चङ्खेलीदेखि पिप्लाङसम्मको यात्रामा जे देखियो…

हामी बसेको घरअगाडि पनि अरू केही घरहरू छन् । यहाँबाट हाम्रो यात्रा पश्चिमतिर हुँदैछ । अब चङ्खेलीबाट ओरालो लागेपछि मुगु छोडिने मात्र होइन, मुगुको दृश्य पनि १६ हजार फिट अग्लो चङ्खेलीले छेकिदिन्छ ।

हामी झोला बोकेर हिंड्ने बेला हिक्मतीले भनिन्, ‘यो ठाउँबाट माथि लागेर उकालो गएपछि डाँडाको टुप्पाबाट परको रारासहित वरिपरिको सुन्दर जङ्गल अनि छायाँनाथ सहितका धेरै राम्रो हिमाल पनि देखिन्छ रे जानु न सरहरू ।’

उनले रे भनेकी भएर मैले सोधें, ‘तपाईं कति चोटि जानुभएको छ ?’ उनले हाँस्दै भनिन्, ‘काँ जानु सर, हामी त गएको छैन । त्याँ गएर खान आउँछ त ?’

मैले चिनियाँ साहित्यकार याङ मोद्वारा लेखिएको ‘युवाहरूको गीत’ उपन्यासको एउटा प्रसङ्ग सम्झिएँ । हुन त धेरै अगाडि पढेको हुनाले ठ्याक्कै चित्र भुलियो होला तर भाव भुलिंदैन । चिनियाँ क्रान्तिमा आधारित त्यस कथाकी नायिका लिन ताओ चिङ भूमिगत जीवनकै सिलसिलामा समुद्रको बाटो हुँदै कतै जाँदा समुद्रको दृश्य देखेर मोहित हुँदै साथै भएको भरियालाई भन्छिन्, ‘दाइ हेर्नुस् त क्या सुन्दर समुद्र !’ यो सुनेर भरियाले भन्छन्, ‘माछा मारेर भोक मार्न नसके समुद्रको सुन्दर दृश्य के काम ?’

हिक्मती र उनका श्रीमान्का आफ्नै बाध्यता छन् । उनीहरूलाई त्यो दृश्यले खान दिंदैन । हाम्रो पनि आफ्नै बाध्यता छन्, परिबन्दले जान दिंदैन सुन्दै कस्तो स्वर्गीय होला जस्तो लाग्ने त्यो दृश्य हेर्न तर दुर्भाग्य यहाँसम्म आएर त्यहाँसम्म जान सकिएन ।

माथि गएर त्यो दृश्य हेर्न नसके पनि हामी हिंड्दै गरेको ठाउँ पनि धेरै सुन्दर छ । भर्खरै परेको हिउँलेे पहाडहरू सेतै छन् । ठूला ठूला भोजपत्रकोे पात झरेर हिउँ सुहाउँदो भएको छ । बीच बीचमा हरिया सल्लाका रूखहरू अझ सुन्दर देखिन्छन् । हामी सडक हुँदै ओरालो लाग्यौं अग्ला धूपी, सल्ला, ओखर तथा भोजपत्रका रूखहरूको जङ्गल हुँदै ।

भुईंमा कताकति ओखर देख्न सकिन्छ । साथीले भने, ‘हाडे हो फुटाउन सकिंदैन ।’ अनि मैले बटुलेका ओखर पनि फालिदिएँ । जङ्गलबीचमा चौडा सडक बन्दैछ । सडकको नयाँ माटोमा हिउँ छपक्कै छ । हिउँमा हिंड्न नजाने लड्न सकिन्छ । चिप्लोबाटोमा हामी बडो सावधानीका साथ हिंड्दैछौं । केही रित्ता केही जडीबुटी बोकेका खच्चडहरू गमगढीतिर जाँदैछन् । चङ्खेलीबाट अलि तल खोलामा पुगेपछि १५/२० जना पुरुषको एउटा समूह भेटिन्छ । उनीहरूको ताँती र समान बोकाई हेर्दा एउटा सानोसानो गाउँ नै उठेर हिंडेको जस्तो देखिन्छ । हूलमा १७/१८ वर्षका उत्ताउला ठिटादेखि ५०/५५ वर्षसम्मका सबै पुरुषहरू आफ्नो जिन्दगीको भारी बोक्दै आफ्नो जिन्दगी घिर्सादै छन् । म पूर्वको मानिस उनीहरूले बोलेको नेपाली भाषा नै भए पनि सबै बुझ्न सक्दिनँ । हिजो बेलुका आगो तापेको बेला अछामबाट हुम्ला काम गर्न हिंडेको टोली पनि त्यहाँ आइपुगेको थियो । एक टुक्रा कालो फम र एउटा ओढ्ने पातलो दरी समेत आफैंले बोकेर हिंडेका थिए उनीहरू । राति त्यही ओढेर सुत्ने बताउँदै थिए उनीहरू । उनीहरूलाई कति जाडो भयो होला ? सम्झेर अहिले पनि मन खिन्न हुन्छ ।

