कर्णालीका अर्थमन्त्रीलाई दाइहरूको दबाब

४ असार, सुर्खेत । एउटा १० वर्षे चकचके बालक । एक दिन परिवारसँग पिकनिक गएका थिए । उनका बुवा देशको एक उच्चपदस्थ कर्मचारी थिए । बुवालाई राज्यले गाडी, आकर्षक तलब लगायतका सेवा-सुविधा दिएको थियो । ती बालकको मावली देशको राजपरिवार थियो ।

उनी सत्ता, शक्ति र पहुँचको घेरामा हुर्के-बढेका थिए । पारिवारिक पिकनिक गएका उनलाई त्यो जमघट मन परेन । ड्राइभरलाई भनेर तत्काल बुवाको सरकारी गाडीमा घर फर्किए । बेलुका घर फर्किएका बुवाले उनलाई नराम्रोसँग झपारे । कारण थियो, सरकारी गाडी चढ्नु । बुवाले उल्टै उनलाई प्रश्न गरे, त्यो गाडी तिम्रो बुवाको हो ? जे मन लाग्यो त्यही गर्ने ?

उनले त्यसअघि आफनो बुवालाई त्यसरी रिसाएको कहिल्यै देखेका थिएनन् । त्यति सारो थर्काइ खाने ठूलै कसुर पनि त केही थिएन । गल्ती थियो त, बुवालाई राज्यले दिएको सरकारी गाडीमा चढ्नु । राज्यले दिएको गाडीमा आफ्नै छोरा चढ्दा यसरी थर्काउने बुवा थिए, नेपालको पहिलो जेट विमान चालक बबिविक्रम शाह । थर्काइ खाने छोरा थिए, राजीवविक्रम शाह ।

झुक्किएर बुवाको सरकारी गाडी चढ्दा बुवाले गरेको गाली अहिले पनि राजीवको कानमा गुन्जिन्छ । ‘हाम्रो मुवा, बहिनी, हामी कसैले पनि बुवालाई राज्यले दिएको गाडीमा चढ्न पाउँदैनथ्यौँ,’ विगत सम्झिँदै राजीव भन्छन्, ‘इथिक्सभन्दा बाहिरको काम गर्ने छुट परिवारले बच्चैदेखि दिएन । हामीलाई त्यसरी नै हुर्काइयो ।’

सिंह शमशेरकी नातिनी अर्थात् अर्जुन शमशेर राणाकी कान्छी छोरी जया शाह राजीवकी आमा हुन् । राजीवको हुर्काइ-बढाइ पनि राजपरिवारकै शैलीमा भयो । राजीव र उनकी बहिनीको लागि बच्चैदेखि सुत्ने, उठ्ने, खाने, पढ्ने र घुमफिर गर्ने एउटा निश्चित समय तालिका परिवारले निर्धारण गरिदिएको थियो ।

उनीहरूलाई नैतिकता, आचरण, सभ्यता र संस्कारको शिक्षा दिइन्थ्यो । अलिकति हुर्केपछि राजीव पढ्नलाई अमेरिका गए । लस एन्जलसको एउटा विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरे । उनले त्यो बेला अमेरिकाको विकास, व्यवस्था र नागरिकको अवस्था नजिकबाट देख्न पाए । त्यहाँ हरेक कुरा सिस्टममा चल्थ्यो । व्यक्तिको होइन, विधिको शासन थियो ।

०००

राजीवका मावली हजुरबुवा राजतन्त्रका राजा थिए । नाती राजीव यतिबेला गणतन्त्र नेपालको प्रदेश मन्त्री छन् । नेपाली कांग्रेसबाट राजनीतिमा आएका उनी कर्णाली प्रदेश सरकारका आर्थिक मामिला तथा योजना मन्त्री हुन् ।

उनी त्यो ठाउँको अर्थमन्त्री हुन्, जहाँ विधिको होइन, व्यक्तिको शासन चल्छ । सिस्टमले होइन, पद र पावरले काम गर्छ । हरेक ठाउँमा चरम राजनीति र बेथिति छ । छलकपट र जालझेल छ । झाडापखालामा समस्याग्रस्त जाजरकोटीको सेवा गर्दै राजनीतिमा आएका तिनै शाहलाई यतिबेला राजनीतिभित्रको ‘जालझेल’ समझ्न मुस्किल छ ।

