कतिपय कवि लेखकले युगको निर्माण गर्ने क्षमता राख्छन् । त्यस्तो युग उनीहरुको जीवनकालभरि रहन्छ र उनीहरुको देहावसानसँगै त्यस्तो युगको पनि अवसान हुन्छ । तर, कतिपय कवि लेखकले सिर्जना गरेको युग उनीहरुको देहावसान पछि पनि निरन्तर रहिरहन्छ । भूपी शेरचन नेपाली साहित्यमा काव्य युग निर्माण गर्ने कवि हुन् ।

कतिपय विद्वान, अध्येता र समालोचकहरु भूपी युग अझै विद्यमान रहेको विश्वास गर्छन् । पुस महिना उनको जन्म महिना, यो महिना उनको सम्झना अझ विशेषरुपले गर्ने गरिन्छ ।

थकाली परिवारमा जन्मिएका कवि भूपीले नेपाली साहित्यमा आफ्नो मौलिक युग निर्माण गरे पनि उनी विराट विसङ्गतिका प्रतीक थिए । उनी कवि मात्र भएनन्, उनी खानदानी परिवारका रईस भएर पनि कम्युनिष्ट भए । यो एउटा विसङ्गति थियो । उनले आफ्नो नाम भूपेन्द्रमान शेरचनलाई भूपेन्द्रमान शेरचन सर्वहारा भनेर नामाकरण गरे । यो अर्काे विसङ्गति थियो ।

यो कालखण्डमै उनले नेपाली कविता साहित्यका कालजयी र कीर्तिमानी कविताहरु लेखे, जुन आजसम्म पनि उत्तिकै रुचाएर पढिन्छ । जीवनको उत्तराद्र्धमा उनी कम्युनिष्टवाट राजावादी भए, यो अर्काे अन्तिम विसङ्गति थियो ।

यसपछि अरु कुनै विसङ्गति भएन, राजावादी भएरै देह त्याग गरे । तर, पछिल्लो विसङ्गतिले उनको लोकप्रियताको ग्राफ निकै तल झरेको थियो भन्ने कुरा पनि बिर्सनै नसकिने यथार्थ छ ।

भूपी शेरचनको “घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’’ उनीसँग साक्षात्कार नहुँदै पढेको थिएँ । मैले उनलाई तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको घुम्ने मेचमा पुगेपछि भेट्ने अवसर पाएँ ।

दौरा सुरुवाल इष्टकोटसहित कोट अनि ढाका टोपी लगाएका खाईलाग्दा रातापिरा भूपी शेरचनलाई तिव्र गतिमा चलेको चिसो एसीवाला कोठामा त्यतिविघ्न बाक्लो लुगामा देखेको हुँ ।

उनको कोठामा पसेपछि चिया त अवश्य खान पाइन्थ्यो, यदाकदा उनको घरबाट खास उनका लागि ल्याईएको चिउराको लड्डु पनि खान पाइन्थ्यो । उनी स्वास्थ्यको राम्रो ख्यालमा थिए शायद । अनि पुनः प्रकाशन थालिएको कविताका लागि कविता रचना पनि दिन्थें उनकै हातमा, अनि ती कविता छापिन्थे र पारिश्रमिक पनि पाइन्थ्यो । भूपीको कोठामा पस्नुका फाईदा यिनै थिए ।

तर, एकेडेमीमा आएपछि उनलाई भूपी बिग्रियो, भूपी बिक्यो, भूपी सकियो, भन्नेहरुको लामै लर्काे थियो । हुन पनि होचि मिन्हलाई चिट्ठी लेख्ने भूपी राजाको तारिफमा कविता लेख्ने भएका थिए । तर, उनले आफूले ठीक निर्णय गरेर राजावादी भएको उनको ठहर थियो । उनी कुनै एउटा पश्चिमतिरका कविको नाउँ लिएर जीवनभर वामपन्थी कवि भएर पछि राजावादी भएपछि झन् लोकप्रिय भएको कथन सुनाउँथे ।

ती अनाम कवि कसरी लोकप्रिय भए, तर भूपी भने लोकप्रिय भएनन् । गरिमा पत्रिकाका लागि अशेष मल्लले लिएको अन्तरवार्तामा उनले म दुईटा “क’’ ले बिग्रिएको हुँ, यौटा क कम्युनिष्ट, अर्काे क कविता भने । यो अन्तरवार्ताले त झन् ठूलो विवादमा ल्यायो भूपीलाई ।

