कम्युनिस्ट पदावली भोट ल्याउने ‘होलोग्राम’

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन अन्योलमा रुमल्लिइरहेकोले दिशाहीन देखिन्छ । नेपालमा २६/२७ वटा कम्युनिस्ट पार्टीहरू भए पनि ती वर्तमान समस्या पहिचान गर्न र आन्दोलनको नयाँ गोरेटो कोर्न असमर्थ छन् ।

सरकारको नेतृत्व गरेको प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादी, घटकमा सहभागी एकीकृत समाजवादीदेखि प्रतिपक्षमा रहेको एमाले समग्रमा सत्ताको अभ्यास गरिरहेका कम्युनिस्ट पार्टी हुन् । कम्युनिस्ट विचारधाराको अभ्यासबाट यी पार्टीहरू निकै पर पुगिसकेका छन् । खासमा कम्युनिस्ट यिनीहरूको ट्रेडमार्क वा होलोग्राम मात्र हो, जसले चुनावमा भोट हासिल गर्न मात्रै सहयोग गरिरहेको छ ।

सत्ता अभ्यासमा रहेकाले राज्य संयन्त्रमा पहुँच छ । राज्य संयन्त्रमा पहुँच भएका कारण अर्थ व्यवस्थापन गर्न, कार्यकर्ताको व्यवस्थापन गर्न र समाजमा केही विकासे काम गर्न यी पार्टीहरू सक्षम छन् । कम्युनिस्ट आन्दोलन भने फरक विषय हो । त्यसैले शोषणरहित, न्यायपूर्ण व्यवस्था स्थापना गर्ने उद्देश्यमा यी पार्टीहरूलाई खासै रुचि छैन ।

सत्ता अभ्यासमा रहेका बाहेक अन्य कम्युनिस्ट पार्टीहरू पनि धेरै छन् । ती सबै पार्टीलाई एकै डालोमा राखेर बुझ्नु भूल हुन्छ । ती कम्युनिस्ट पार्टीहरूलाई मूलतः तीन प्रकारमा वर्गीकरण गरेर हेर्न सकिन्छ ।

एकथरी छन्, शाही कम्युनिस्ट पार्टीहरू । खास गरेर १ पुस २०१७ को शाही ‘कु’ लाई हेर्ने सन्दर्भमा डा. केशरजंग रायमाझीको दृष्टिकोण बोक्ने पार्टीहरू यसमा पर्छन् । अहिले यी पार्टीहरूको साइनबोर्ड छ तर यी लगभग इतिहासका विस्मृत बन्न पुुगेका छन् ।

अर्काथरी कम्युनिस्ट पार्टीहरू सत्तामा छैनन् तर संसदमा प्रतिनिधित्व गर्छन् । यी पार्टीहरू पञ्चायतकालमा गठन भएका हुन् । यिनको लामो इतिहास छ । राजमो र नेमकिपा यसमा पर्छन् । यी दुवै पार्टीहरूले संस्थागत अभ्यास चाहिं गरिरहेका छन् ।

राजमो नेकपा (मसाल) को चुनावी मोर्चा हो । नेकपा (मसाल) नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको बेग्लै स्कुलिङ हो । २०१७ पुसमा केशरजंगले कम्युनिस्ट आन्दोलन दरबारमा बुुझाएपछि कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने क्रममा मोहनविक्रम पुष्पलालको नीति विपरीत धारमा उभिए ।

केशरजंगलाई छोडेर नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको मुख्य दुई धार हो— पुष्पलाल र मोहनविक्रम । अन्य पार्टीहरू पुष्पलाल वा मोहनविक्रमको धारबाट निर्मित हुन् । त्यसैले मसालको इतिहास पुरानो हो । राजमो सरकारमा छैन तर सत्ता घटक भने हो ।

नेपालमा एमालेपछि आफ्नै भवनमा पार्टी कार्यालय रहेको कम्युनिस्ट पार्टी राजमो हो । राजमो पछिल्लो समयमा सत्ताको वरिपरि नै रहन खोजिरहेको देखिन्छ । राजमोको भाषा प्रायःजसो अमूृर्त र बहुुअर्थी हुन्छ ।