यिनीहरू यहाँ ठेकेदारसँग काम गर्न आएका हुन् भन्ने कुरा मैले अघिल्लो दिनै थाहा पाएको थिएँ । कतिपय ठाउँका मानिसहरूको नेपालबाट भारत नै काम गर्न जाँदा पनि ठेकेदारसँगै जाने चलन रहेछ । यहाँ पनि ठेकेदारसँग आएका उनीहरूको खाना बाहेक दिनको ६०० ज्याला आउने रहेछ । कामदार लैजाने ठेकेदारको सडक ठेकेदार वा निर्माण गर्ने पक्षसँग सम्पर्क हुने रहेछ । यसरी कामदार लैजाने व्यक्तिले कामदार लगे बापत एकमुष्ट कमिसन वा कामदारले काम गरेको आधारमा कमिसन पाउने गर्दछन् । जस्तो एकजना कामदारले एक दिनको ज्याला ७०० पाउँछ र सोही ज्यालाबाट रु.१०० कामदार लैजाने ठेकेदारले पाउने रहेछ । यसरी काम गर्ने मानिसको भागमा ६०० मात्र पर्ने रहेछ ।

एकजना कामदारका अनुसार भारतमा जति त यहाँ कमाइ हुँदैन तर यस्तो महामारीको बीच यही पनि ठूलो कुरा हो । उनी भन्छन्, ‘यहाँ काम लगभग ६ महीना चल्ला, जाडोमा बस्न र बच्न सके काम गरौंला, नभए गाउँ जाउँला । भर्खरै चाडबाड सकियो । सधैं घर बसेर के खाने ?’

बेलुका हामीसँगै बास बसेका साथीहरू अगाडि अगाडि हिंड्दै छन् । यसै पनि सातथाप्लेमा बसेर काम गर्ने उनीहरूसँगको हाम्रो यात्रा सकिंदैछ । गमगढीबाट हिंडेदेखि बाटामा मानिसहरू सडक बनाउँदै भेटिन्छन् । र्‍याप भन्ने संस्थाले स्थानीयलाई र मेसिन दुवै परिचालन गरेर यहाँको सडक निर्माण गर्दैरैछ ।

महामारीसँगै मानिसहरूले आय गुमाएको बेला यसले एकातिर स्थानीयको विकासमा सहभागिता भयो अर्कोतिर स्थानीयको दैनिकी सरल बनाएकै होला । सडकमा काम गरिरहेका मानिसहरू कोही चिया तताएर खाँदै थिए । कोही खाजा खाँदै थिए । सबै महिला-पुरुष सराबरी भएको साना-साना समूहमा कोही तमाखु पनि तान्दै थिए । एक घुम्ती तल झरेपछि एक हूल आमाहरूसँग जम्काभेट भयो । आमाहरू मध्येबाट एक जनाले हाम्रो क्यामरा देखेर उतैको लवजमा भन्नुभयो, ‘हाम्रो नि फोटो खिचिदिए हुने !’
मैले फर्केर क्यामरा तेर्स्याउँदा आमाहरू उभिए । दुनियाँमा सबैभन्दा असल मन नै आमाहरूको हुन्छ । तस्वीर खिचेर मैले उनीहरूलाई देखाएँ । आमाहरू खुशी हुँदै, हाँस्दै हिंडेपछि हामी पनि अघि बढ्यौं ।