एकजना वामपन्थी लेखकले “मान्यता फिर्ता हुने बिर्ता होइन’’ भन्दै उनलाई दिएका सबै मान सम्मान फिर्ता हुनुपर्ने समेत लेखे ।

२०३६ सालमा ऐतिहासिक जनमत सङ्ग्रहको घोषणा भयो । बहुदलको पक्षमा भवानी घिमिरेको नेतृत्वमा “ सडक कविता क्रान्ति ’’ भयो । भूपीले यसको विपक्षमा आफ्नो धारणा यौटा पत्रिकाको अन्तरवार्ताको क्रममा त्यसलाई रुसको समिज्दातको नक्कल भन्दिए । अनि भवानी घिमिरेले आरती साप्ताहिकमा भूपीको त्यो भनाइको विपक्षमा २ अङ्कसम्म पूरा २ पेज लामो लेख भूपीको उछित्तो काढेर लेखे । भूपी पूरै राजावादी मात्र होइन, राजाको पञ्चायतवादी समेत भएपछि उनको त्यो वृहत्तर लोकप्रियता ओरालो लागेको लाग्यै भयो ।

एकपल्ट म एकेडेमीको उनको कार्यकक्षमा थिएँ र साहित्य एवम् ब्यवहारिक कुरा गर्दै थियौं हामी । मेरो ससुराली पोखरा भन्ने उनले थाहा पाएपछि हामी झन् नजिक भएका थियौं र उनी पोखराका ज्वाईं भन्दै मलाई मायाँ गर्थे । त्यति नै बेला एकेडेमीका एक कर्मचारीले उनलाई एउटा खाम दियो र फर्कियो । उनले त्यो खाम खोले र त्यसमा भएका तेह््रवटा हरिया सयसयका नोट देखाउँदै मलाई भने, “ गिरीवावु, भूपी बिक्यो भन्छन् । म यतिमा बिकें होला त ?’’

मैले उनलाई ट्वाल्ल हेरें, मसँग त्यसको जवाफ थिएन ।’

भूपीले लेखेका कविता चर्चित हुन्थे मात्र होइन जनजिब्रोमा विस्तारित हुन्थे । “ हल्लै हल्लाको देश’’ सदावहार बन्यो । घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’’ उखानै बन्यो । “हामी कविता’’ जनजिब्रोमा छपक्कै छायो । “ मैन बत्तीको शिखा’’ले फैलावट मात्र पाएको होइन, असीम गहिराई समेत छिचलेको थियो । चोक कविताले काठमाडौंको चोकलाई देशब्यापी परिचय दिलायो । भैरहवा, पोखरा, धरान जस्ता शहरका शब्द चित्र जीवन्त बने ।

जतिबेला नेपाली कविता कठिन मार्गमा यात्रा गरिरहेथ्यो, त्यो समयमा भूपीले सहज, सरल, सृगम र जनजिब्रोमा फैलिने कविताहरु नेपाली कविता जगतलाई दिए । यसलाई भूपी धार भनियो शुरुमा, तर उनले त्यो धारलाई युगमै परिवर्तन गरिदिए । मोहन कोइराला, द्वारिका श्रेष्ठ, कृष्णभक्त श्रेष्ठ, मदन रेग्मी, ईश्वरबल्लभ जस्ता कविहरुले अमूर्त र दुरुह कविता लेखन यात्रा गरिरहेको समयमा भूपीका कविताले सरलताको न्यानो धामको उज्यालो छरे । यो मार्ग राजमार्ग भयो र यसको वेकल्पिक मार्ग अर्काे नबनेको भन्छन् आज पनि अध्येताहरु ।

भूपी र पारिजातको मित्रता एकपल्ट काठमाडौंमा टक अफ द टाउन नै भएको थियो । शंकर लामिछाने र भीम दर्शन रोकासँग त्रिवेणी मित्रता थियो । उनको पर्समा उनीहरु तीनजनाको श्यामश्वेत तस्वीर सधैं हुन्थ्यो र त्यो तस्वीरमा नभएको शंकर लामिछानेप्रति उनी भावुक वन्दथे । उनी कपव गोष्ठी कार्यक्रम पनि बुलन्द ढङ्गले सञ्चालन गर्दथे । उनको हास्यचेत, तुकवन्दी र ओजिलो आवाजले दर्शक श्रोतालाई नविर्सिने छाप मजाले छोड्दथ्यो ।