अनाहक फाइल अड्काउने कर्मचारी, मैले भनेकै गर भन्ने सांसदहरू । यो गर, त्यो गर भन्दै छिनछिनमा निर्देशनात्मक फोन बर्साउने आफ्नै पार्टीका दाइहरू । क्वार्टर बाहिर भेट्न आउने बिचौलिया, योजना नहाले चुनाव हराउँछु भन्दै धम्की दिने कार्यकर्ता, अधिवेशन, क्यालेन्डर इत्यादि भन्दै पैसा माग्ने आफ्नै पार्टीका भ्रातृ संस्थाका प्रतिनिधिहरूदेखि उनी आजित छन् ।

गत साउनदेखि अर्थ मन्त्रालयको जिम्मेवारी सम्हालेका शाहले पहिलो पटक प्रदेश सभामा आइतबार मध्यराति बजेट पेस गरे । बजेट पेस गरेपछि सोमबार बेलुका मन्त्रालयमा पत्रकार सम्मेलन गरेका शाहले यो बीचमा आफूले आफ्नै पार्टीका दाइहरूबाट झेल्नु परेको दबाबको पोको फुकाए ।

पत्रकार सम्मेलनमा बजेट कस्तो बन्यो, यसका विशेषताहरू के हुन् ? प्रदेशको आन्तरिक आम्दानी कसरी वृद्धि हुन्छ ? बजेट खर्च प्रणाली कहिले सुध्रिन्छ ? जस्ता प्रश्नहरू पत्रकारहरूले उनलाई सोधेका थिए । तर अर्थमन्त्री शाह भने बजेट भित्र के छन् भन्दा पनि बजेट कसरी ल्याइयो ? योजना कसरी छनोट गरियो भन्ने कुरामा केन्द्रित भए ।

उनले सुरुमै, अमेरिका र चाइना कसरी बन्यो ? र हामी नेपाली कसरी पछाडि पर्‍यौं भन्ने केही उदाहरण सुनाए । ‘उनीहरू अर्थतन्त्र, अर्थतन्त्र र अर्थतन्त्रमा जोड दिन्छन् । तर हामी भने राजनीति, राजनीति र राजनीतिमा जोड दिन्छौँ,’ उनले भने, ‘समस्याको मुख्य जड नै यही रहेछ । अब यसलाई बन्द गरौँ ।’

डाक्टर, पत्रकार, इन्जिनियर, कर्मचारी, वकिल र व्यापारी लगायत हरेक ठाउँमा राजनीति घुस्दा जनताले अपेक्षा गरेअनुसारको विकास हुन नसकेको उनले बताए । अब पनि यही अवस्था रहे यो संरचना नै नटिक्ने हो कि भन्दै शाहले चिन्ता व्यक्त गरे । ‘एक समय थियो, राजनीतिज्ञले मात्रै आन्दोलन गरेर व्यवस्था बदल्न सम्भव थिएन । सबैको साझा प्रयासले आज व्यवस्था फेरिएको छ,’ उनले भने, ‘अब भो यो राजनीति छोड्दिउँ ।’

एउटा करारमा आएको कर्मचारीले पनि २० वर्षसम्म जागिर खाने यो कस्तो सिस्टम बसालेका छौँ ? भन्दै उनले प्रणालीमाथि नै प्रश्न गरे । प्रदेशका मन्त्रालयहरूमा अनावश्यक राखिएको करार कर्मचारीको दरबन्दी कटौती गर्दा ठूलो रकम जम्मा भएको उनले बताए । ‘करार दरबन्दी कटौती गरेको त तिनै कर्मचारीलाई राख भन्दै केन्द्रबाटै दबाब आयो । तर मैले मानिनँ । संसारमा यस्तो व्यवस्था कतै देख्नु भएको छ ?,’ उनले भने ।

