‘सर्पको डसाइ नेपालमा उपेक्षित स्वास्थ्य समस्यामा पर्छ’ 

नेपालमा हरेक वर्ष सर्पदंशका ३७ हजार ६६१ वटा घटना हुने, ३ हजार २२५ जनासम्मको मृत्यु हुने गरेको पछिल्लो अध्ययनले देखाएको छ । हाम्रो तराई क्षेत्रका जिल्ला सहित २६ वटा जिल्लामा सर्पदंशको समस्या धेरै छ ।

सर्पदंशबाट हुने जनधनको क्षति वर्षेनि बढ्दो छ । तर, सर्पदंशको समस्यालाई नेपालमा उपेक्षित स्वास्थ्य समस्याको सूचीमा राखिएको छ । सर्पदंशको समस्या नेपाल सरकारको मात्रै नभएर दातृ निकायको पनि प्राथमिकतामा परेको देखिंदैन ।

सरकारले उपचारमा प्रयोग हुने एन्टीस्नेक भेनम निःशुल्क उपलब्ध गराउने र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई तीनदिने तालिम दिने बाहेक थप काम गरेको देखिंदैन । सर्पदंशको समस्या सम्बोधन गर्न एन्टीस्नेक भेनम निःशुल्क उपलब्ध गराएर र स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई तालिम दिएर मात्रै पुग्दैन ।

सर्पदंशको बढी समस्या भएका क्षेत्रमा समुदायस्तरमा पुगेर जनचेतना अभिवृद्धि गर्नु जरूरी छ । त्यसतर्फ अहिलेसम्म काम हुनसकेको छैन । सरकारले सर्पदंश नै हुन नदिने के–कस्ता सावधानी अपनाउने, सर्पले टोकिहालेमा के गर्ने, कहाँ लगेर कसरी उपचार गर्ने भन्ने जस्ता विषयमा समुदायस्तरमै सचेतना फैलाउन जरूरी छ ।

सर्पले टोकेपछि टोकेको ठाउँमा ब्लेडले चिर्ने, चुसेर विष झार्ने, झारफुक गर्ने, जडीबुटी लगाउने गरिन्छ । विषालु सर्पले टोकेको अवस्थामा त्यस्ता उपाय अपनाउँदा अस्पताल पुग्न ढिलो हुन्छ । शरीरमा विष फैलिएर बिरामी सिकिस्त बन्दै जाने र मृत्यु हुने हुन्छ । त्यसैले सर्पले टोक्नासाथ टोकेको भागलाई नचलाई सीधै बिरामीलाई जतिसक्यो चाँडो सर्पदंश उपचार केन्द्र वा नजिकको सरकारी अस्पतालमा लैजानुपर्छ ।

ग्रामीण क्षेत्रमा सर्पदंश उपचार केन्द्र गाउँबस्तीबाट धेरै टाढा छन् । आपत् परेको बेलामा सवारीका साधन पाइँदैनन् । त्यसैले सर्पदंशको जोखिम धेरै भएका क्षेत्रमा हेल्थपोष्ट तहमा कार्यरत स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई तालिम दिएर समुदायस्तरमा सर्पदंशका बारेमा सचेतना फैलाउन सकिन्छ ।

यस बाहेक हेल्थपोष्टमै सहज रूपमा उपचार सेवा प्रदान गर्ने, सर्पदंशका बिरामीको उपचारमा सरकारी अस्पतालहरूमा विशेष छुटको व्यवस्था गर्ने, स्वास्थ्य बीमामा समावेश गर्ने जस्ता काम गर्न आवश्यक छ ।

सर्पदंश त्यसमा पनि करेत सर्पले टोकेका बिरामीलाई अस्पतालमै भर्ना गरेर उपचार गर्नुपर्छ । कुनै कुनै केसमा त दुई हप्तासम्म आईसीयूमै भर्ना गरेर राख्नुपर्ने हुन्छ । उपचार गर्दा बिरामीको कम्तीमा पनि एकलाख रुपैयाँ भन्दा धेरै खर्च हुन्छ । सर्पदंशमा परेपछि गरीब समुदायका नागरिक थप ऋणको चपेटामा पर्ने गरेका छन् ।