त्यसो त उनलाई तुकबन्दी मिलाउने हल्का कवि भन्नेहरु पनि नदेखिएका हैनन् । तर ती आलोचना र हल्लाको आयु क्षणिक भए, भूपीको कविताको शक्ति चहकिलो र जाज्वल्यमान भयो ।

उनका नयाँ झ्याउरे एवम् निर्झर संग्रहका कविताहरु आरम्भकालीन कविता काव्य थिए । कवि भूपीको जीवन्त कविता सङ्ग्रह “घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’’ नै भयो । यो सङ्ग्रह २०२६ सालमा पहिलोपल्ट साझा प्रकाशनबाट प्रकाशित भएको थियो । त्यसै सालदेखि साझा प्रकाशनले “साझा पुस्कार’’ को थालनी गरेको थियो र यो कृति साझा पुरस्कार पाउने पहिलो भाग्यमानी कृति बन्यो । नेपाली वाङ्मयमा धेरै विक्री हुने थोरै काव्य कृतिमा यो पनि पर्छ ।

उनले मसँगको भेटमा भनेका थिए, “दरबारबाट खबर आयो, प्राज्ञ पदको स्वीकृतिका लागि । मैले ३ दिनको समय मागें । मैले बिताएका ती तीन दिन पूरै छटपटीमा वितेका थिए । म ठूलो संकटमा थिएँ स्वीकार गर्ने कि नगर्ने भनेर । तर राजाले त्यो पदका लागि योग्य ठानेका छन् भने अहो ! त्यो पद मैले स्वीकार्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । अनि राजा मान्ने विश्वका अरु कविहरुको वारेमा मनन गरें, अनि अन्त्यमा स्वीकार गरेको हुँ ।’’

तर, भूपी प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सदस्यका रुपमा नियुक्त हुनु अघि भने तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको गतिविधिबाट सन्तुष्ट थिएनन् । उनी प्रतिष्ठानको आलोचक नै थिए । उनी भन्थे, “राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान जस्तो ठूलो संस्थाले अपेक्षित रुपमा साहित्य र संस्कृतिको विकासमा ठूलो योगदान दिएको छ जस्तो मलाई लाग्दैन । न त त्यसले सामुहिक सहयोगको आव्हान नै गरेको छ ।’’

यस्तो टिप्पणी गर्ने कवि भूपीले आफैं त्यो घुम्ने मेचमा पुगेर केही उल्लेख्य काम गर्न नसकेको भन्दै उनको आलोचना हुन्थ्यो । हुन पनि एकेडेमीले गर्दै आएका नियमित वाहेक अरु कुनै काम वा योजना उनको पालामा भए गरेको पनि देखिएन । नजानिंदो प्रकारले केही पोखरेली कवि लेखकलाई प्रश्रय भने अवश्य दिएका थिए ।

तर, उनको स्वभाव अनुसार एकपल्ट भेटेपछि जो कोहीलाई हँसाउन सक्ने, प्रभाव पार्न सक्ने उनको खुबीमा भने कहिल्यै कमी आएन । तर, त्यसले उनको लोकप्रियताको ग्राफ तल झर्नवाट जोगाउन सकेन ।

प्रज्ञा प्रतिष्ठानको पहिलो कार्यकाल सकिएपछि दोश्रो कार्यकाल पनि निरन्तर भएपछि भूपी राजाप्रति झन् नतमस्तक भए । राम्रो काम गरेर म्याद थप भएको उनले अर्थ लगाए । वास्तवमा त्यस्तो थिएन । त्यो समय नै त्यस्तो थियो ।

उनको स्वास्थ्य राम्रो नै थियो । अनेक औषधी खानुपर्ने । उनी ठट्यौली गर्दै भन्थे, सुगर रोग भनेको रोगको बादशाह हो, बादशाहका छेउछाउमा अरु जर्नेल, कर्णेल हुन्छन् । बादशाह एक्लो हुँदैन ।

