संवाद यात्रामा नागरिकले के सुनाइरहेका छन् ?

समुदायमा कांग्रेस अभियानको मुख्य उद्देश्य संवादसँगै यात्रा हो । यो अभियानका लागि पार्टीले निर्दिष्ट गरेका पाँच प्रारूप अन्तर्गत रहेर संवाद यात्रा जारी छ ।

झापाको छोटी भन्सारबाट माघ १३ गते संवाद यात्रा थालनी गरेका थियौं । यात्रा सुरु गर्दा महामन्त्रीमा प्रतिस्पर्धा गरेका तीन जना थियौं भने पूर्वमहामन्त्री कृष्णप्रसाद सिटौला प्रारम्भ गर्ने समयमा सहभागी हुनुभयो । यात्रा गर्ने घोषणापछि सबै जनाले ‘कम सुनाउने, बढी सुन्ने’ सुझाव दिनुभएको थियो । पार्टी जिल्ला समितिले संवाद यात्राको अपनत्व लिएसँगै पार्टी पङ्क्ति क्रियाशील भएको छ ।

संवाद यात्रामा खुला र समूहगत छलफल, निर्दिष्ट भेटघाट, सेवा प्रवाहको अवस्था, अवलोकन भ्रमण लगायत माध्यमबाट नागरिकसँग संवाद गरिरहेका छौं । संवादका क्रममा कृषक, युवा लगायत स्थानीय समुदायका माझमा पुगेर कुरा गर्‍यौ । यसक्रममा डुबान, सिंचाइ र मलको विषयलाई महत्वका साथ नागरिकले उठाएका छन् ।

झापामा पहिलो दिन दुई स्थानमा संवाद गर्दा जंगली हात्तीको समस्या असाध्यै धेरै सुन्यौं । त्यहाँ सबैभन्दा ठूलो चिन्ताको विषय नै जंगली हात्ती रहेछ । दुई महिनाअघि मात्रै जंगली हात्तीको आक्रमणबाट एक स्थानीयले ज्यान गुमाएको थाहा भयो । कतिबेला कसरी जंगली हात्ती आउने हो भनेर स्थानीय अत्यन्तै चिन्तित देखिन्छन् ।

जंगली हात्तीको आतंकबाट बच्न केही समयअघि नेता कृष्ण सिटौलाको पहलमा ‘इलेक्ट्रिक तार’ राख्ने काम पनि भएको रहेछ । स्थानीय सरकार बनिसकेपछि यो समस्या समाधानका लागि स्थानीय सरकारले हेर्ने कि समुदायले हेर्ने भन्नेमा अलि द्विविधा जस्तो पनि देखिन्छ । प्राकृतिक संरक्षण कोषले थप काम गरिदियो भने त्यहाँको स्थानीय सरकार काम गर्न तयार नै छ ।

हुलाकी राजमार्ग बनिरहेका प्रायः जिल्लामा दैनिक जीवनयापनका लागि पारि (भारत)को भर छ । पारिकै बजारमा गएर सामान्य किनमेल हुने भयो । छोटी भन्सार नहुँदा दैनिक जीवनयापन गर्न गाह्रो भएको स्थानीयले सुनाए । साथै, भन्सार नहुँदा चोरी–निकासी बढी हुनेभयो । प्रशासन राम्रोसँग चल्दा कहाँ कसले के चोरी गरेर ल्यायो भन्नेमा ध्यान जानेभयो । तर, प्रशासन नै सहयोगी बनेको छ भने त्यहीं भित्रबाट चोरी–निकासीका लागि चलखेल हुनेभयो । यस्तो हुनुभन्दा छोटी भन्सार सञ्चालन गरिदिए सबै प्वाल बन्द हुन्छ भन्ने स्थानीयले सुझाव दिएका छन् । यो समस्या कोशीको झापादेखि मधेशका जिल्लामा सुनें ।

ठाउँ अनुसार समस्या फरक–फरक देखिएका छन् । पुलको समस्या सुनाउने स्थानीय धेरै भेटिए । झापाको कन्काइ पुल बन्ने हो भने त्यहाँका तीन पालिका विराटनगरसँग जोडिने छोटो बाटो बन्छ । कनेक्टिभिटीले आर्थिक विकासको नयाँ ढोका खुल्छ । बाटा बनेका छन् तर खण्ड–खण्ड छ । देशको अवस्थासँग त्यो पुलको अवस्था जोडिन्छ ।