खेतबारीमा काम, वनजंगलमा घाँसदाउरा गर्दा, घरमा विद्युत् सुविधा नहुँदा शीतलका लागि घरको बरन्डा र भुइँमा सुत्दा धेरै मानिस सर्पदंशमा पर्ने गरेको पाइन्छ । गरीब र विपन्न नागरिकहरू बढी जोखिममा पर्ने गरेका कारण सर्पदंशलाई गरीबको स्वास्थ्य समस्या पनि भन्ने गरिन्छ ।

सर्पले गरीब धनी त छुट्याउँदैन तर शहरी क्षेत्रमा पक्की घरमा बस्ने धनी मानिस भन्दा गाउँ, खोला र जंगलको किनारामा कच्ची घरमा बस्ने, घरआँगनमा दाउरा, भुस, पराल, ढुंगा, काठपात थुपारेर राख्ने खेतबारीमा काम गर्ने, अँध्यारोमा हिंडडुल गर्नुपर्ने मानिस सर्पदंशको चपेटामा पर्ने गरेका छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले सर्पदंशका घटनालाई सन् २०३० सम्म ५० प्रतिशत घटाउने लक्ष्य राखेको छ । नेपाल सरकारले सर्पदंशबाट हुने क्षतिलाई कम गर्न के गर्ने भन्ने प्रष्ट नीति र कार्यक्रमसम्म बनाएको छैन । सरकारको कुनै टार्गेट र अभियान नै छैन ।

एन्टीस्नेक भेनम निःशुल्क उपलब्ध गराएकै त छौं नि भनेर मात्रै पुग्दैन । सर्पदंशबाट हुने जनधनको क्षति कम गर्न नेपाल सरकारले पनि लक्ष्य निर्धारण गरेर थप कार्यक्रमहरू संचालन गर्नुपर्छ । नेपालमा हालसम्म ८४ प्रजातिका सर्पहरू पाइन्छन् । सर्पबारे अझै अध्ययन हुन बाँकी रहेकाले योभन्दा धेरै जातका सर्प पनि पाइन सक्ने संभावना छ ।

नेपालमा पाइनेमध्ये २१ प्रकारका सर्पहरू अति विषालु किसिमका छन् । त्यस बाहेकका अन्य सर्पहरू भने कम विषालु र विष नभएका पनि छन् । नेपालमा पाइने सर्पमध्ये सबैभन्दा विषालु र धेरै मानिसको ज्यान लिएका सर्प भनेका करेत र गोमनका विभिन्न प्रजाति हुन् । नेपालमा करेतका ६ प्रजाति छन् । त्यसमध्ये अधिकांशले मानिसलाई टोक्ने गरेको पाइन्छ ।

नेपालमा धेरै मानिसलाई टोक्ने सर्प गोमन र त्यसपछि करेत हो । करेत र गोमन सर्प तराई क्षेत्रमा धेरै मात्रामा पाइन्छ । तराईमा गोमनले टोकेका धेरै केस हुन्छन् भने पश्चिमतिर गोमन भन्दा बढी करेतले टोकेका केसहरू पाइएका छन् ।

विषालु सर्पले टोक्दैमा सबैमा विष छोड्ने संभावना हुँदैन । करिब ८० प्रतिशतमा विष छोडेको हुन्छ भने बाँकी २० प्रतिशतमा टोके पनि विष छोडेको हुँदैन । विषालु सर्पले टोकेर पनि विष नछाडेका कारण शरीरमा विष नफैलिएका केसलाई ‘ड्राइ बाइट’ भनिन्छ ।

त्यस्तो टोकाइमा परेका बिरामीहरूको स्वास्थ्यमा खासै समस्या हुँदैन । विष छाडेका केसमा भने बिरामी सिकिस्त हुन्छ, समयमै उपचार पाएन भने मृत्यु पनि हुन्छ । त्यसैले सर्पले टोक्दैमा आत्तिने र केही पनि हुँदैन भन्ने दुवै मान्यता गलत हुन् भन्ने जानकारी आम समुदायसम्म पुर्याउन जरूरी छ ।

नेपालमा सर्पदंशबाट हुने मृत्युमध्ये ९० प्रतिशत भन्दा धेरै मृत्यु करेत र गोमन सर्पको टोकाइबाट हुने गरेको पाइन्छ ।