साहित्यिक पत्रकार संघले बेलाबेलामा नेपालका विभिन्न स्थानमा साहित्य यात्रा गर्ने गथ्र्याे । भूपी ईलामको साहित्य यात्रामा गएका थिए । त्यो यात्रामा उनले मध्यपानको ब्रत भङग मजैसँग गरे र फर्केपछि उनी अस्वस्थ भए । त्यो अस्वस्थताले उनलाई क्रमस चाप्दै लग्यो । उनी त्यसपछि अलि खानपानमा छाडा भए । व्यवहारमा पनि कटू हुँदै गए । एकेडेमी बाहिर त उनका आलोचक छँदै थिए, एकेडेमीभित्र पनि उनी आलोचनाका पात्र बने । उनी भनेपछि हुरुक्कै हुने रामशरण दर्नाल पनि ठुस्किएका थिए । उनी एकेडेमीका पदाधिकारीहरुलाई आक्षेप आरोप लगाउन पछि नपर्ने भए । यसले गर्दा उनी बिरामी भएर अस्पताल भर्ना हुँदा पनि प्रज्ञा प्रतिष्ठानले खासै चासो राखेन ।

भूपीको रचना संसार कविता मात्र थिएन, उनले नाटक पनि लेखेका थिए । तर, उनको गीति रचनाको पाटो अलग थियो । उनका गीतहरु कालजयी र लोकप्रिय दुबै छन् । हरेक दशैंतिहार ताका बज्ने “ अल्झेछ क्यारे पछ्यौरी तिम्रो चियाको वुटामा ’’ गीतले आज पनि श्रोताको मनलाई पगालिदिन्छ र आँखा रसाउन पुग्छन् । “ सानै हूरीमा बैंसको सपना, सिमलको फूल झैं झरी गयो’’ , या “यो नेपाली शीर उचाली, सन्सारमा लम्किन्छ, जुनकीरि झैं ज्योति वाली अन्धकारमा चम्कन्छ’’ जस्ता गीतहरुले आज पनि र भोलि पनि नेपाली मन, नेपाली मुटु र नेपाली मष्तिष्कलाई झक्झकाइरहन्छ ।

तर, पछि उनको गीत लेखनको सिर्जनात्मकताले विश्राम लियो । “घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’’ को उचाई छुने कविताको मूल सुक्यो । यौटा कविता पुरानो उनको धारकै आयो, रचना पत्रिकामा “ सर्पको खोजीमा’’ । त्यस कविता मार्फत पाठक अध्येताको ध्यान भूपीले तान्न सके । भूपी बौरिएको ठान्न थालेका थिए । तर, त्यसखालको उनको जीवनकालको त्यही नै अन्तिम कविता भैदियो ।

उनी एकेडेमीमै छँदा पछिल्लो चरणमा अलिअलि विक्षिप्त भएका थिए । सारालाई गाली गर्ने भएका थिए । एकेडेमीको प्रशासन प्रमुखलाई दुशासन भनिदिन्थे । नेपालको एक प्रख्यात होटल व्यवसायीको मृत्यु भएको थियो, उनी त्यो उनको मृत्यु एडस् लागेर भएको भनी ठोकुवा गर्थै । त्यो किन गर्थे, मैले कहिल्यै बुझिनँ । उनी पिउन पनि पुरानो वानी अनुसार छाडा हुन थालेका थिए ।

त्यसै ताक पोखरेली युवा साँस्कृतिक परिवारले पोखरामा बर्सेनि गर्ने टिकटमा मुक्तक कार्यक्रमका लागि भूपीलाई प्रमुख अतिथिका रुपमा निम्त्याएको थियो । उनले एकेडेमीको गाडीमा सँगै जाउँ भाइ भनेका थिए । तर, उनका साथमा एकजना गायिका, संगीतकार, वाद्यवादक पनि साथै जाने थाहा पाएपछि म अरु साथीहरुसँग बसमा गएँ । साँझ अबेरसम्म उनी पोखरा आइपुगेनन् । हामी खाना खाएर सुत्यौं । भोलिपल्ट थाहा भयो, उनी त विहानीपख ३/४ बजेतिर आइपुगे । उनी बसेको कोठानिर पुग्दा हार्माेनियम बजेको आवाज आयो । कोठाको ढोका खुल्लै थियो । उनी गायिकाको काखमा हात राखेर बेसुरा हार्माेनियम बजाइरहेका थिए । मैले गरेको अभिवादनलाई उनले पुलुक्कसम्म हेरे, क्यै भनेनन् । उनले जीन्स पाइण्ट लगाएका थिए र पाइण्टको घुँडाघुँडासम्म कुरो लागेको थियो । पछि थाहा भो, उनी र गायिका गाडीबाट ओर्लंदै झाडीझाडी दौडिँदा कुरो पाइण्टभरि लागेको रहेछ ।