राजमार्ग बनिसकेपछि सडकलाई आर्थिक जीवनसँग कसरी जोड्ने भन्नेमा हाम्रो सोच पुगेको छैन । बनेका बाटोलाई पुलले जोडेपछि त्यसले अवसर लिएर आउँछ । त्यतिका खर्च गरेर बाटो बनाएपछि पनि पुल नबनाउने हो भने त हामीले ठूलो ‘अवसरको मूल्य’ चुक्ता गरिरहेका छौं । समयमा पुल नबन्दा स्थानीयको जनजीवन थप असहज बनेको छ । पुल नबन्दाको क्षतिलाई हेरिरहेका छैनौं । पुल नबन्नु भनेको त पूर्वाधारलाई आर्थिक उपार्जनसँग जोड्न नसक्नु हो ।

वैदेशिक रोजगारमा जानेहरूको संख्या ठूलो छ । पहाड र मधेश हेर्दै गर्दा वैदेशिक रोजगारबाट फर्कनेहरूको लागि लगानीको स्थान फरक देखिन्छ । पहाडबाट रोजगारीमा जानेहरूको कमाइ शहरी क्षेत्र वा पहाडबाट तराई झर्नका लागि खर्च भइरहेको देखिन्छ । विदेशमा गएको युवाको परिवार शहर बसिसकेका हुन्छन् । कमाएको रकम गाउँमा खर्च गर्ने विरलै हुन्छन् । लुम्बिनीका पहाडी जिल्लाबाट तलका जिल्ला झरेको देखिन्छ ।

तर, मधेशका जिल्लामा बसाइँसराइ गरेर घर बनाएको देखिंदैन । बाटोघाटो बनेकोले आफ्नै थातथलोमा सानो घर बनाएर बसेको देखिन्छ । पढाइका लागि परिवारका सदस्य डेरा लिएर शहर–बजारमा बसे पनि स्थायी बसोबास सारेको न्यून देखिन्छ । यसरी वैदेशिक रोजगारीबाट भएको आर्जन आफ्नै स्थानमा खर्च गरेका छन् ।

मधेशी समुदाय बसोबास गरेका जिल्लामा जहाँ जाँदा पनि नागरिकताको समस्या सुनें । नागरिकताको कानुन बनेपछि त सजिलो भयो होला नि भनेर हामीले सोचेका थियौं तर होइन रहेछ । जन्मसिद्धको आधारमा छोराछोरीले नागरिकता प्राप्त गर्नेमा केही कुरामा सजिलो भयो । तर, नागरिकताको समस्या सुनाउने प्रशस्तै भेटिए ।

आमाको नामबाट पाउने भनिए पनि सम्पूर्ण कागजात नपुगेको भन्दै रोकिएकाले नागरिकता पाउने कार्य जटिल बनिरहेको रहेछ । त्यसका लागि माथिबाट टोली नै पठाएर अध्ययन गर्नुपर्ने देखिन्छ । कानुन अनुसार नागरिकता पाउन नसक्नुको कारण कानुनी जटिलता नै हो कि ?

संवाद यात्रामा प्रशासनसँग पनि अन्तरक्रिया गर्दै हिंडिरहेको छु । मिटरब्याजको विषय गम्भीर पाएँ । सरकारले आयोग गठन गरेपछि थुप्रै व्यक्तिलाई राहत पुगेको पनि रहेछ । साथसाथै, सरकारी संयन्त्रको दुरुपयोग गर्ने क्रम बढेको पनि सुन्न पाएँ । खासगरी मधेशमा वर्षौंअघि अदालतबाट मिलिसकेको मुद्दा पनि ब्युँताउने गरेको सुनें । लेनदेन गर्ने वर्षौंदेखिको प्रचलन तोडिदिंदा रकम नपाउने र दैनिकीमा अप्ठ्यारो हुने चिन्ता पनि सुनाए । त्यसले स्थानीय जनजीवनमा अत्यन्तै ठूलो प्रभाव परेको नागरिकका कुरा सुन्न पाएँ ।

वित्तीय पहुँच नपुगेर दैनिक कार्यमा समस्या पर्ने चिन्ता कतिपयमा रहेछ । ऋण लिने वैकल्पिक व्यवस्था गर्नुपर्नेमा उहाँहरूको जोड थियो । गर्जो कसरी टार्ने ? भन्ने बारे बहस भएन भन्नेहरू पनि भेटिए ।

विद्यालय शिक्षाको गुणस्तर अत्यन्तै कमजोर छ । गणित, विज्ञान, अंग्रेजीको पढाइमा कमजोरी छ । विद्यालय शिक्षाको गुणस्तर बढाउन शैक्षिक संस्थामा गर्ने राजनीति बन्द गर्न सुझाव पाएका छौं । संवाद यात्रामा भएका भेटघाटमा धेरैको चिन्ता विद्यालय व्यवस्थापन समिति कस्तो बनाउने ? भन्नेमा देखियो । राजनीतिक विमर्शका कुरामा कसैलाई आरोप लगाएर मात्र हुँदैन । एउटा चरणमा विद्यालय व्यवस्थापनको अहिलेको तरिका लागू गरिए पनि अनुभवको आधारमा फरक तरिकाले हेर्ने विषय राजनीतिक चेतनाकै अंग बनाउनुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।

