तीज धेरै हिन्दु नारीका लागि मन पर्ने पर्व हो । हिजोआज समय फेरिँदै जाँदा र मानिसको सोचाइको दायरा फराकिलो हुँदै जाँदा तीज नमनाउनेको संख्या बढेको र तीज मनाउने प्रचलन फेरिँदै गए पनि यो पर्वको रौनक कम भएको छैन ।
यस वर्ष कोरोना महामारीको डर र प्रशासनिक तथा राजनीतिक नेतृत्वको विभिन्न निर्णय र निर्देशनले धेरै नारीहरुको यो तीज विगतको जस्तो पक्कै हुने छैन ।
शहरका पार्टी प्यालेस र मानिसका घरमा दर खाने रमाइलो यस वर्ष देखिएको छैन । सामान्य ढंगले माइतीमा आमा, दिदी बहिनी भेट भएर तीज मनाउनेहरुले पनि कोरोना महामारीको डर, निषेधाज्ञा र यातायात सहज नहुँदा एक्लाएक्लै बसेर वा सानो जमघटमै तीज मनाउनुपर्ने छ ।
गाउँमा जन्मिएको र हुर्किएको हुनाले मेरो शहरी तीजको अनुभव छैन, पढाइको सिलसिलामा ४ वर्षअघि काठमाडौं आए पनि यहाँमा दर खाँदै हिँड्ने र जात्रा र तीज महोत्सवमा सहभागी हुने साथी संगती मेरा भएनन् । त्यसैले शहरको रमाइलोमा भुल्नुभन्दा तीजमा माइत जान नसके पनि विगतमा मनाएकै तीजका सम्झना सँगालेर बस्नुको विकल्प भएन ।
गाउँका महिलाले तीज पर्वलाई माइतीघर वा जन्मघर जाने, लामो समय भेट हुन नसकेका दिदीबहिनी जम्मा भएर दुख सुख साटासाट गर्ने, मिठो मसिनो खाने,आफ्नो पीर, वेदनालाई शब्दमा उनेर गीत गाउने, पतिको दीर्घजीवनका लागि ब्रत बस्ने चाडको रुपमा लिन्छन् ।
तीज मान्ने प्रचलन गाउँ र शहरमा आकाश जमिनको फरक छ । आमाहरुको पालामा तीज वेदनाको पोको फुकाउने पर्व थियो । किनकि उनीहरुलाई अहिलेका महिलालाई भन्दा थिचोमिचो बढी थियो । घरमा सबैभन्दा कम हैसियत बुहारीकै हुन्थ्यो । अहिलेजस्तो श्रीमानसँगै शहरमा जाने बस्ने प्रचलन हुँदैनथ्यो । पति जागिर खान शहर बसे पनि पत्नीलाई घरमै राख्ने चलन हुन्थ्यो ।
धेरै लोग्ने मानिसहरु पनि गाउँघरमै खेती किसानी गर्थे । संयुक्त परिवारमा बस्ने, खेतबारी र बिहान सबेरैदेखि राति अबेरसम्म मेलापात र घरधन्दाको काम हुन्थ्यो । बुहारी भनेको पति र सासू ससुराको स्याहार सम्भार गर्ने (दासी) जस्ता हुन्थे । आफ्नो खुशीका लागि बुहारीले केही गर्न सक्दैनथे ।
अधिकार, कर्तव्य भेदभावजस्ता विषय कुन चरीको नाम हो, थाहा थिएन । सासू ससुरा र पतिलाई देवतासरह पुज्नुपर्ने, उनीहरुका लागि सेवा गर्नुपर्ने समय थियो । दोस्रो बिहे गर्ने पुरुषलाई पुरुषार्थी मानिन्थ्यो, घर परिवार रिझाउन सकेन भने पतिले दोस्रो बिहे गर्ने डर देखाइन्थ्यो ।
कृषिबाहेक अरु पेशा नहुनाले खेतबारीको काम गर्नुपर्दा बढी शारीरिक दुःख थियो । यस्तोमा घरको कम हैसियतवाला बुहारी नै बढी जोतिनु सामान्य हुन्थ्यो ।
शहरका गीतमा गहना र आइफोनको चर्चा हुँदा गाउँका गीतमा दैनन्दिन गरिने मेलापर्वका कुरा, नारीका दुखः, पीडाकै विषय जोडिन्थे । गीत दुखः पीडाकै भए पनि दुखः पीडा भिलाउने र मनोरञ्जन गराउने साधन बनेका थिए ।
तीज आउनुभन्दा १०/१५ दिनअघिदेखि गाउँमा तीजका भाका सुनिन थाल्थे । अहिलेजस्तो युट्युबमा गीत हेर्ने, सुन्ने चलन थिएन । एफएमहरुमा तीज गीत सुन्ने चलन पनि धेरै पुरानो होइन । गाउँमा कोदो रोप्न खेताला बोलाउँदा पनि मेरो मेलामा तीज गीत गाउने, सेल खाने रमाइलो गर्ने भनेर बोलाइन्थ्यो ।