हामीलाई चङ्खेलीबाट सातथाप्ले आउन करीब दुई घण्टा लाग्यो । यति बेलासम्म बाटोभरि बाँझो जमीनहरू नै देखिएको थियो । यहाँ भने बाटाभन्दा तलतिर बन्दा रोपिएको देखिन्छ । तरकारी खान योग्य भएको बन्दालाई तुषारो र हिउँबाट बचाउन हरेक बोटलाई पोलिथिन वा कपडाले ढाकिएको छ । पहिले यस क्षेत्रमा यसरी तरकारी खेती गरिंदैनथ्यो रे ! मसँग हिंडेका साथी माथिल्लो क्षेत्रको कृषि र खेतीपातीबारे जानकार छन् जसले गर्दा मलाई यो क्षेत्रको खेतीपाती, हावापानी लगायत धेरै कुरामा जानकारी पाउन सजिलो भएको छ ।

चिया पनि पिउने र थोरै थकाइ पनि मेट्ने उद्देश्यले हामीले सातथाप्लेमा झोला बिसायौं । सडकमाथि सडकमुनि गरेर तीन-चार घरहरू छन् । वरिपरि अन्य सडक निर्माणमा सामान र डोजरहरू छन् । हुन त अगाडि कहाँ पुगिन्छ थाहा छैन तर हाम्रो खाना खाने बेला भएको थिएन । चिया खाएर पैसा तिरेपछि हामी फेरि अगाडि लाग्यौं ।

भर्खरै हिउँद लागेर खैरो खैरो भएको पाखामा बिहान घाम परेर सुनौलो भएको छ । अगाडि बाटामा फेरि अछामी भेटिए । यी मानिस तिनै थिए जो महामारी शुरु हुँदा कष्टपूर्ण लाम लागेर भारतबाट फर्किएका थिए र महामारीको बीचमै चाडबाड पनि भन्न नपाई फेरि उस्तै लाम लागेर भारत फर्किएका थिए । हरियाणा, पञ्जाव, कोलकाता, बम्बई, दिल्ली लगायत भारतका धेरै शहर डुलेका उनीहरू यतिबेला चङ्खेलीको लेकबाट ओराली लाग्दैछन् ।

पर कतै खच्चड हामीतिर आउँदैछ । खच्चडले हामीलाई छाडेर चङ्खेलीतिर लाग्न लाग्दा एक जना पुरुष बोल्छन् । उनका वरिपरि हिंडेका अरु गलल्ल हाँस्छन् । ती हाँस्नेहरू नजिकै हिंडेका हामी अलमलमा पर्छौं । अलि पछि थाहा भयो, उनले आफू परिवारबाट सधैं टाढा हुन परेकोले आफ्नो भन्दा बरु खच्चडको जिन्दगी सजिलो हुने भनेका रैछन् । गधा र घोडीबाट जन्मेको खच्चडको यौन क्रियाप्रति रुचि नहुने भएकोले उनलाई यस्तो लाग्दो रहेछ ।

यही भीडमा एकजना भर्खर जुँगाको रेखी बसेका एक नवयुवा पनि छन् । उनका जुँगाका रेखी जस्तै उनका सपनाको पनि पखेटा लागे कि पिंजडामा थुनिएको चराको जस्तै पखेटा काटिए । वा, जिन्दगीले सपनाहरू पनि अरूकै नाममा गरिदियो कि ? उनले बाटोमा भेटिएको हाडे ओखर टोकेर फोर्न खोजे तर फुटेन अनि बजारेर फालिदिए । यसै बेला उनका बाउ-काका जस्ता देखिनेले जिस्क्याउन थाले- ‘जोईकन सम्झिएर झ्वाक्या छस् त ? नआत्तिए बैंसमा यस्तै हुन्छ ।’ ठिटालेे जवाफ फर्कायो- ‘तिमीले चिं कुन तरुनी सम्झिएछौ कुन्नि तेरीमा बुढा कुरा गर्छौं ?’

