प्रचण्ड, ओलीहरुलाई झोंक चलाउने राम कार्कीको प्रस्ताव

गएको २० असोजमा नेकपा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष एवम् प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले पार्टी सचिव राम कार्कीलाई दमन नगरिने विश्वास दिलाएका थिए ।

मुलुकको कार्यकारी प्रमुखको भूमिकामा रहेका प्रचण्डले आफ्नै सहयोद्धाबारे यस्तो टिप्पणी गर्नुपर्ने परिस्थिति भने कार्कीले लेखेको पुस्तक ‘विकल्पः समता, समाजवाद र मुक्त दुनियाँ’ मा रहेको अन्तर्वस्तुले सिर्जना गरेको थियो ।

बुकहिल पब्लिकेसनबाट प्रकाशित २६३ पृष्ठको उक्त पुस्तक विमोचन गर्न पुगेपनि प्रचण्ड प्रसन्न थिएनन् । त्यसैले माओवादीभित्रको आन्तरिक लोकतन्त्र (जनवाद) र सैद्धान्तिक कार्यदिशाबारे राम कार्कीलाई आलोचना गर्ने छुट रहेको टिप्पणी गरे । (मानौं, अरु नेता भए दमनमा पर्थे।)

प्रचण्डको भनाइ थियो, ‘राम कार्की धेरै पहिलेबाटै स्वच्छन्द र अराजक हुन्, त्यो कुरा पुस्तकमा पनि छ । त्यसैअनुसार यो पुस्तकलाई लिनुपर्छ ।’

तर माओवादीसहित नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले समाजवादी बाटो समात्न नसकेको पुस्तकको निष्कर्षलाई चाहिँ प्रचण्डले खण्डन गरे । प्रचण्डको चुनौती थियो, ‘..मलाई गलत सावित गर्नुपर्‍यो, मार्क्सवादी अगाडि आउनुपर्‍यो । एकछिन गाली गरेर त हुँदैन, समाजलाई पनि डोर्‍याउन सक्नुपर्‍यो नि !’

त्यो मन्तव्यमा प्रचण्डले राम कार्कीको स्वभावै आलोचना गरिरहने खालको रहेको पुष्टि गर्ने प्रयास गरे, ‘माक्र्स, लेनिन, माओ र स्टालिनले भनेका सबै कुरा मान्न सकिदैन भन्नुभएको छ । …उहाँ (कार्की) को सोच नै आलोचनात्मक र शंकालु हो ।’

पुस्तक अध्ययन गर्दा पनि प्रचण्डले नाम लिएका नेताहरुले क्रान्तिको कार्यक्रमबारे समेट्न नसकेको पाटो भनेर कार्कीले संक्षेपमै भएपनि कमजोरी औंल्याएको भेट्न सकिन्छ । तर मुख्यगरी समाजवादी अर्थ–राजनीतिक प्रणाली स्थापित गर्न विद्यमान नोकरशाही दलाल पूँजीवादविरुद्ध लड्ने कार्यक्रम कुनैपनि कम्युनिष्ट पार्टीले अवम्बलन गर्न नसकेकामा कार्कीले जोड दिएका छन् ।

सम्भवतः कमजोरी औल्याइदिएकै कारणले पनि हुनसक्छ, प्रचण्डले चतुरतापूर्वक पहिल्यै नै ‘राम कार्की यस्तै हुन्’ भावको सन्देश दिए । तर कार्कीले भने आफूले गरेको प्रस्ताव बमोजिम समाजवादको बाटो नहिँड्ने हो भने सत्यानाश नजिक रहेको चेतावनी दिएका छन् ।

‘समाजवाद के हो ? हामी यसमा सजग बनौं । यदि भएनौं भने ठूलो दुर्घटना पनि हुन सक्छ, नेपालको राजनीतिमा ठूलो खतरा पनि आउनसक्छ, जसरी इटाली र जर्मनीमा आयो’, (पृष्ठ १ मै) कार्कीले लेखेका छन् ।

पार्टी पंक्तिलाई पुस्तकमार्फत् उठाइएको प्रश्नहरूप्रति प्रचण्डले सचेत गराएको सन्दर्भबारे त कार्कीले प्रस्तावनामै लेखेका छन्, ‘स्वार्थको रगत नचाखिसकेका केही दर्जन युवाहरुले मात्र यसलाई पढे र यसमा रहेका अपुगहरु, कमजोरीहरु र भूलहरुलाई खोस्रन थाले भने मेरो प्रयास व्यर्थ गएन भन्ने सन्तोष मलाई अवश्य हुनेछ ।’

