+

शिरोधारा के हो, किन गरिन्छ ?

२०८१ भदौ  १८ गते १३:०१ २०८१ भदौ १८ गते १३:०१
शिरोधारा के हो, किन गरिन्छ ?

शिरोधारा दुई संस्कृत शब्द ‘शिरो’ र ‘धारा’ मिलेर बनेको हो । शिरो भनेको टाउको र धाराको अर्थ प्रवाह हुन्छ । अर्थात्, टाउकोमा प्रवाहको साथ औषधियुक्त तरल पदार्थहरू निरन्तर खन्याउने विधि शिरोधारा हो ।

शिरोधारा हजारौं वर्षदेखि चलिआएको आयुर्वेदिक उपचारको एक परम्परागत थेरापी विधि भए पनि अहिले यसको महत्त्व बुझ्ने र थेरापी गराउनेहरुको संख्या बढेको देखिन्छ ।

शिरोधाराको उद्देश्य हो, शरीरबाट विषाक्त पदार्थ बाहिर निकालेर दिमाग, मस्तिष्क र शरीर स्वस्थ राख्नु । तनाव र टाउको दुख्ने जस्ता समस्यालाई हटाउन शिरोधार थेरापी प्रभावकारी मानिन्छ ।

शिरोधारामा के कस्तो तरल पदार्थ प्रयोग हुन्छ ?

शिरोधारा थेरापीमा टाउकोमा तेल, दूध वा अन्य तरल पदार्थ हालिन्छ । कुन पदार्थ हाल्ने भन्ने कुरा स्वास्थ्य समस्या कस्तो छ त्यसमा निर्भर रहन्छ ।

वात दोष अर्थात् हड्डी तथा स्नायुरोग भएमा तेलको धारा लगाइन्छ । पित्त दोष अर्थात् माइग्रेन, एन्जाइटी, टाउको दुखाइ, अनिन्द्रा, टाउको पोल्ने भएमा शीतल गराउने श्रीखण्ड, दूध, घिउ र चन्दनको धारा दिइन्छ । शीतल धारालाई भृकुटी धारा पनि भनिन्छ ।

त्यस्तै, कफ दोषमा डिप्रेसन, टाउको भारी हुने र अनिद्रामा हुने समस्या पर्छन् । जसमा कफ नासक तेल र जडीबुटी मिश्रित धारा, मोही र सादा मनतातो पानीको धारा दिइन्छ ।

कसरी गरिन्छ ?

पहिला शिरोधारा टेबलमा उत्तानो पारी सुताइन्छ । त्यसपछि पाँच मिनेट टाउको मसाज गरी चिउँडोलाई हल्का उठाउन लगाइन्छ । त्यसपछि निधारमा पर्ने गरी आवश्यकता अनुसारको तरल पदार्थ निरन्तर बग्ने गरी खनाइन्छ ।

सो तरल पदार्थ खनाउने पनि एउटा प्रक्रिया हुन्छ । तरल पदार्थ खन्याउने गोलो आकारको भाँडो हुन्छ । जसमा राखिएको टुकीले प्रवाहलाई चाहे अनुसारको नियन्त्रण गर्छ ।

सो धारा कति समयसम्म प्रवाह गर्ने भन्ने कुरा स्वास्थ्य समस्यामा भर पर्छ । सामान्यतया २० देखि ४५ मिनेटसम्म निरन्तर दिइन्छ । सो धारा तीव्र, मध्यम वा अति सुस्त दिने भन्ने पनि रोग र अवस्था अनुसार विचार गरेर दिइन्छ ।

यो क्रममा के ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने त्यसरी बगेको तेल आँखामा पर्न नदिन आँखा चिम्लिन लगाउनु पर्छ । आँखा र कान दुवैमा कटन बल लगाउनुपर्छ ।

शिरोधारा थेरापीले कसरी काम गर्छ ?

शिरमा इन्द्रिय, स्नायु र अति संवेदनशील मस्तिष्क हुन्छन् । शिरमै सम्पूर्ण शरीरमा संवेदनाको केन्द्र, चाल उत्पन्न गर्ने केन्द्र, स्मृतिका केन्द्र, सोच्ने, तर्क गर्ने लगायत केन्द्रहरु हुन्छन् ।

साथै ग्रन्थीहरूको गुरु भनेर चिनिने पिट्युटरी ग्रन्थी पनि हुन्छ । यसले शरीरका सम्पूर्ण ग्रन्थीलाई प्रभावित पार्छ ।

निधारको बीचमा आज्ञा चक्र हुन्छ । सो आज्ञा चक्र स्नायुहरूलाई जोड्ने एक जालो हुन्छ । सो चक्र वा त्यस वरपर केही समय तेल वा अन्य तरल पदार्थको निरन्तर धारा बगाउँदा यी सबैमा एकसाथ धेरै कार्य गर्छ ।

सो औषधियुक्त धाराको प्रवाह टाउकोको मांसपेशीहरूमा एक हलचल पैदा गरी निधारको वरपरको स्नायुहरूको माध्यमबाट मस्तिष्कसम्म यात्रा गर्छ ।

– शरीरमा वात, कफ र पित्तको सन्तुलनको लागि शिरोधारा थेरापी गरिन्छ ।

– शिरमा कमी रहेका तत्वहरुको पोषण गर्नुका साथै मस्तिष्कका केन्द्र तथा ग्रन्थीलाई सक्रिय पारी मस्तिष्कको सम्पूर्ण स्नायु, मांसपेशीलाई आराम, शरीरलाई सन्तुलित र स्वस्थ राख्छ ।