उनले पोखरामा पनि त्यो होटल व्यवसायी एडस् लागेरै मरेको हो भन्ने रट लाउन छाडेका थिएनन् । अझ उनी त तत्कालीन प्रधानमन्त्रीले उनलाई मार्न जासुस खटाएका छन्, त्यसैले मैले पनि बन्दूक बोकेर आएको छु भन्दै थिए । बन्दूक त देखिएन, तर बन्दूकको गोली भने पसरभरि देखाएका थिए । दिउँसो डाँफे कला मन्दिरमा मुक्तक कार्यक्रममा पनि उनले आयोजकलाई अप्ठ्यारोमा पारिदिएका थिए । मञ्चको अगाडिको सिटमा उनीसँगै ती गायिकालाई राख्न जोड दिएका थिए । कार्यक्रम शुरु भएपछि आफू मञ्चको वीचमा सोफा अगाडिको कार्पेटमाथि पलेटी कसेर बसेका थिए र आफ्नो सिटमा ती गायिकालाई बस्न लगाएका थिए । अनि पङ्खा अगाडि बसेर खल्तीबाट बन्दूकको गोली निकालेर लहरै सजाएका थिए । आफ्नो वोल्ने पालामा पनि उनले मरिचमानले आफूलाई मार्न खटाएको छ, त्यसैले गोली बोकेर आएको बताए । अनि उनले आफ्नो भाषण सकिएपछि आफैंले ती गायिकाको तारिफ गर्दै उनैले गीत गाउन माइक हस्तान्तरण गरेका थिए ।

कार्यक्रम सकिएको भोलिपल्ट हामीले त होटल छाड्यौं । भूपी र उनको टोली होटलमै थियो । पछि थाहा भो, ती गायिकाले दुव्र्यवहार गरेर भूपीको नगद सगद सबै बोकेर हिँडिन् अनि भूपीले पोखराबाट काठमाडौं फर्कन बाटो खर्चका लागि सापट माग्नुपर्‍यो रे ।

काठमाडौं फर्केपछि भूपीको धेरैजसो बास हस्पिटलमा हुन थाल्यो । एकेडेमीको सदस्य भए पनि उनले एकेडेमीबाट खासै केही सहुलियत पाएनन् बिरामीका बेला । यद्यपि उनलाई अस्पतालमा भेट्न जाने शुभचिन्तकहरु भने प्रशस्तै थिए । ०४५ सालको चैत मसान्तमा उनको एकेडेमीको कार्यकाल सकियो ।

उनले ०४६ साल जेठ १ गते नश्वर शरीर त्याग गरे । उनको मलामीमा पनि उनको नाम, योगदान अनुसारको उपस्थिति थिएन । उनको लोकप्रियताको ग्राफ निकै तल झरेको थियो जीवनको अन्तिमबेलातिर ।

तर, यौटा कवि सिर्जनामा बाँच्छ । उसका जीवनका कतिपय कमीकमजोरीहरु मृत्युसँगै पखालिएर जान्छन् । संसारका ख्यातिप्राप्त लेखक लेखिकाको हकमा यही भएको छ । भूपीको हकमा पनि त्यही भयो ।

भूपीले निर्माण गरेको युग उनको मृत्युले ढाल्न सकेन । उनले निर्माण गरेको युगले निरन्तरता पायो नेपाली साहित्यमा । उनका कतिपय कविताहरु आज पनि उत्तिकै प्रखर र जीवन्त छन् । उनका गीतहरु उत्तिकै कर्णप्रिय छन् ।

बेलायती विद्वान डा. माइकल हटले भूपीको जीवनी “द लाईफ अफ भूपी शेरचनः पोयट्री एण्ड पोलिटिक्स इन पोष्ट राणा नेपाल’’ लेखे जसलाई अक्सफोर्डले प्रकाशन गर्‍यो ।