पछि तिनै तन्नेरीसँग कुरा हुँदा उनले आफ्नो कथा सुनाए । कक्षा ८ मा विद्यालय जाँदाजाँदै अर्जुन विकलाई जीवनको धेरै घामपानीले सतायो । एकल आमा रोगी छन् । भाइबैनी सानै छन् । आमैले कर गरिन् र यसपालि उनले विवाह पनि गरेका छन् ।

उनकी श्रीमती उनी हिंड्ने रात ‘नजाऊ’ भन्दै छातीमा टाँसिएर रुँदैथिइन् रे ! उनी भन्छन्, ‘बाटाभरि त्यसैलाई सम्झिन्छु, छाडेर आएँ नि त !’ सधैं कालापहाड जाने-आउने उनका बा एकपटक घर आउँदा धेरै बिरामी थिए । केही समय रोगाए र उनी मरे । उनीहरू सानै भएकाले के भएर बाबु बिते त्यो त थाहा छैन तर जति अर्जुन हुर्कंदै गए, उति उनको काँधको जिम्मेवारी ठूलो हुँदै गयो । अहिले उनी आफैं पनि कालापहाड धेरै पटक गएका छन् ।

पञ्जाब, राजस्थान, कोलकाता र हरियाणासम्म पुगेका छन् । ‘बा बितेपछि उहाँको दुःख सकियो अनि मेरो शुरू भयो’ भन्ने उनलाई पहिला यसरी हिंड्न रहर हुन्थ्यो रे तर अहिले आफ्नै देश पनि विदेश भन्दा बढ्ता भएको छ ।

समृद्ध नेपालको कखरा पनि पढ्न नपाई उनले सिङ्गो जिन्दगी पढ्नु पर्‍यो । हुन त उनलाई पनि राजनीतिमा खासै चासो छैन । सानो हुँदा भन्दा गाउँमा अचेल धेरै नेता भएको बताउने उनी गरीब दुःखीको दैनिकी भने नफेरिएको बताउँछन् । चुनावको बेला उनी भारत हुनाले भोट राख्न पाएनन् रे (उनको उमेर पुगेको पनि थिएन) । उनले चिनेका ठूला नेता मात्र भीम रावल रहेछन् जो उनकै जिल्लाका प्रतिनिधि पनि हुन् ।

करीब १२ बजेतिर जाच्या पुगियो । जाच्या पुग्दा होटल पनि भेटियो । हामीले खाना खान झोला बिसायौं । सँगै आएका अछामी टोली ठूलो भएको हुँदा साहुनीलाई भ्याई-नभ्याई छ । एकातिर खाना पाक्दैछ । गेडामा (माथिल्लो कर्णालीमा सिमीलाई गेडा भन्ने चलन छ) रस राखेको छ । तरकारी चोता पाक्न बाँकी नै छ । अछामी टोली बाहिर आगो बालेर तरकारी पकाउन थाले । हामी आगोको छेउमा बसेर भोटेमर्चाको चिया पिउँदै पसिना सुकाउन थाल्यौं ।

ठूलो कुकरमा खाना पाक्दैथियो । साहुनीले हामीलाई खाना खान बोलाइन् । गमगढीबाट बोकेर लगेको चामलको भात, गेडाको रस, अनि चोताको तरकारीमा चोताकै सलाद बनाएर हामी खाना खान थाल्यौं । खाँदै गर्दा हामीलाई तरकारी दिएपछि साहुनीले गेडा पकाएको भाडामा थप पानी हालेर उमालिन् । हामीले सोध्यौं- ‘किन त्यसो गरेको ?’ उनले भनिन्, ‘धेरै मान्छे भएकोले सबैलाई पुर्‍याउन ।’

जिन्दगीले ठगेका मानिसहरूलाई साहुनीले पनि ठगिन् । आफू जस्तै घर छोडेर हिंडेका उनीहरूका लागि त्यस्तो खाना बन्दैछ भन्ने थाहा पाउँदा आफूले खाएको गाँस घाँटीमै अड्कियो तर नखाई अगाडि जान सकिंदैन ।