पछिल्लो समयमा राष्ट्रिय सभामा जान राजमोले गरिरहेको हर्कत अपाच्य छ । नेमकिपाले संसद्मा सही प्रतिपक्षी भूमिका निर्वाह गरिरहेको देखिन्छ । स्थानीय तहको स्तरीय अभ्यास गरेर नेमकिपाले उदाहरण पनि प्रस्तुत गरेको छ । नेमकिपाका केही अडानहरू छन्, उक्त अडान दोहोर्‍याइरहन्छ ।

यी दुई कम्युनिष्ट घटकलाई विरासतमा आधारित राजनीति गरिरहेको भन्न सकिन्छ । इतिहासमा यी दुवै पार्टीले केही महत्त्वपूर्ण भूमिका पूरा गरेका छन् । सन् १९६० को दशकमा नेमकिपाले भूमिसुधारलाई कार्यान्वयन गर्ने सन्दर्भमा जुन अडान प्रस्तुत गर्‍यो त्यसले उसलाई आज पनि निश्चित भूगोलमा सुदृढ बनाएको छ । त्यस्तै नेकपा (मसाल)ले पञ्चायतकालमा मूलतः भारतमा कार्यरत श्रमजीवीहरुमाझ संगठन गर्‍यो । र, एउटा ठूलो तप्कालाई सुसूचित, संगठित र आन्दोलित गर्ने काम गर्‍यो ।

तर भन्ने गरिन्छ, जतिसुकै गौरवपूर्ण भए पनि विगतले वर्तमानको भार बोक्न सक्दैन । के वर्तमान समाजको जटिलता, भविष्यको आकलन र नयाँ पुस्तालाई संगठित गर्न यी पार्टी सक्षम छन् त ?

अर्काथरी कम्युनिस्ट पार्टीहरू मुख्य धारको विघटनबाट निर्मित हुन् । जस्तै एमालेको विघटनसँगै माले बन्यो । माओवादीबाट वैद्य, विप्लव नेतृत्व हुँदै अन्य धेरै समूह बने । आहुति नेतृत्वको समाजवादी पार्टी पनि यसैमा पर्छ ।

यसरी निर्मित पार्टीहरू इतिहासको विरासत बोकेर हिंड्न खोजिरहेको देखिन्छ । केही क्रान्तिकारी रुमानीवादको प्रभाव पनि रहेको देखिन्छ । केहीमा नोस्टाल्जिया पनि भेटिन्छ ।

यी कम्युनिष्ट पार्टीहरुलाई दुई धारमा बाँड्न सकिन्छ । एउटा, विघटित आन्दोलनको वास्तविक धार हौं भन्ने दाबी गर्नेहरु । जस्तै, वैद्य र विप्लवमा त्यो दाबी पाइन्छ । अर्को, विगतको विरासत छोड्न नसक्ने तर नयाँ केही गर्न खोज्ने प्रयत्न पनि गर्नेहरु । जस्तै, वैज्ञानिक समाजवादी पार्टी । यी बाहेक सीपी मैनाली नेतृत्वको नेकपा (माले) भने मूलतः विगतोन्मुख दल हो ।

सत्ता अभ्यास बाहिर रहेका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको आर्थिक पाटो निकै चुनौतीपूर्ण रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ । यी पार्टीहरूले आर्थिक व्यवस्थापन कसरी गरिरहेका छन् भन्नेबारे मिहिन अध्ययन भएको छैन ।

यी पार्टीहरूले आफ्ना समर्थक, संघ–संस्था, चिनजानका व्यवसायी आदिसँगको आर्थिक सहयोग लिइरहेको देखिन्छ । केही व्यवस्थित पार्टीहरूको ठूलो आर्थिक स्रोत कार्यकर्ताहरूको लेबी पनि हो । कतिपय पार्टीहरूमा व्यक्तिगत सम्पत्ति खर्च गरेको पनि देखिन्छ ।