बरु एक/दुई जना खेताला बढी नै खोजिन्थ्यो । खेतालाले काममा थकाइको महसुस नै गर्नुपर्दैनथ्यो, गीत गाउँदागाउँदै मेलो सकिन्थ्यो । खेतालाले गीत गाएको सुन्न बाटो हिँड्नेहरु पनि अडिन्थे ।
मेरो मानसपटलमा तीज भन्नेवित्तिकै हाम्रो घर, वल्लो पल्लोघरतिरका दिदीहरु आउनुहुन्छ, घरमा नाचगान हुन्छ, मीठा खानेकुरा पाक्छन् भन्ने स्मृति आउँछ । मेरी चार जना दिदी एकैपटक माइतीघरमा जम्मा हुने भनेको तीजमै हो । उहाँहरु तीजमा आउँदा छोराछोरी पनि सँगै आउँथे, उमेरमा म सरहकै । साइनोले छोरी भए पनि समान उमेरका भएकाले सँगै नाच्ने खाने खेल्ने गर्न पाउँदा म खुब खुशी हुन्थेँ ।
बुबाका पाँच दाजुभाइका गरी १३ जना छोरीहरु थियौं । केही दिदीहरुको बिहे गरिसके पनि, धेरै हामी कलिलै उमेरका थियौं । तीजको समयमा दिदीहरुको जमघट भएपछि समय विशेष बनिहाल्थ्यो । तीजको दिन दिदीहरुले गीत सुनाउनुहुन्थ्यो, दाजुभाइहरुले मादल बजाउँथे । गीत घन्किन थालेपछि छिमेकतिरबाट पनि दिदी बहिनी जम्मा हुन्थे ।
बिहे भएका दिदीहरुले आफ्ना भोगाइ गीतमार्फत सुनाउँथे । हामी सानाहरु स्वर मिलाउने र नाच्ने गथ्यौ । तीजको दिन १२/१ बजेसम्मगीत गाइन्थ्यो त्यसपछि दर खाने सुरसार हुन्थ्यो । तीजको दर बुबाले बाँड्ने चलन थियो ।
तीज सुरु हुने ५/७ दिन अघिदेखि माइली आमाले छोरीहरुसँग मिलर साँझमा गीत गाउनुहुन्थ्यो । हामी कहिले खाँदाखाँदैको भाग छोडेर त कहिले चाँडै चाँडै खाना खाएर सुन्न दौडिन्थ्यौं । किसानको घरमा बस्तुभाउ पनि धेरै नै हुने भए । तीजमा काट्नुपर्छ भनेर सप्रेको घाँस साँचेर राखिन्थ्यो । तीज सुरु हुने दुई/तीन दिनअघिदेखि धेरै घाँस काटेर थुपार्ने र तीजका बेलामा नाचगान र गफगाफ गर्ने र घरमै थकाइ मार्ने चलन हुन्थ्यो ।
तीजका लागि भनेर काँक्रो थाँक्रामै राख्ने चलन हुन्थ्यो । क्राँक्रो पाकेर रातो भइसकेको हुन्थ्यो । घरमा नफलेको वर्ष बेच्न ल्याउनेहरुबाट किनिन्थ्यो । काँक्रोसँगै निगालोको टुसा पनि गाउँघरतिर बेच्न ल्याउँथे दरमा घिउ टुट्ने कुरा भएन । घरमै दुहुना भएका बेला तीजका लागि घिउ सँगालेर राख्ने चलन हुन्थ्यो, घरमा नभएकाहरुले पैंचो लिएर वा आफ्नो घरमा रहेका अन्य वस्तुबाट साटफेर गरेर जोहो गर्थे । दरको रुपमा घिउभात, दूध, दही केरा, काँक्रो, टुसा, गेडागुडीको परिकार पाक्थे ।
तीजकै लागि बारीमा केरा साँचिन्थ्यो, छैन भने किनेर ल्याइन्थ्यो । त्यसलाई तीजकै दिन पाक्ने गरी असुरो, अबीर हालेर बोरामा बाँधेर तातोमा राखिन्थ्यो । शहरमा जस्तो डेरीबाट दूध, घिउ, दही चाहिएको बेला चाहिएजति ल्याउन मिल्दैन गाउँमा । त्यसैले गाउँमा दूध धेरै हुनेको घरमा पहिले नै भनिराख्नुपर्थ्यो । सक्नेहरुले घरमै दुहुना पाल्थे ।
दरको परिकारमा माछामासु हुँदैन, भोलिपल्ट ब्रत बस्ने हुनाले शुद्ध खाने चलन थियो । तीजको २/४ दिनअघि दिदी लिन जाने, सँगै लिएर आउने र सँगै लिएर आउन सम्भव नभए दर खाने दिनसम्म आउनु भनेर फर्किने चलन थियो । हिजोआज त टेलिफोनबाटै भेटघाट र जमघटको बन्दोबस्त गरिन्छ ।