हामीले खाना खाएको होटलको साहुनीको उमेर ३५ वर्ष रै’छ । भागेर विवाह गरेकी उनका अहिले सात जना सन्तान छन् । जेठो सन्तानको विवाह भएर नातिनातिना पनि भइसकेका उनको काखको सन्तान भने सानै छ । श्रीमान् गाउँमा बसेर काम गर्छन्, गाईबस्तु पाल्छन् । उनी यहाँ केही सन्तानसहित बसेर व्यापार गर्छिन् ।

कोरोना आएपछि भने समस्या परेको बताउने उनले पहिले राम्रो कमाइ गरेकी थिइन् रे ! खाना खाएपछि हामी फेरि हिंड्न थाल्यौं । धेरै ठाउँमा सडक बनेर सडकै सडक हिंड्न मिले पनि कतिपय ठाउँमा यस्तो बाटो हिंड्दा समय र थकाइ दुवै लाग्छ । डोजरे विकासले गोरेटो बाटो नछाडेको ठाउँमा बाहेक हामीे सकभर गोरेटो नै रोजेर हिंड्यौं ।
अगाडि रिमी गाउँ देखिन्छ । वारिबाट नै बाक्लै घरहरू देखिने गाउँको बीच भागमा विद्यालय छ । बाटामा दुई जना सिस्नो टिपिरहेका नानी देखेर मैले फोटो खिच्न खोज्दैथिएँ । मैले फोटो खिचेको देखेर नानीहरू गाउँ नै उचाल्ने गरी रुन थाले । हामी ‘के गर्ने ? के भन्ने ?’ भयौं । वरिपरि हेरौं कोही छैन । कसैको कानमा नानीहरू रोएको सुनिए के ठान्लान् ? के भन्लान् ? के गर्लान् भन्ने डरले सात्तो गयो ।

हामी उनीहरू नजिकै गयौं । हामीले नमस्कार सहित बिन्ती भाउ गरेर भन्यौं, ‘नानीहरू नरुनु, हामी नराम्रो मान्छे होइन ।’ हाम्रो अनुरोधपछि उनीहरू रुन छाडेर हामीसँग कुरा गर्न थाले ।

दुईमध्ये एकजना कक्षा ३ र अर्को कक्षा ४ मा पढिरहेका नानीहरू रहेछन् । उनीहरू लकडाउन (२०७७ चैत) शुरु भएपछि विद्यालय गएका छैनन् । शिक्षक, शिक्षिका पनि उनीहरूलाई भेट्न आएका छैनन् । जाबो एउटा फोनसम्म गर्न नसकिने यस्तो ठाउँमा अनलाइन कक्षा कुन चरीको नाम हो भने जस्तै हो । यस्तो क्षेत्रमा विकासका अन्य कुराहरूको बहस उही राजनैतिक दलको घोषणापत्रमा मात्र सुहाउँछ । नानीहरूसँग एकछिन कुरा गरेपछि उनीहरूको अनुमति लिंदै एउटा फोटो खिचेर अगाडि बढ्यौं ।
रिमी कटेपछि बाटामा फाट्टफुट्ट पसल त भेटिन्छ तर खाउँ जस्तो खानेकुरा भेटिंदैन । चाउचाउ, बिस्कुट त जताततै छ । तर मकै, रोटी कतै भेटिंदैन । बाटामा एउटा सानो बालक दुई हातमा वाइवाइ लिएर आएको भेटियो । हामीले सोध्यौं, ‘किन चाउचाउ ल्याएको भाइ ?’ उनले सहजै भने, ‘मलाई मीठो लाग्छ नि त्यही भएर !’ उनले एक प्याकेट चाउचाउको ५० रुपैयाँ पर्छ भन्दा हामी छक्क पर्‍यौं ।

यसरी मीठो लाग्ने जिनिसमा पनि अंकित मूल्य भन्दा ३२ रुपैयाँ बढी तिर्नुपर्छ यहाँका स्थानीयलाई । चामल तथा अन्य खानेकुराको पनि हालत उस्तै होला । देशको केन्द्र भन्दा धेरै पर रहेको यिनीहरूको मर्का सत्ता तानातान गर्नेहरूले कसरी सुन्लान् ?