केही परिवर्तन ल्याउन खोज्दा आफ्नै पार्टीका नेता र कार्यकर्ताहरूबाट नै चर्को दबाब आएको उनले बताए । ‘हुन त म राजनीतिज्ञ हुँ तर स्पष्ट बोल्छु । जालझेल जान्दिनँ म,’ उनले भने, ‘धन्न मलाई जनताले समर्थन गरेका छन् । आफ्नै नेता र कार्यकर्ताको भर परेको भए मेरो राजनीति नै रहन्थेन ।’ देश र जनताको नाममा राजनीति गर्छु भन्नेहरू नै बिचौलियाको भरिया हुँदा जनतामा वितृष्णा जागेको उनले बताए ।

आफूले बजेटमा विकासमुखी योजना राख्न खोज्दा कार्यकर्ता खुसी नहुने खतरा रहेको प्रष्ट पारे । ‘अब व्यक्तिभन्दा संस्था बलियो बनाउने प्रणालीमा जानुपर्छ भन्ने लागेको छ,’ मन्त्री शाहले भने, ‘बरु मेरो राजनीति नरहला तर म बिचौलिया पोस्ने काम गर्दिनँ ।’

उनले बजेटलाई विकासभन्दा कार्यकर्ता पोस्ने माध्यम बनाउन खोज्ने प्रवृत्तिको आफूले प्रत्यक्ष सामना गरेको बताए । ‘बजेट बनाउँदा कार्यकर्ताहरूले ‘मेरो योजना पारिदिनुपर्छ’ भन्ने ठूलो दबाब आउँदो रहेछ । तर १०–१५ लाखका साना र व्यक्तिगत योजनाले न दीर्घकालीन विकास हुन्छ, न त राज्यको दिगो हित हुन्छ,’ उनले भने ।

शाहले यस्ता साना योजनाले क्षणिक रूपमा केही व्यक्ति खुसी भए पनि त्यसले स्रोतको दुरूपयोग मात्र हुने धारणा व्यक्त गरे । कसको योजना राख्ने र कसको नराख्ने भन्ने दुविधा हुने गरेको अनुभव समेत सुनाए । ‘नराख्दा रिसाउने, राख्दा स्रोतको सदुपयोग नहुने,’ उनले भने, ‘तर मैले राज्यलाई भार पार्ने काम गरिनँ ।’

बजेटले भ्रष्टाचार कम गर्ने र विकासको अनुभूति दिलाउने लक्ष्य राखेको शाहको दाबी छ । बजेटमा चालु खर्च कटौती गरेर पूँजीगत रकम वृद्धि गरिएको छ, कृषि र पर्यटनलाई जोड दिइएको छ भने युवा लक्षित कार्यक्रम समावेश गरिएका छन् । अर्थमन्त्री शाहले संसद्‌मा पेस गर्नुअघि नै बजेट विवादित बनेको थियो । प्रमुख प्रतिपक्ष दल नेकपा माओवादीसँग मुख्यमन्त्री यामलाल कँडेल र सत्तारुढ दल नेपाली कांग्रेस संसदीय दलका नेता जीवनबहादुर शाहीले एकबुँदे सहमति गरेका छन् ।

‘आज बजेट प्रस्तुत गर्ने, योजना निर्माण र बजेटसँग प्रमुख प्रतिपक्षले उठाएका विषयमा छलफल पश्चातमात्र सदनको प्रक्रिया अगाडि बढाउने सहमति गरियो,’ एक बुँदे सहमति पत्रमा भनिएको छ । मन्त्री शाहले बजेट मात्र प्रस्तुत गरे पनि आर्थिक विधेयक र विनियोजन विधेयक अझै सभामा पेस गर्न पाएका छैनन् ।

प्रमुख प्रतिपक्ष दल माओवादी केन्द्रले ‘योजना बैङ्क’ अपारदर्शी र एकलौटी भएको आरोप लगाएको छ । उक्त सहमतिपत्र अनुसार प्रदेश सभामा बजेट प्रस्तुत भए पनि यसको प्रक्रिया र विषयवस्तुलाई लिएर सत्तापक्ष र प्रतिपक्षबीचको विवाद अझै कायमै छ ।