स्वास्थ्य बीमाको सुरुवातप्रति असाध्यै सकारात्मक प्रतिक्रिया पाएँ । तर बीमाबाट आवश्यक सेवा लिने क्रममा धेरै दुःख पाएको गुनासो पनि सुनियो । निश्चित ठाउँमा मात्रै स्वास्थ्य बीमाको सेवा पाउने, त्यहाँ जाँदा सेवा लिन लामो समयसम्म प्रतीक्षा गर्नुपर्ने दुःखका कुरा नागरिकले सुनाए । सेवा दिने ठाउँमै धेरै कुरा अड्किएर बसेका रहेछन् ।

गजेन्द्रनारायण सिंह अस्पतालमा पुगें । ३०० बेडको अस्पताल बन्ने र क्षमता विकास गर्ने भनिए पनि लामो समयसम्म त्यो कार्यान्वयनमा आउन नसकेर अड्किएर बसेको छ । प्रदेशले हेरिरहेका केही अस्पतालका सन्दर्भमा पनि कुरा भए । निर्णय कार्यान्वयन सुस्त देखियो । निर्णय गर्ने तर कार्यान्वयन नहुने प्रवृत्ति विरुद्ध अत्यन्तै धेरै गुनासो थियो ।

रोजगारी सिर्जना गर्ने बारेमा खासै काम भएको देखिएन । स्थानीय तहमा नै रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ भनेर बहस छ तर रोजगारी भन्यो कि वैदेशिक रोजगारी हुने रहेछ । परिवारको कुनै सदस्य वैदेशिक रोजगारमा जाने, बाँकीले खेती किसानी गर्ने । खेती–किसानीबाट आय बढ्नुपर्‍यो भन्ने नागरिकका कुरा सुनिन्छ ।

चिन्ता प्रमुख रूपमा खेती किसानीकै बारेमा बढी छ । सिंचाइ हुन नसकेको चिन्ता छ । मधेशमा कमला डाइभर्सनको कुरा छ । सुनसरीमा सानो सानो नहरको कुरा सुनिन्छ । शैलजा आचार्यको पालामा बन्ने निर्णय भएका नहर अहिले पनि नबनेको गुनासो स्थानीयको छ । नहर नबन्दाका समस्या सुनसरीका नागरिकले सुनाउनुभयो । सिंचाइका कारणले आम्दानी बढ्ने थियो, त्यो लाभ लिन सकिएन भन्ने संख्या ठूलो छ ।

हुलाकी राजमार्गले छोएका जिल्लामा केही स्थानमा व्यावसायिक खेती–किसानी भएको छ । उत्पादित वस्तुले बजार नपाएको भन्दै बजार प्रणाली बारे अधिकांश नागरिकले प्रश्न गर्नुभएको छ । उहाँहरूको प्रश्न छ, ‘बाटो बनिसक्यो तर, हामीले उत्पादन गरेको तरकारी किन धनकुटा पुग्न सकिरहेको छैन ?’

भारतको तरकारी पुग्दा नजिकको जिल्लामा उत्पादित कृषि उपज उपभोक्तासम्म किन पुग्दैन भन्ने चिन्ता उहाँहरूमा छ । उहाँहरूले कृषि उपज लागतभन्दा कम मूल्यमा बेच्नु परेको समस्या सुनाउनुभयो । बजार प्रणालीले काम नगरेको प्रति निराशा व्यक्त गर्दै उत्पादक र उपभोक्ता बीचमा पुग्न भइरहेको समस्यालाई निराकरण गरिदिन राज्यसँग उहाँहरूले आग्रह गर्नुभयो ।

सुनसरीमा रेलमार्गका लागि भनेर जग्गा अधिग्रहण गरिएकोमा नागरिक असन्तुष्ट छन् । बाटोमा जग्गा परेका नागरिकहरूले आफ्नो दुई कट्ठा जग्गा पर्दा पूरै जग्गा किनबेचमा रोक्का गरिदिएको असन्तुष्टि व्यक्त गर्नुभयो । न उहाँहरूलाई रेलमार्ग बन्छ भन्ने विश्वास छ न त जग्गा किनबेच गर्न पाइएको छ । हुलाकी राजमार्ग हिंड्दै गर्दा शक्तिको आडमा बाटो तल–माथि गरिएको पनि सुनाउनुभयो ।

