भएको हेर्न मन छ ।’

तसर्थ हामी सबै नेपालीलाई नेपाली भन्नुमा गर्व हुने वातावरण सिर्जनाका लागि शिक्षाको रूपान्तरणमा हामी सबै एकैसाथ जागौं । हामी नजागे को जाग्ने, अहिले नजागे कहिले जाग्ने ?

(लेखक शिक्षा अभियन्ता हुन् ।)