हुन त यहाँको खाद्यान्नमा कुरा हुँदा फुड हृयाबिटको पनि चर्चा हुने गरेको छ तर खानाको उपलब्धता, हैसियत र पहुँचमा पर्याप्त बहस नगरी फुड हृयाबिटको कुरा न्यायसङ्गत पटक्कै नहोला ।

हामी हिंडिरहेको ठाउँ अलि फुङ्ग उडेको जस्तो छ । बेला बेला उच्च गतिमा कुद्ने बाइक, सामान लिएर हिंड्ने एकाध ट्याक्टर, घोडा र खच्चड बाहेक हामी दुई भाइ हिंडिरहेका छौं । बाटामा चुत्रो पाकेको जस्तो देखेर टिपेर चुस्न खोज्यौं । तर, धेरै अमिलो भएर खान सकिएन ।

खाना खाएको अलि समय भएकोले एउटा डाँडामा पुगेर हामीले बोकेको तातो पानी र खाजा खाएर फेरि अगाडि बढ्यौं ।

बाटैमा कर्णालीको पहिलो सरकारी बागबानी केन्द्र भेटिन्छ । भर्खरै खोलेको सडकमुनि केही घरहरू छन् । कुनै समय स्याउ र ओखरका बिरुवा तथा फलमा कर्णालीमा मात्र नभएर देशमै ठूलो प्रख्यात भएको यो बागबानी अहिले जीर्ण र जर्जर देखिन्छ । सधैं यस्तै हो या कार्यालय समय सकिएकाले हो, बागबानी केन्द्र सुनसान छ ।

२०२८ सालमा स्थापना भएको यस बागवानीमा कुनै समय देवबहादुर थापा भन्ने हाकिम थिए रे ! स्थानीयका अनुसार उनी असल र मिहिनेती थिए । उनैको समयमा यो बागबानीबाट हुम्ला लगायत सम्पूर्ण कर्णाली ओखर र स्याउको बिरुवामा आत्मनिर्भर भएको थियो । यस्ता असल र जाँगरिला हाकिमलाई बहुदल आएपछि राजावादी भएकै कारण तत्कालीन कम्युनिष्टहरूले कालोमोसो दलेर गाउँ निकाला गरे रे !

त्यहीं काम गर्ने स्थानीय कर्मचारीका अनुसार देवबहादुर थापा जस्ता हाकिम त्योपछि यहाँ कहिल्यै आएनन् । उनै कर्मचारी भन्छन्- ‘म अझै उनैको पालामा लगाएका स्याउ र ओखरका बोटहरूमा देवबहादुर थापा देख्छु ।’

पछि बागबानी केन्द्रबाट आलु विकास केन्द्र, फेरि आलु विकास केन्द्रबाट बागबानी भएको यो कार्यालय आज पनि देवबहादुर थापालाई कुरिरहेको छ । यस केन्द्रलाई सदुपयोग गर्न सके यसले यहाँका जनता र कृषिलाई पक्कै भलो गथ्र्यो होला । दुर्भाग्य यो मूल्यवान सम्पत्ति क्रमशः खण्डहर बन्दैछ । यसैलाई बीच भागमा चिर्दै अहिले सडक विस्तार भएको छ । यसैको हाताभित्र केही अवैधानिक घरहरू बनेका छन् ।

बागबानीबाट अगाडि जाँदै गर्दा विद्यालयमा अध्ययन गर्ने नानीहरू फोनमा गीत सुन्दै आउँदै थिए । सबैले नयाँनयाँ झोला पनि बोकेका थिए । सोध्दा थाहा भयो- विद्यालयमा झोला बाँड्ने दिन रै’छ । यो त्यही विद्यालय थियो, जहाँ कुनै समयमा वरिपरि कापी कलम किन्न समेत पाइँदैनथ्यो ।

यो क्षेत्रको सबैभन्दा नजिकको बजार जुम्ला थियो । जसको बारेमा विजयध्वज थापाले आफ्नो नियात्रामा चर्चा गरेका छन् । उनले लेखेको ‘कर्णालीको कुनोदेखि मानसरोवरसम्म’ भन्ने पुस्तकबाट त्यो बेलाको दार्मा गाउँ, त्यो बेलाको हुम्ला, कर्णालीको दुःख, अभाव र हैरानी चियाउन सकिन्छ ।