दिदीहरु एकलसरो भएकाले दर खाने दिनको साँझसम्म आइपुग्नुहुन्थ्यो । आउँदा साँझ दूध दुहेर पनि ल्याउनुहुन्थ्यो । बाआमा, दिदीहरु सबै किसान नै भएकाले खेतीपाती, बाख्रा भैंसीका कुरा, छोराछोरीको पढाइका कुरा हुन्थे । यस्ता गफ सकिएपछि तीजको गीत गाउनका लागि आँगनमा झर्थे ।
तीज गीत फुपुदिदीले राम्रो गाउनुहुन्थ्यो । हामी स्वर मिलाउँथ्यौं । पालैपालो गरेर नाच्थ्यौं ।
भोलिपल्ट ढिला उठिन्थ्यो, त्यसपछि नुहाइ–धुवाइ गरेर तीजका लागि भनेर किनेको लुगा वा अगाडि नै किनेको भए पनि राम्रो कपडा लगाएर जात्रा हेर्न बजार झरिन्थ्यो । त्यहाँ धेरै झुण्ड झुण्ड भएर गीत गाउनेहरु हुन्थे ।
पछिल्लो समय मुखले गीत गाउने भन्दा क्यासेट वा साउन्ड सिस्टममा गीत बजाएर नाच्ने प्रचलन बढे पनि पहिले टोलटोलका मानिसहरु झुण्ड झुण्ड बसेर गीत गाउँथे । धेरैजसो मानिसहरु पालैपालो सबै झुण्डको गीत हेर्दै रमाइलो लिन्थे । साँझसम्म घर पुग्ने अनुमान गरेर फर्किन्थ्यौं । बाटोमा पनि गीत गाउने र नाच्ने गरिन्थ्यो ।
घरमा आई पूजा सामग्री तयार पारेर पूजा गरिन्थ्यो । त्यो दिन अन्न नखाई दूध दही, केरा काँक्रोजस्ता फलफूल खाएर बसिन्थ्यो ।
ऋषिपञ्चमीका लागि अघिल्लै दिन दतिवन केलाउने, हलोको टुँडोको माटो, तुलसीको फेदको माटो, अमलाको फेदको माटो के के हो के के चाहिने ? जम्मा पारिन्थ्यो । ऋषिपञ्चमीका दिन बिहानभर लगाएर नुहाइन्थ्यो, दिनभर आँगनको जग्गेमा घुमीघुमी पूजा गर्दै नाच्ने गाउने गरिन्थ्यो । त्यस दिन एउटा टुसाबाट उम्रेको खानेकुरा खानुपर्छ भन्ने मान्यता थियो, त्यसैले हामी पिँडालुको गाभा खाइन्थ्यो ।
तीज सकिएपछि फेरि घर पुर्याउन जानुपर्थ्यो । माइतीघर, आमा छोडेर जानुपर्दा दिदीहरु रुँदै जानुभएको सम्झना झल्झली आइरहेको छ । आज आफू माइतीदेखि टाढा हुँदा सम्झनामा एक्लै रोइरहेको छु ।
काठमाडौं आएपछि तीज मनाउन माइत जान पाएको छैन । कहिले पढाइ, कहिले बच्चा सानो भनेर त कहिले बाढी पहिरोले सडक भत्केर गाडी चलेन भनेर गएको छैन । तीजमा शहरमा पनि सबै खानेकुराका परिकार जुटाइन्छ, तर मन कता कता खल्लो हुन्छ । आमा र दिदीबहिनी जम्मा भएर मनाएजस्तो हुँदैन रहेछ । सबैथोक भएर पनि केही नभएजस्तो एक्लो महसुस हुँदो रहेछ ।
तीजमा माइतीघरमा जम्मा भएका दिदीहरु र आमाले शहरिया भइस् माइत आउन छाडिस् भन्नुहुन्छ । मन कुँडिन्छ । शरीर यता भए पनि मन उहीँ पुगिरहेको हुन्छ ।
१३/१४ जना दिदीबहिनी बिहे भएर धेरैतिर छरियौं, तीजको दिन जम्मा हुने भनेको २/४ जनामात्रै हो । कोही टाढा छन्, माइत जान बाटो राम्रो नहोला, कोही जागिर खान्छन् धेरै छुट्टी नहोला, कोही पढ्दैछन्, आउन जानको हतार ।
कसैको सानो बच्चा छ, लिएर हिँड्न गाह्रो । बाध्यता पनि के के हो के के ? तैपनि यसपालि जानुपर्ला भनेको कोरोना महामारीले रोक्यो ।
त्यसैले दुर्गेश थापाले गीतमा भनेजस्तै भएको छ । माछोमाछो भ्यागुतो यसपालिको तीज !