माओवादीले ‘योजना बैङ्क’ मा मात्र नभएर ‘आयोजना प्रस्ताव छनोटसम्बन्धी कार्यविधि २०८१’ माथि नै प्रश्न उठाएको छ । उक्त कार्यविधि बमोजिम जिल्लास्तरीय आयोजना प्रस्ताव छनोट सिफारिस समितिको बैठकबाट सिफारिस भएका योजनाहरूमध्ये तुलनात्मक हिसाबले लाभदायक योजनाहरू मात्र कार्यान्वयन गर्ने कुरा यसअघि भनिएको थियो ।

तर, अर्थमन्त्री शाह भने प्रतिपक्षीले आरोप लगाएको योजना छनोटमा कुनै त्रुटि नभएको बताउँछन् । बरु योजनामा हुने विभिन्न बेथिति रोक्न सरकारले आयोजनाको प्रस्ताव तथा छनोट प्रक्रियासम्बन्धी कार्यविधि, २०८१ लागु गरेको बताए । कार्यविधिअनुसार प्रदेश सरकारको बजेटमा समावेश भएका आयोजनाहरू जिल्ला तहबाट छनोट भएर आएका हुन् ।

यसले चोर बाटोबाट आउने योजनालाई निरुत्साहित गरेको र एउटा थिति बसालेको उनले दाबी गरे । आयोजनामा हुने दोहोरोपना हटेको र बजेट विनियोजनलाई चुस्त बनाउन सहयोग पुग्ने अर्थमन्त्री शाहले बताए । ‘यो पटक हामीले नयाँ कानुन लागु गरेका छौँ । केही सुधार र परिवर्तन गर्दा सबै कुरा सही नहोला तर परिवर्तनको सुरुवात भएको छ,’ उनले भने ।

सरकारले पुँजीगततर्फ १९ अर्ब ९८ करोड २७ लाख १३ हजार अर्थात् ६०.५५ प्रतिशत बजेट ल्याएको छ । जुन चालु आर्थिक वर्षको तुलनामा ११.६३ प्रतिशतले बढी हो । एकमुष्ट बजेट (अबण्डा) प्रस्ताव गर्ने परिपाटीमा सुधार गरेको र बजेटलाई आयआर्जन वृद्धि मार्फत गरिबी न्यूनीकरण, उद्यमशिलता र रोजगारी प्रवर्द्धन गर्ने विषयमा केन्द्रित गरेको अर्थमन्त्री शाहले बताए ।

यो बजेटमार्फत सरकारले केही ‘बोल्ड’ निर्णय लिएको शाह बताउँछन् । ‘हामीले विभिन्न मन्त्रालय र सरकारी कार्यालयहरूमा जाने चालु खर्च कटौती गरेका छौँ । कर्मचारीको सुविधा कटौती गर्दा हामी ‘अनपपुलर’ हुन सक्छौँ, तर त्यो चालु खर्चलाई पूँजीगत बजेटमा रूपान्तरण गर्न सकियो भने त्यसले विकासमा ठूलो मद्दत गर्छ,’ उनले भने ।

आफ्नै दलका दाइहरूको छैन साथ

२०७९ मंसिरको आम निर्वाचनमा प्रदेश सभा सदस्यको उम्मेदवार बनेका कांग्रेस नेता शाहले आफूले चुनाव जिते ‘मुख्यमन्त्री बनेर आउँछु’ भन्दै जाजरकोटीसँग भोट मागेका थिए । केही शीर्ष नेताहरूको आश्वासन समेत पाएका उनले मुख्यमन्त्रीलाई चुनावी सभामा प्रमुख अजेन्डा बनाए ।

शाहले प्रदेश सभामा कांग्रेसबाट उम्मेदवार बनेका अधिकांशलाई धेरथोर आर्थिक सहयोग पनि गरे । माओवादीसँग गठबन्धन गरेको कांग्रेसले प्रत्यक्षतर्फ ९ सिट जित्यो भने समानुपातिकतर्फ ५ सिट पाएको कांग्रेस १४ सांसदसहित कर्णाली प्रदेश सभाको ठूलो दल बन्यो ।

कर्णाली प्रदेश सभामा पूर्वमुख्यमन्त्री जीवनबहादुर शाही पनि चुनिएर आएका थिए । त्यसैले मुख्यमन्त्री बन्नुपूर्व राजीवले उनीसँग संसदीय दलको चुनावमा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने भयो । राजीवले चुनाव लड्ने घोषणा पनि गरे । तर उनले प्रस्तावक र समर्थक समेत पाएनन् ।