पञ्चायतकालमा स्नातकोत्तर तह पूरा गर्न राष्ट्रिय विकास सेवा भनिने कार्यक्रम अन्तर्गत १० महीना गाउँमा गएर विकास निर्माणमा सहभागी हुँदै शिक्षक भएर सेवा गर्नुपर्ने हुन्थ्यो । २०३३ सालताका विद्यार्थी रहेका थापाले आफ्नो प्रयोगात्मक १० महीने कार्य यही क्षेत्रमा गरेका थिए । विद्यालयको छेउमा उभिंदा उनले लेखेको गरीबी, अनिकाल, अभावलाई सम्झिएँ । ती सिस्नोको केही मुन्टा, गिट्ठा, भ्याकुर लगायत खानेकुरा भेट्दा पनि भाग्यमानी मानेका कमजोर अनुहार अनुमान गरें । सबैले फोन बजाउँदै हिंडेको यही समाजको लागि पनि त्यो फरक दुनियाँ हो कि ?

विद्यालय कटेपछि दार्मा ज्युलो देखिन्छ । दार्मा ज्युलो हुम्ला जिल्लाकै धेरै अन्न फल्ने क्षेत्र हो । स्थानीय एक वृद्धका अनुसार पहिले हुम्लाका धनी शाही ठकुरीमध्ये धेरैजसोको ज्युलोमा खेत थियो रे ! हुम्लाभरि जहाँजहाँका ठकुरीहरूको यहाँ जग्गा थियो उनीहरूले स्थानीयलाई कमाउन दिने र स्थानीयले धान बोकेर जग्गाधनीको घरसम्म पुर्‍याउने चलन रहेछ । तर अहिले भने सेतो चामलको सुलभता तथा बसाइँसराइले गर्दा टाढाका ठकुरीहरूले क्रमशः यहाँको जग्गा बेच्दै आएको पाइयो । हुन त उनै थापाको स्मरण पढ्दा त्यहाँको भोक र दुःख देखेर जोसुकैको आँखा भरिन्छ ।

उनका अनुसार वर्षैभरि कमैलाई खान पुग्थ्यो । ७० प्रतिशत भन्दा धेरै ४/५ महीना भन्दा खान नपुग्ने मानिसहरू थिए । अझ त्योभन्दा कम स्रोत भएका पनि थिए । विद्यालय पढ्ने बालबालिका एक डेढ फिट हिउँ परेको बेला फाटेको टोपीमा हिउँ टिपेर घर लगेर नुन-खोर्सानी मिलाएर मकै भट्मास खाएझैं खाएर आफ्नो भोक मेट्थे रे ! त्यो समयमा कोदोको रोटी कसैले दिंदा उनै थापालाई पनि असनको गुदपाक खाएझैं लाग्थ्यो रे !

श्री महादेव माध्यमिक विद्यालयबाट सडकै सडक २५/३० मिनेट अगाडि गएपछि ओरालो लागियो । यहाँ पनि हिजो जस्तै केही जस्ताका छाना भएका, केही परम्परागत घरहरू देखिन्छन् । तल नीलो पानी सहित नदी बगिरहेको छ । पारि पिप्लाङ स्थानीय सिंहदरबार काखमा राखेर गजक्क बसेको देखिन्छ ।

बाटामा तल खोलातिर चर्न गएका वस्तु र तिनका गोठाला गाउँ उक्लिंदै छन् । साँझ बढ्दै गएपछि खच्चडका समूह बास बस्न थालिसकेछन् । कुनै समय यो हुम्लाको व्यापारिक नाका मध्ये थियो । यही बाटोबाट सिमकोट लगायत हुम्लाका अन्य क्षेत्रबाट मुगु, जुम्ला हुँदै देशको अन्य भागसम्म पुग्न सकिन्थ्यो । अहिले हवाई यातायात तथा कर्णाली राजमार्गको कारण यसको महत्व भने घट्दो छ ।