यात्राका क्रममा पोषणको विषयले ध्यान बढी तान्यो । पोषण सम्बन्धी कार्यक्रममा सधैंजसो यसको पक्षमा वकालत गरिरहेको हुन्छु । कुपोषण हामीले अति धेरै छलफल गर्नुपर्ने विषय हो । बाल्यकालमै कुपोषित मानिसलाई पछि गरिने जत्रोसुकै लगानी पनि प्रभावहीन हुन्छ, उसको क्षमतामा विकास गर्न कठिन हुन्छ । उसको पूर्ण क्षमतामा विकास नै हुँदैन । बालबच्चालाई कुपोषणबाट बचाउन अहिले एक रुपैयाँ लगानी गरेनौं भने पछि हजार रुपैयाँ लगानी गरेर केही हुँदैन ।

कुपोषण गरिबीसँग जोडिएको हुन्छ । यो संवादका क्रममा नयाँ कुरा थाहा पाएँ । कुनै एक परिवारको एक सदस्य वैदेशिक रोजगारीमा जानुअघि गरिबी थियो । वैदेशिक रोजगारीले त्यो परिवार गरिबीबाट थोरै बाहिर निस्केको छ । आम्दानी बढ्दा रहनसहनमा परिवर्तन आएको छ । जीवनस्तर उकासिएको परिवारका बच्चाहरू बजारका खानेकुरा किन्न पुग्छन् । सोचनीय कुरा के छ भने यही गरिबीबाट उठेको परिवारमा कुपोषण देखिन्छ ।

जंक फुडमा बानी परेका बच्चाहरू पनि कुपोषणको मारमा परेको सप्तरीमा मलाई चिकित्सकले सुनाए । खराब खानेकुरा खान हुन्न भनेर हामीले सिकाउन सकिएको देखिएन । खानाको उपलब्धता नभएर वा खाना किन्न सक्ने क्षमता नभएर मात्र कुपोषण हुने होइन ।

ती क्षेत्रमा वैदेशिक रोजगारमा जानेहरूको संख्या ठूलो छ । जीवनस्तर उकासिएको छ, गरिबी छैन, कुपोषणबाट मुक्त छन् भनेर हामीले विश्लेषण गरे गलत हुने रहेछ । त्यहाँ त तत्काल पोषण सम्बन्धी कार्यक्रमहरू लैजानैपर्ने देखियो ।

संवाद यात्रामा पार्टीका विषयमा पनि थुप्रै कुरा उठे । प्रायः सबैको मत चुनावी गठबन्धन गर्नै नहुनेमा छ । मधेशकेन्द्रित दलहरूसँग त मिलेर राजनीति गर्नै नहुने सुझाव उहाँहरूले दिनुभएको छ । पार्टीले निर्णय गर्दा समावेशितालाई आधार नबनाएको गुनासो पनि सुन्यौं । मन्त्री र राष्ट्रिय सभाको उम्मेदवार बनाउँदा मधेशी मूलका व्यक्ति नभएको आक्रोश मधेशमा छ । जिम्मेवारीमा बसेका कार्यकर्ताको आक्रोश खासै नदेखिए पनि आम शुभेच्छुकको आक्रोश भयंकर छ । ‘राष्ट्रिय सभामा मधेशीलाई किन उम्मेदवार बनाउनुभएन ? मन्त्री मधेशी मूलको किन बनाउनुभएन ?’ जस्ता प्रश्न व्यापक रूपमा उठाउनुभयो ।

मधेशी दलितको कुरा साह्रै धेरै उठे । उहाँहरूको प्रतिनिधित्व शून्य बराबर देखिन्छ । पार्टी केन्द्रीय समितिमा पनि मधेशी दलितको प्रतिनिधित्व शून्य छ । पहाडी दलितसँग आफूहरूले प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्ने भन्दै मधेशी दलितको आरक्षण छुट्टै आवश्यक रहेको उहाँहरूको भनाइ थियो ।

संवाद यात्राको क्रममा एउटै जिल्लामा १०/१२ वटासम्म कार्यक्रम हुन्छन् । निर्धारित समयमा कतिपय स्थानमा पुग्न सकिएको हुँदैन । जाडोको समयमा आफ्ना कुराहरू सुनाउन अबेर रातिसम्म स्थानीयहरू पर्खिरहनुभएको हुन्छ ।

माघ २२ गते बस्ने संसद् बैठकको दिनसम्म करिब १३ जिल्लामा संवाद यात्रा सकिन्छ । संसद् बैठक नबस्ने दिन मिलाएर हुलाकी राजमार्गमा पर्ने अन्य जिल्लाको भ्रमणलाई निरन्तरता दिनेछौं ।

(कांग्रेस महामन्त्री थापासँग गरिएको कुराकानीमा आधारित)