कम्युनिस्ट आन्दोलनको मुख्य चुनौती

सत्ता अभ्यासमा नरहेका यी कम्युनिस्ट पार्टीहरू निकै चुनौतीपूर्ण अवस्थामा छन् । संसदीय अभ्यास गरेका नेमकिपा, राजमो र सत्ता बाहिर पनि उल्लेखनीय कार्यकर्ता रहेको विप्लव लगायत पार्टीहरू बाहेक अरूको अस्तित्व रक्षा चुनौतीपूर्ण नै देखिन्छ । तथापि, यी पार्टीहरूको चुनौती नितान्त पार्टीगत चुनौती होइन । यो त सिंगो कम्युनिस्ट आन्दोलनको चुनौती पनि हो ।

कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जीवन समर्पण गरेका व्यक्तिहरू, उनीहरूको त्याग र बलिदानी भावनाको कदर गर्नुपर्छ । तथापि केवल त्यागले मात्रै आन्दोलन अगाडि बढ्दैन । आन्दोलनका लागि समाजको गहन अध्ययन, समस्याको पहिचान र त्यसको क्रान्तिकारी रूपान्तरणको प्रयत्न जरूरी हुन्छ । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनले नेपाली समाजको मिहिन अध्ययन गर्न सकेको छैन ।

अहिले देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको २५ प्रतिशत विप्रेषणले धानिरहेको छ । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन सुरु हुँदाको समयभन्दा निकै फरक विश्व परिवेशमा छौं हामी । विश्वभर नै औसत आयु बढेको छ, मातृ तथा शिशु मृत्युदर ह्वात्तै घटेको छ, विद्यालय शिक्षामा पहुँच बढेको छ ।

नेपालमा गैससहरूको ठूलो समस्या नै समस्यालाई भयंकर रूपमा प्रस्तुत गर्ने तर समाधान यहीं संरचनाको सुधारमा खोज्ने हो । खासमा गैससको प्रवृत्तिले घाउलाई मल्हमपट्टी गर्छ घाउ निराकरण गर्दैन । त्यसैले कम्युनिस्ट आन्दोलनले यी बहसहरूलाई संरचनात्मक परिवर्तनतर्फ लैजान किन मिहिनेत नगर्ने ?

नेपालकै हकमा हिजो जस्तो चरम गरिबी र अभाव छैन । त्यतिबेला आधारभूत आवश्यकता नै ठूलो विषय थियो । अहिले त्यो अवस्था छैन । तर, असमानताका नयाँ रूपहरू छन् । देश विश्व पूँजीवादी प्रणालीको अभिन्न अंग भइसकेको छ ।

परिधिमा धकेलिएको नेपालले विश्व एकाधिकार पूँजीवादको लागि सस्तो श्रम उपलब्ध गराइरहेको छ । विश्वव्यापीकरणसँगै नेपाली युवाहरू विश्व पूँजीवादका मजदुर भएका छन् जसले उनीहरूको वैयक्तिक जीवनस्तर उकासिदिएको छ ।

हरेक तेस्रो मानिसको खुट्टामा जुत्ता नहुने अवस्था अब छैन । तर, श्रम प्रवासन चुलिंदो छ । हातमा स्मार्ट फोन बोकेर डिजिटल प्रविधिको उपयोग गरिरहेको आजको मजदुर वर्ग विश्व पूँजीवादको सपना देखिरहेछ । असीमित आकांक्षाले थिचिएको युवा पुस्ता एक्लो र व्यक्तिवादी बनेको छ ।

यसरी वैयक्तिक स्वतन्त्रतालाई केन्द्रमा राखेको र त्यो स्वतन्त्रताको धेरथोर उपयोग गरिरहेको युवाका निम्ति हिजोको समाजवादी अवधारणाले कत्तिको उद्वेलित गर्ला ? यो प्रश्न किन पनि आवश्यक छ भने, नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन अवसान उन्मुख मात्रै छैन, असन्तोषको कारक पनि भएको छ । सत्तासीन पार्टीहरूको कर्महरूले मात्रै होइन, सत्ता अभ्यास बाहिरका पार्टीहरूले ज्ञान उत्पादन र आन्दोलनको उठानमा जाँगर नगर्दाको परिणाम पनि हो, यो असन्तोष ।