पिप्लाङ नपुगी, लोती कर्णाली नतरी पनि बास बस्ने केही ठाउँहरू छन् । खच्चरवालाहरू प्रशस्तै बास बसेका भेटिन्छन् । कर्णालीको झोलुङ्गे पुल तर्दा झमक्क साँझ परिसकेको छ । पुल तरेर मधुरो जूनको सहारामा गाउँमा बलेको आगो हेर्दै १५ मिनेट हिंडेपछि हामी पिप्लाङ पुग्यौं । अघि दार्माबाट देखिएको बस्ती अहिले देख्न सकिंदैन । यो वडा पस्ने आडमै ७/८ जना नानीहरू आगो ताप्दै रहेछन् । थोरै आगोको उज्यालोमा हामीलाई देखेपछि हाँस्दै जिस्क्याउन थाले, ‘दाजुहरू कहाँसम्म पुग्न्या हौ ? कोरोना बोकिकन आएका छौ कि ?’

थाकेर हैरान भएका र नयाँ ठाउँ भएकोले हामी नबोली हाँस्दै अगाडि लागेपछि उनीहरू झनै हाँस्न र जिस्क्याउन थाले । कम्तीमा यहाँका चेलीहरूले यति निर्धक्क कुरा गर्दा मनलाई भने खुशी मिल्यो । अलि अगाडि आएपछि होटल खोजेर बसियो ।

जलवायु परिवर्तनले गर्दा अहिले दार्मा, पिप्लाङ लगायत ठाउँको खेतीपाती पनि फेरिएको छ । पहिले स्याउ फल्ने यो ठाउँमा अहिले केरा, आँप लगायत गर्मी ठाउँमा फल्ने वस्तु उत्पादन हुन थालेको छ । हिमाली क्षेत्रमा सिंचाइको राम्रो व्यवस्था नहुँदा अन्न उत्पादनमा हिउँको थप महत्व हुँदोरहेछ । बाक्लो हिउँ परे त्यही हिउँ पग्लेर गहुँ, जौ, उवा लगायत उत्पादन हुने रहेछ । कुराकानी गरिएका किसानका अनुसार ‘पहिले यहाँ तलसम्म हिउँ पर्दथ्यो तर अहिले पर्दैन ।’ यसरी यो क्षेत्रका मानिसको दैनिकी झनै कठिन भएको रहेछ ।

हामी बसेको होटलको श्रीमती स्थानीय कुनै कार्यालयमा सरकारी जागिरे रहिछन् । उनका श्रीमान् सदरमुकाम सिमकोट बसेर संस्थामा काम गर्ने रहेछन् । छोरीलाई शहरमा राखेर निजी स्कूलमा पढाउने गरेकोले बोलीमा प्रष्ट शहरिया भाका र लवज सुनिथ्यो । नानीले थोरै बिगारेमा फेरि आमाबाबुले त्यसलाई सुधारेर दोहोर्‍याउन लगाउँदा लाग्यो- सभ्य, आधुनिक बन्ने होडमा तमाम मातृभाषाहरू मर्दैछन् । त्यो चाहे कुनै जनजातीय भाषा हुन् या कर्णालीतिर बोलिने खस भाषाहरू किन नहोस् !

पिप्लाङ गाउँपालिकाको केन्द्र भए पनि यहाँ फोन सुविधा र विद्युत् भरपर्दो थिएन, यातायात त झन् छँदै थिएन । यहाँको नजिकको बजार गमगढी थियो भने सदरमुकाम करीब ४० कोस टाढा थियो । घरबेटीले सुल्झाए- फोन गर्नु छ भने राति १२ बजेपछि बिहान ४ बजेसम्म लाग्न सक्छ । आज तुलनात्मक रूपमा आरामदायी ओछ्यान थियो । भोलि कस्तो भेटिन्छ टुङ्गो छैन । दिनभरि थाकेको हुँदा रातिराति उठेर फोन गर्ने लठारोकोे पछाडि लागिएन । पि्रय आफन्त गुड नाइट ।

१० मंसीर २०७७ । पिप्लाङ, हुम्ला

यो पनि पढ्नुहोस

गरीबहरूलाई के देश, के कालापहाड !

यो पनि पढ्नुहोस

हरेक गाउँटोलमा जन्मिनुपर्ने रमा दिदीको कथा