साना बालबालिकालाई स्वतन्त्ररूपमा कसरी सिकाउने ?

जिज्ञासा-आधारित दृष्टिकोण भनेको विद्यार्थी-केन्द्रित शिक्षण विधि हो । यसमा विद्यार्थीहरूले आफैं खोजी गरेर वा निर्माण गरेर ज्ञान प्राप्त गर्दछन् । शिक्षक/शिक्षिकाले सिधै बताइदिने होइन, उनीहरूले त अध्ययनमा विद्यार्थीहरू कसरी सक्रिय हुन्छन् भनी आफ्ना प्राकृतिक जिज्ञासाहरू खोज्ने मौका जुराइदिने वातावरण तयार गरिदिने हो ।

यो विधि प्राय: व्यवहारिक हुन्छ र विद्यार्थीहरूले कक्षामा सिकेका कुराहरू वास्तविक जीवनसँग जोड्न सक्छन् । यसलाई निर्माणवादी दृष्टिकोण पनि भनिन्छ, जसले विद्यार्थीका समालोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने क्षमता र सिर्जनशीलता बढाउनमा मद्दत गर्दछ ।

जिज्ञासा-आधारित दृष्टिकोणबारे अनुसन्धानले के भन्छ ?

-यसले विद्यार्थीहरूका रुचि र प्रेरणा बढाउँछ।

-समालोचनात्मक सोच र समस्या समाधान गर्ने क्षमताको विकास गर्छ।

-गहिरो अध्ययन र लामो समयसम्म सम्झन सहयोग गर्छ ।

-सहयोगात्मक र सामाजिक सिकाइलाई प्रोत्साहन गर्छ।

जिज्ञासा-आधारित दृष्टिकोणको महत्व

यस दृष्टिकोणमा विद्यार्थीले विषयवस्तुको गहिरो बुझाइ विकास गर्दछन् । विद्यार्थीलाई अझ स्वतन्त्ररूपमा सिक्ने बनाउन प्रोत्साहित गर्छ । आलोचनात्मक सोच्ने क्षमता विकास हुन्छ । यसले विद्यार्थीहरूका सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्दै कसरी सहकार्यपूर्वक काम गर्ने भन्ने कुरा सिकाउँछ।

कसरी ?

५ई शिक्षण मोडेल

५ई शिक्षण विधि जिज्ञासा-आधारित सिकाइको एउटा उदाहरण हो । यसमा विद्यार्थीहरूले प्रश्न सोध्छन्, कुन जानकारीले आफ्ना बुझाइ बढाउँछ भन्ने निर्णय गर्छन् अनि आफैं मूल्यांकन गर्छन् ।

५ई शिक्षण विधि निर्माणवादी मोडेल हो । यसमा ५ चरणहरू हुन्छन् । हरेक चरणमा विद्यार्थीका जिज्ञासाका लागि आवश्यक विचार, अवधारणा र सीपहरू समेटिन्छ । यसमा शिक्षक/शिक्षिका र विद्यार्थीहरू दुवैका लागि अपेक्षित व्यवहार हुन्छ र साथसाथै सिकेका कुरा व्यवहारमा उतार्ने अवसर पनि उत्तिकै मिल्छ।

५ई शिक्षण विधिको बलियो पक्ष भनेको यसले मूल्यांकन गर्ने र सिकाइ प्रदर्शन गर्ने धेरै अवसरहरू उपलब्ध गराउँछ।

५ई शिक्षण विधिका ५ चरण

१. संलग्नता

यो चरणले शिक्षक/शिक्षिकाका पहिलेको ज्ञान जाँच गर्न वा सम्भावित गलत धारणाहरू पहिचान गर्न खोज्छ । शिक्षक/शिक्षिकाले खुला प्रश्नहरूमार्फत विद्यार्थीलाई विचार विमर्श गर्न प्रोत्साहन गर्छन् । उनीहरूले गलत धारणाहरू तुरुन्तै सच्याउँदैनन् तर तिनलाई पछि फर्केर हेर्ने नोट राख्छन् । यो विद्यार्थी-केन्द्रित चरण प्रेरणादायी हुनुपर्छ । यसको उद्देश्य विद्यार्थीहरूलाई उत्साहित गर्नु, सिक्ने इच्छा जागृत गर्नु र आगामी विषय वा अवधारणा बुझ्न तयार गर्नु हो । यो चरणमा व्याख्या गर्न, शब्दको परिभाषा दिन वा परिभाषाहरू रेकर्ड गर्न प्रयोग हुँदैन।