जीवन र राजीव दुवै जना संस्थापन पक्षकै नेता हुन् । कर्णालीमा कांग्रेसको संस्थापनइतर पक्षको उपस्थिति निकै कमजोर छ । १४ सांसदमध्ये ११ जना सांसद संस्थापन पक्षमा छन् भने ३ जना संस्थापनइतरका हुन् । संस्थापनइतरका ३ जनाले राजीवलाई साथ दिने वाचा गरेका थिए । तर उम्मेदवारी दिने दिन ८ पुस २०७९ मा कुनै पनि सांसदले सहयोग नगरेपछि शाहले संसदीय दलको नेतामा जीवनबहादुर शाहीलाई नै समर्थन गरे ।

समर्थन गर्दा उनलाई लागेको थियो, भोलि सरकारमा जाने बेला सहज होला । तर संसदीय दलका नेता शाहीले त्यसो गरेनन् । केन्द्रमा गठबन्धन फेरिएपछि राजकुमार शर्मा नेतृत्वको माओवादी सरकारमा कांग्रेस सहभागी हुने भयो । पार्टी केन्द्रीय सदस्यसमेत रहेका राजीव बरियतामा जीवनपछिका सिनियर नेता हुन् । त्यसैले उनले सरकारमा पार्टीको नेतृत्व गर्न चाहे ।

तर, संसदीय दलका नेता जीवनले भने जाजरकोटकै अर्का सांसद वेदराज सिंहलाई अर्थमन्त्री बनाए । त्यस घटनाबाट बिरक्तिएका राजीव ३–४ महिना कर्णालीमै आएनन्, काठमाडौँ बसे । ४ साउन २०८० भएको कांग्रेस केन्द्रीय समितिको बैठकमा समेत शाहले संसदीय दलको नेतामा प्रतिस्पर्धा गर्छु भनेकै कारण नेताहरूले आफूलाई गलत व्यवहार गरेको बताए । उनले भनेका थिए, ‘लोकतान्त्रिक पार्टीमा प्रतिस्पर्धा गर्छु भनेर मैले चाहना राख्नु के अपराध थियो ?’

१७ असार २०८१ मा कांग्रेस र एमालेबीच केन्द्रमा नयाँ समीकरण बन्यो । दुई दलबीच कर्णालीमा एमाले संसदीय दलका नेता यमलाल कँडेल नेतृत्वको सरकारलाई नै निरन्तरता दिने सहमति भयो । राजीवले मन्त्री बन्न लबिइङ गरे । त्यतिबेला उनले उपसभापति पूर्णबहादुर खड्का र नेता शाहीलाई भेटेर सम्बन्ध सुधारे । राजीवकै नेतृत्वमा कांग्रेस कँडेल नेतृत्वका कर्णाली सरकारमा सहभागी भएको छ ।

तर, कांग्रेसकै दाइहरूले नै सहयोग नगरेको उनी बताउँदै आएका छन् । अर्को पार्टीको भएर पनि मुख्यमन्त्री यामलाल कँडेलले आफूलाई सहयोग गरे पनि आफ्नै पार्टीका नेता र कार्यकर्ताले असहयोग गरेको उनको भनाइ छ । मन्त्रालयका स–साना निर्णय गर्दा पनि दाइहरूले हस्तक्षेप गर्ने, आफूलाई नसोधेर किन गरेको भन्दै दबाब दिने गरेको शाह बताउँछन् ।

कांग्रेस नेताहरूका अनुसार अर्थमन्त्री शाहले दाइहरूको निर्देशनअनुसार नचल्दा उनी यतिबेला पेलानमा छन् । सहयोगको साटो चौतर्फी असहयोग पाउने गरेको शाह निकट नेताहरू बताउँछन् । राजनीतिमा चाहिने चातुर्यता र कूटनीतिमा कमजोर भएकै कारण शाहले पटकपटक धोका खाएको भन्दै उनी निकट एक नेता भन्छन्, ‘उहाँ कमलो हृदय भएको मान्छे हो ।’