०६४ सालयताका प्रकाशित/अप्रकाशित लेख, सम्बोधन र पार्टी महाधिवेशनहरूमा राखेको फरक प्रस्तावहरुलाई ३३ वटा शीर्षकमा समेटेर प्रकाशित कार्कीको पुस्तकलाई मुख्यतयाः तीन भागमा बाँडेर हेर्न सकिन्छ ।

पहिलो– अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनको अनुभव र समाजवादी सपनाको अवस्था । दोस्रो– नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरूको पृष्ठभूमि र अलमल । तेस्रो– कम्युनिष्ट पार्टीहरुमा आवश्यक अपरिहार्य सुधार ।

तर विभिन्न सन्दर्भ र समयमा लेखिएका लेखहरु भएकाले त्यसरी व्यवस्थित ढाँचामा व्याख्या गरिएको छैन । बरु हरेकजसो शीर्षक पुष्टि गर्न माक्र्सवादी दार्शनिकहरुको उद्धरण, अन्तर्राष्ट्रिय संघर्षहरुको सिकाइ, वर्तमान अवस्था र लिनुपर्ने बाटोबारे चर्चा गरिएको छ ।

पुस्तकको मुख्य उद्देश्य चाहिँ संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको राजनीतिक मार्गबारे कम्युनिष्ट पार्टीहरु (मुख्यगरी माओवादी र एमाले) भयानक अलमलमा रहेकाले बहस खुला गर्नु नै रहेको देखिन्छ ।

राजतन्त्रको अन्त्यसँगै सामन्तवादविरुद्ध संघर्षको चरण सकिएको निष्कर्षलाई टेकेर कार्कीले मानव मुक्ति र न्यायको निर्विकल्प विकल्प समाजवाद भनेका छन् । त्यो समाजवादको यात्रा हिँड्दा मानिसमाथि मानिसले गर्दै आएको सबै खाले विभेदको उन्मुलन हुने उनको विश्वास छ ।

तर नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले त्यो मार्ग पहिचान गर्न नसकेको निष्कर्ष पुस्तकमा प्रस्तुत गरिएको छ, ‘अहिले समाजवादी क्रान्तिको प्रश्नमा सबै अल्मलिएका छौं । …पूँजीवादको व्यूहलाई तोड्न जानिएन भने अगाडि बढ्न सकिँदैन । पुँजीवादको व्यूह छेड्न सक्ने सैद्धान्तिक–राजनीतिक आधार तयार पार्नुपर्छ । आजको चुनौती नै त्यही छ ।’ (पृष्ठ २७)

समाजवादी क्रान्तिको कार्यक्रम तयार नगरिकनै झण्डै दुई दशक बितिसकेको र त्यसका समस्या अनेक रुपमा देखिने गरेको प्रसंग पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ । कार्कीले समाजवादी क्रान्तिको कार्यभार बोक्नुपर्ने शक्तिका रुपमा माओवादी र एमालेलाई उल्लेख गरेका छन् । ‘एमालेलाई केही जवाफ, केही प्रश्न’, ‘प्रतिक्रान्तिभित्र प्रतिक्रान्ति’ लगायत शीर्षकमार्फत् एमाले र त्यसको नेतृत्वप्रति उति धेरै आश नगरेका कार्कीको बलियो भरोसा माओवादीमै देखिन्छ ।

अधिकांश शीर्षक माओवादी, कम्युनिष्ट आन्दोलन र समाजवादी उद्देश्यमा केन्द्रित गरेर कार्कीले आफ्नो विश्वास प्रष्ट पारेका छन् । सँगै, कमजोरी औंल्याउने पनि माओवादी संगठन र तिनको नेतृत्वप्रति नै बढी गरिएको छ ।

तर कार्कीले रोजा लक्जेम्बर्गको उद्गार सापटी लिँदै निष्कर्ष सुनाएका छन्, ‘राजनीतिक स्वतन्त्रताबिना समाजवाद निसास्सिएर मर्छ ।’ (पृष्ठ १७७) अहिले माओवादीभित्र (एमालेमा पनि) आन्तरिक जनवाद मृतजस्तै हुनुले समाजवादी क्रान्तिको कार्यक्रम तयार पार्न नसकिएको पुष्टि गर्न अनेक शीर्षक र उदाहरण प्रस्तुत गरिएको छ ।

कतिसम्म भने संविधानसभाबाट संविधान जारी हुँदै गर्दा मूल अन्तर्वस्तुहरुभित्रै पार्टीभित्र आवश्यक विमर्श नभएको उनको जिकिर छ ।