करेत : करेत सर्पको मुख्य वासस्थान वन–जंगल नै हो । तर आहाराको खोजीमा करेत सर्प बस्ती नजिकै रहेका झाडी, ढुंगा, काठ–दाउरा थुपारेको ठाउँ, मुसा र भ्यागुता भएको क्षेत्रमा पनि बस्छ । यो सर्पले राति सुतेको बेला बिस्तारामै आएर टोक्छ । टोकेको पनि थाहा हुँदैन । बिहान उठ्दासम्म विष फैलिसकेको हुन्छ ।

लक्षण देखिएको एक घन्टाभित्र एन्टीस्नेक भेनम पाइने अस्पताल वा सर्पदंश उपचार केन्द्रमा गएर उपचार सुरु गर्न सक्दा ज्यान जोगाउन सक्ने संभावना धेरै हुन्छ । यो सर्पले टोकेको विष विस्तारै फैलिन्छ । यसको विष फैलन सामान्यतया २/३ घन्टादेखि १०/१२ घन्टासम्म लाग्छ ।

चितवनमा एउटा केसमा टोकेको २६ घन्टापछि विष फैलिएर लक्षण देखिन सुरु गरेको पनि उदाहरण छ । यसको लक्षणमा जिब्रो निकाल्न, घाँटी सीधा बनाउन, सास फेर्न गाह्रो हुन्छ । पेट दुख्छ । उपचार पछि निको हुन पनि धेरै समय लाग्छ । आईसीयूमै भर्ना गरेर दुई हप्तासम्म भेन्टिलेटरमै राख्नुपर्ने हुन्छ । यो सर्पले टोकेपछि सरकारी अस्पतालमा भर्ना भएर उपचार गराउँदा पनि कम्तीमा एक लाख रुपैयाँसम्म खर्च हुन्छ ।

गोमन (कोब्रा) : यो सर्प झाडी, ढुंगा, काठ–दाउरा थुपारेको ठाउँ, मुसा र भ्यागुता भएको क्षेत्रमा बस्छ । धेरै विषालु हुन्छ । दिनमै टोक्छ । बिहान उज्यालो हुने बेला, दिउँसो १२ बजेको आसपास र साँझ सूर्य अस्ताउने बेला टोक्ने जोखिम धेरै हुन्छ । यो सर्प चिन्न सजिलो छ । यसले टाउको उठाउँछ । फँणा फुलाउँछ । फ्वाँ फ्वाँ गर्छ ।

यसले टोकेको थाहा हुन्छ । टोकेको ठाउँमा सुन्निने, रगत आउने, दुख्ने हुन्छ । विष फैलँदै गयो भने सास फेर्न गाह्रो हुन्छ । निसास्सिने हुन्छ । सर्पले टोकेको आधा घन्टादेखि एक घन्टाभित्र उपचार सुरु भयो भने बाँच्ने संभावना धेरै हुन्छ ।

उपचार भएर निको भए पनि सर्पले टोकेको घाउ पाकेर बिरामीलाई दुःख दिन्छ । केही केसहरूमा पाकेको घाउ निको हुन एक महिनासम्म पनि लागेको पाइएको छ । नेपालमा सर्पदंशबाट हुने मृत्युमध्ये करिब ४५ प्रतिशत मृत्यु गोमन सर्पको टोकाइबाट हुने अनुमान छ ।

यो सर्पको प्रकोप नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा बढी छ । झापा, मोरङ, सप्तरी, सिरहा, बारा, पर्सा, रौतहटमा गोमन सर्पले टोकेको धेरै केस हुने गरेका छन् ।

भाइपर : यो प्रजातिमा रसेल्स भाइपर धेरै विषालु हुन्छ । पहाडी क्षेत्रमा पाइने ग्रिन पिट भाइपर पनि विषालु हुन्छ । घाँस–दाउरा, खेती किसानी गर्ने मानिस यो सर्पको टोकाइमा पर्ने जोखिम धेरै हुन्छ । विष लागे पनि यो सर्पले टोकेर मृत्यु हुने जोखिम भने निकै कम हुन्छ । सर्पले टोकेर विष लागेका मध्ये पनि निकै न्यून संख्यामा मृत्यु हुने अध्ययनले देखाएको छ ।

(प्राणीशास्त्री तथा अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघको सर्प विशेषज्ञ समूहका सदस्य देवकोटासँग पत्रकार कृष्ण अधिकारीले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

सर्पको डसाइ, गरीबको समस्या

यो पनि पढ्नुहोस

‘सर्पले टोकेर छोरो बित्यो, अस्पताल पुर्‍याउन पाएर छोरी बाँची’