एउटा उदाहरण हेरौं, अहिले नेपालमा उत्पादनमूलक उद्योगहरू कम र सेवामूलक उद्योगहरू बढी छन् । ती उद्योगहरूमा संलग्न मजदुरहरूले श्रम ऐनले तोकेको ज्याला पनि पाइरहेका छैनन् । नेपालमा स्थापित उद्योगहरूमा नेपाली श्रमिकहरूदेखि बौद्धिक मजदुरले पनि काम पाइरहेका छैनन् । विदेशी लगानीमै नेपालमा खुलेका उद्योगहरूले नेपालीलाई रोजगारी उपलब्ध नगराएर सस्तो श्रमिकको नाममा विदेशबाटै श्रमिक ल्याइरहेको छ । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा यो बहसको विषय बनिरहेको छैन ।

जमिनमा मान्छेको पसिना झर्न कम भएको छ । खेतीयोग्य जमिन बाँझो छोडिएका छन्, नेपाली युवाहरू सस्तो श्रमिकको रूपमा विदेशमा बेचिरहेका छन् । विश्वव्यापी श्रम सञ्जाल (ग्लोबल लेबर आर्बिटेज) र विश्वव्यापी मूल्य प्रणाली (ग्लोबल भ्यालु चेन)मा नेपालको स्थान कहाँ हो ? नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनले यसबारे कस्तो नीति लिनुपर्ने हो भन्नेबारे कतै मिहिन छलफल भएको सुनिएको, पढिएको छैन ।

नेपाली समाजका दैनन्दिनका समस्याहरू एकातर्फ छन् तर राजनीतिक पार्टीहरूका बहसहरू अर्कातिर हराएका छन् । केही पार्टीहरूले राम्रो बौद्धिक अभ्यास पनि गरिरहेको देखिन्छ । प्रशस्त प्रकाशन पनि भएको देखिन्छ । तर नेपाली समाजको अध्ययन र विमर्शमा ती अभ्यासहरू निकै मधुरो प्रतीत हुन्छ ।

नेपाली समाजमा पछिल्ला समयमा केही बहसहरू भएका छन् । तर ती बहसहरू नेपाली जगमा भएका छैनन् । पछिल्लो उदाहरण हेरांै, ‘वैकल्पि संसार’को नारामा ठूलो बहस कार्यक्रम भयो । तर त्यसको आयोजना त गैससहरूको थियो ।

खासमा एकखालको जडता, एकखालको अलमल र अन्यमनस्क भावमा अल्झिरहेको देखिन्छ नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन । सत्ता अभ्यास बाहिरका कम्युनिस्ट पार्टीहरूको चुनौती र अवस्था पनि यही नै हो ।

कुनै पनि कम्युनिस्ट पार्टीको अस्तित्व त्यसको कार्यदिशाले नै निर्धारण गर्छ । कम्युनिस्ट पार्टीको अस्तित्वमा दुुई पक्षबाट खतरा हुन्छ । एउटा, बाह्य दमन । अहिले कम्युनिस्ट पार्टीहरू प्रतिरोधको स्थितिमा नै नभएको हुनाले साह्रै खतरामा पनि छैनन् । राजनीतिमा दमन र प्रतिशोध त रहन्छ नै ।

अर्को पक्ष हो आन्तरिक विघटन । सही कार्यदिशाको अभाव, संगठनात्मक चुस्तता र शैलीको अभाव, अन्तरपार्टी लोकतान्त्रिक अभ्यासको कमिले धेरै कम्युनिस्ट पार्टीहरू जहिल्यै पनि खतरामा रहन्छन् । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा व्यक्तित्व, प्राधिकार, विरासत मनोसामाजिक चुनौती नै हो ।