कार्कीले कम्युनिष्टहरुले भन्ने गरेको लेनिनको जनवादी केन्द्रीयता पार्टीभित्र कहिल्यै अभ्यास नभएको दाबी गरेका छन् । लेखेका छन्, ‘हाम्रो देशको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा जनवादी केन्द्रीयता लागू भएको मलाई थाहा छैन । कुनै साथीलाई थाहा छ भने मलाई समय दिएर एक दिन बुझाइ दिनुहोला ।’ (पृष्ठ ३)

एमालेभित्र केही नेताहरुको सहमतीय र माओवादीभित्र त त्यतिसम्म पनि हुन नसकेको चर्चा पुस्तक पढ्न पाइन्छ । शान्ति प्रक्रियामा आए लगत्तैबाट महाधिवेशनको माग गरिएको सन्दर्भ पुस्तकमा छ । तर नेतृत्वमा विलक्षण क्षमता हुन्छ भनेर स्थापित गराउने प्रयास र तिनै नेतृत्वको (केही नेता) विवेकबाट निर्णय हुँदै आउँदा कम्युनिष्ट आन्दोलन मूलमार्गबाट दायाँबायाँ हुने गरेको कार्कीको विश्लेषण छ ।

जसले माक्र्सवादमाथि विमर्श अवरुद्ध बनेको उनको बुझाइ छ । जनयुद्ध/जनआन्दोलनले केही व्यक्तिलाई नेता बनाएको र उनीहरुको देवत्वकरण नै अहिलेको मूल समस्या मानिएको छ । त्यसरी देवता बन्न पुगेका नेताले माक्र्सवादलाई पूर्ण रुपमा बुझ्दा र बुझाउँदा समस्या आएको निष्कर्ष प्रस्तुत गरेका कार्कीले माक्र्सवादलाई धार्मिक ग्रन्थ नबनाउनासाथ समस्या सुल्झन थाल्ने विश्वास गरेका छन् ।

तर त्यस्तो सुधारका निम्ति नयाँ पुस्तासँग धेरै विश्वास गरिएको छ । ‘सबैभन्दा सिर्जनशील उमेरमै उसले नेतृत्व पाउनुपर्छ, सत्तरी वर्ष पुगेपछि उसलाई महासचिव बनाएर के हात लाग्छ ?’, कार्कीले प्रचण्ड, बाबुराम, मोहन वैद्यहरुको नामै किटेर विभागहरु चलाएर बस्न सुझाव दिएका छन् । (पृष्ठ १४८)

नयाँ पुस्ता नेतृत्वमा आउने, चलायमान (धेरै वटा समिति र चुस्त) समिति बनाउने र समितिहरुमा ब्यापक विमर्श गर्ने संस्कृति विकास गर्दा पुँजीवादविरुद्धको संघर्ष सफल हुने विश्वास पुस्तकमा छ । अर्को प्रस्ताव चाहिँ अहिले जसरी कम्युनिष्ट पार्टीहरुले मजदुर, महिला, विद्यार्थी, युवा जस्ता जनसंगठन कब्जा गरेका छन्, ती संगठनहरुलाई आफ्नो एजेण्डा उठाउन र नेतृत्व चुन्न स्वतन्त्र छोड्नुपर्ने विकल्प दिइएको छ ।

रुसको बोल्सेभिक पार्टीले सोभियत संघ कब्जामा लिए जस्तै जनसंगठनहरुलाई कब्जामा लिँदा कसैले पनि आफ्नो एजेण्डा उठाउन नसक्ने अवस्थामा पुगेको निष्कर्ष कार्कीले प्रस्तुत गरेका छन् । महिलाले महिलाको कुरा गर्न नसक्ने, मजदुरले मजदुरको र विद्यार्थी संगठनले विद्यार्थीको कुरा उठाउन नसक्नुको मूल समस्या विद्यमान पार्टी प्रणाली नै रहेको उनको ठम्याइछ ।

अर्थात् अहिले जसरी प्रचण्ड र केपी ओलीले पार्टी चलाइरहेका छन्, कमिटी र कार्यकर्ता बनाइरहेका छन् । त्यो तरिकाले पुँजीवादविरुद्ध लड्न सकिन्न, समाजवादी मार्ग तय हुँदैन । केही प्रशंगमा त अलग्गै राजनीतिक कार्यदिशा प्रस्तुत गरेर भन्दा पनि ‘बाघचाल’ चालेर पार्टीको नेतृत्वमा पुगेका नेता भनेर लेख्न समेत बाँकी राखिएको छैन ।

अनि यस्तो निष्कर्ष समेटिएको पुस्तकमाथि बहस गरौं भन्ने प्रस्ताव समेटिएको पुस्तक लेख्ने राम कार्कीप्रति प्रचण्ड खुसी हुने कल्पना अस्वभाविक हुन जान्छ ।