२.अन्वेषण

यो चरणले विद्यार्थीहरूलाई एक साझा र ठोस सिकाइ अनुभव प्रदान गर्छ । यसमा मुख्य जिज्ञासा-आधारित गतिविधि वा अनुभव समावेश हुन्छन्, जसले विद्यार्थीलाई सीप र अवधारणा विकास गर्न प्रोत्साहित गर्छ । शिक्षक/शिक्षिकाले प्रत्यक्ष निर्देशन दिँदैनन् बरू सहजकर्ताका रूपमा काम गर्छन् । विद्यार्थीहरूलाई शिक्षक/शिक्षिकाको प्रत्यक्ष निर्देशन बिना सिकाउन प्रोत्साहन गरिन्छ । शिक्षक/शिक्षिकाले जिज्ञासा-आधारित प्रश्नहरू मार्फत विद्यार्थीहरूलाई अगाडि बढाउँछन् । यो चरण विशेष हुन्छ किनभने यो चरणमा विद्यार्थीहरूलाई कुनै औपचारिक व्याख्या वा परिभाषा चर्चा गर्नुभन्दा पहिले ‘हातले गर्ने’ अनुभव दिइन्छ।

३.व्याख्या

यो चरणमा विद्यार्थीहरूले पहिले देखेका कुराहरूको व्याख्या गर्ने क्षमता विकास गर्छन् । यो चरण शिक्षक/शिक्षिकाबाट अगाडि बढाइन्छ र विद्यार्थीहरूले आफ्ना अवधारणा बनाउने र प्रश्न सोध्ने अवसर पाउँछन् । शिक्षक/शिक्षिकाले व्याख्या गर्नुअघि विद्यार्थीहरूले आफ्ना विचार र व्याख्या प्रस्तुत गर्ने अवसर सुनिश्चित गरिन्छ । यो चरणमा शिक्षक/शिक्षिकाले सहजकर्ताको भूमिका खेल्दै विद्यार्थीहरूलाई आफ्ना सिकाइ अनुभवबारे कुरा गर्न प्रोत्साहन दिन्छन् । त्यसपछि शिक्षक/शिक्षिकाले वैज्ञानिक र प्राविधिक जानकारी दिँदै प्रस्तुत गर्छन् । यस चरणमा विद्यार्थीहरूले गरेका गलत बुझाइहरू पनि स्पष्ट गरिन्छ । अन्त्यमा औपचारिक परिभाषा, नोट र लेबलहरू दिइन्छ, आवश्यक परे भिडियो, कम्प्युटर सफ्टवेयर वा अन्य दृश्य साधन प्रयोग गरेर बुझाइ सजिलो बनाइन्छ ।

४.विस्तार

यस चरणमा, यसै चरणका गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई नयाँ बुझाइ र सीपहरूलाई प्रयोग गर्न र मजबुत बनाउन प्रोत्साहित गरिन्छ । विद्यार्थीहरूलाई साथीहरूसँग बुझाइ जाँच गर्न वा नयाँ प्रयोग वा मोडेल बनाउन समेत प्रोत्साहित गरिन्छ । यस चरणको उद्देश्य गहिरो र फराकिलो बुझाइ विकास गर्नु हो । विद्यार्थीहरूले थप अनुसन्धान गर्न, उत्पादन बनाउन, जानकारी र विचारहरू सेयर गर्न वा सिकेका ज्ञान र सीपलाई अन्य क्षेत्रमा प्रयोग गर्न बढावा दिइन्छ।

५.मूल्यांकन

यो चरणमा जिज्ञासा-आधारित कक्षाको मूल्यांकन, परम्परागत विज्ञान कक्षा भन्दा धेरै फरक हुन्छ । औपचारिक र अनौपचारिक दुजै प्रकारका मूल्यांकन उपयुक्त हुन्छन् । उदाहरणका लागि- पोर्टफोलियो, गतिविधि-आधारित मूल्यांकन, नक्सा, मोडेल वा डायरी लेखन प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

मूल्यांकनलाई निरन्तर प्रक्रियाका रुपमा हेर्नुपर्छ जसमा शिक्षक/शिक्षिकाले विद्यार्थीहरूका नयाँ बुझाइ र सीपमा भएको परिवर्तनलाई अवलोकन गर्छन् । विद्यार्थीहरूले आफैं मूल्यांकन वा साथीहरूसँग मूल्यांकन गर्ने गराउने अवसर पाउँछन् । अन्तिममा मूल्यांकनमा क्विज, परीक्षा वा लेखाइ जस्ता समष्टिगत अनुभव पनि समावेश हुन सक्छ ।