– मस्तिष्कमा हाइपोथालेमस ग्रन्थीलाई आराम दिन शिरोधाराले सघाउ पुर्‍याउँछ । (हाइपोथालेमस ग्रन्थीको काम भनेको भोक, प्यास, मुटुको दर, तापक्रम,  निद्रा, कार्डियम रिदम जस्ता कार्यको नियन्त्रण गर्छ ।)

– शिरोधारा थेरापीले टाउको वरिपरि विभिन्न बिन्दुहरूलाई उत्तेजित गरेर रक्त सञ्चारमा सुधार गरी एड्रेनाइन र नोराड्रेनालाइन जस्ता तनाव हर्मोनको स्तर कम गर्छ ।

– तनावको हर्मोन कम हुने बित्तिकै टाउको दुखाइ, तनाव, डिप्रेसन र एन्जाइटी जस्ता मानसिक रोगहरू व्यवस्थापन गर्न सहज पार्छ ।

– हिस्टेरियाको समस्या भएकालाई पनि यो थेरापी रामवाण जत्तिकै सावित भएको छ ।

– निद्राको गुणस्तरमा सुधार ल्याउँछ । यो थेरापी लिंदा कोर्टिसोलको स्तर घटाउन मद्दत गर्छ, जसले गहिरो र राम्रो निद्रामा पुग्छ ।

– एकाग्रता बढाउन, माइग्रेन वा टाउको दुख्ने समस्यामा पनि शिरोधारा थेरापी सेवन गर्दा राम्रो हुन्छ ।

– मांसपेशी दुखाइबाट राहत दिन्छ । कहिलेकाहीं तनाव र थकानले शरीर बोझिलो अनुभव हुन्छ भने पनि  यो थेरापी लिनु प्रभावकारी सावित हुनसक्छ ।

– आँखाको समस्या र उच्च रक्तचापका लागि पनि यो थेरापी लिन सकिन्छ ।

– कतिपय अध्ययनले पक्षाघात भएका बिरामीको लागि पनि उपयोगी भनेर पुष्टि समेत गरेको छ ।

– चाँडै कपाल फुल्ने र तालु खुइलिने समस्यामा राम्रो नतिजा देखाएको छ ।

कति पटक गर्ने ?

कुनै स्वास्थ्य समस्या नभई आरामका लागि मात्र हो भने सातामा वा महिनामा एक पटक गर्दा हुन्छ । स्वास्थ्य समस्या छ भने राम्रो नतिजाका लागि केही साता गर्नुपर्ने हुनसक्छ ।

यी अवस्थामा शिरोधारा गर्नहुँदैन

– बेहोश हुने र छारेरोग भएको अवस्थामा दिनुहुँदैन ।

– घामबाट आउने बित्तिकै शिरोधारा दिनुहुँदैन ।

– निधारमा घाउ खटिरा, संक्रामक रोग भएमा ।

– लागूऔषध वा रक्सीको लत भएको, मुटु सम्बन्धी रोग भएको अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाहमा मात्र दिन सकिन्छ ।

आयुर्वेद डा. पुनेश्वर केशरी शिरोधारा
डा. पुनेश्वर केशरी
लेखक
डा. पुनेश्वर केशरी
आयुर्वेदिक चिकित्सक

नेपाल आयुर्वेद काउन्सिल दर्ता नम्बर : ०४१ एमडी (आयुर्वेद-द्रव्यगुण विज्ञान, (बैंग्लोर, भारत) आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सक विभागको जडिबुटी तथा औषधि व्यवस्थापन शाखा प्रमुख, विश्व स्वास्थ्य संगठनको आईसीडी-११, ट्राडस्नल मेडिसिन मोड्युल २ को फोकल पर्सन

यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
Khusi chhu

खुसी

Dukhi chhu

दुःखी

Achammit chhu

अचम्मित

Utsahit Chhu

उत्साहित

Akroshit Chhu

आक्रोशित

प्रतिक्रिया

भर्खरै पुराना लोकप्रिय

फिचर

हड्डी खिइने समस्या ‘ओस्टियोआर्थराइटिस’बारे भ्रम र सत्य  

हड्डी खिइने समस्या ‘ओस्टियोआर्थराइटिस’बारे भ्रम र सत्य  

बाल क्यान्सरको लक्षणलाई बेवास्ता नगरौं (भिडियो)

बाल क्यान्सरको लक्षणलाई बेवास्ता नगरौं (भिडियो)

गुणस्तरीय खाद्यवस्तु उत्पादन गर्न उद्योगले ध्यान दिनुपर्ने १४ कुरा  

गुणस्तरीय खाद्यवस्तु उत्पादन गर्न उद्योगले ध्यान दिनुपर्ने १४ कुरा  

आत्महत्याको सोच आउनै नदिन के गर्ने ?

आत्महत्याको सोच आउनै नदिन के गर्ने ?

क्यान्सरका बिरामीलाई होम केयर सेवा कसरी दिने ?

क्यान्सरका बिरामीलाई होम केयर सेवा कसरी दिने ?

अचानक चक्कर आउनु कस्तो स्वास्थ्य समस्याको संकेत हो ?

अचानक चक्कर आउनु कस्तो स्वास्थ्य समस्याको संकेत हो ?