‘शहरक भीडमे एसगर हम’ भित्रका धर्मेन्द्र विह्वल

मैथिली भाषाका सिद्धहस्त कवि धर्मेन्द्र विह्वलको प्रभावशाली कविता संग्रह हो, ‘शहरक भीडमे एसगर हम ।’ काव्यिक रचनाको नवीनतम प्रयोगमा उत्तर आधुनिकताको झलक विम्बित हुने उनको यो कृति जति आस्वादनपूर्ण छ त्यति नै विसङ्गत समाजप्रतिको मार्मिक र कठोर प्रहार बन्न गएको छ ।

जीविकोपार्जनका सन्दर्भमा नेपाली भाषाका माध्यमले पत्रकारिता गर्ने धर्मेन्द्र झा नै मैथिली साहित्यका प्रयोगवादी हस्ताक्षर ‘धर्मेन्द्र विह्वल’ हुन् । उनका यसअघिका अघिल्ला कविता–कृति एक सृष्टि एक कविता (दीर्घ कविता), धुवाँएल आकृतिसभ (व्यंग्य कविता संग्रह), एक समयक बात (हाइकु संग्रह), व्योमक ओहि पार (तांका संग्रह) मध्ये अधिकांश प्रयोगसँग सम्बन्धित छन् ।

हाइकु र तांका जस्ता केही कृति त समग्र मैथिली साहित्यमै पहिलो मानिन्छन् । यस्तै पुस्तकाकार प्रकाशित दीर्घ कविता पनि विह्वलकै पहिलो मानिन्छ । यसै क्रममा उनको पछिल्लो कृति– ‘शहरक भीडमे एसगर हम’ पनि मैथिली साहित्यमा एक नव प्रयोग नै हो ।

यस संग्रहमा एउटै शीर्षक शहरमा एकाउन्न वटा कविता संग्रहित छन् । वि.सं. २०४७ देखि २०६६ सम्मको अवधिभित्रका यी कविता त्यस समयको राजनीतिक र सामाजिक प्रतिविम्बन हुन् भन्दा अस्वाभाविक हुँदैन । नेपालमा यस अवधिमा भएका राजनीतिक तथा सामाजिक परिवर्तनका शब्द–साक्षी बनेका धर्मेन्द्रका कविताहरू सामाजिक मनोभावका अभिव्यक्ति पनि हुन् ।

समाजभित्रको सनातन वैविध्यले खनेको उँच–नीच अनि सम्पन्नता–विपन्नताको खाडलभित्र पिल्सिएका तमाम जनसमूहको साझा आक्रोश र विद्रोहको ज्वालामुखी पनि हो उनको यो कृति ।

राजनीतिभित्रको अपराधले जन्माएका अमानवीय विकृतिबाट आक्रान्त व्यक्ति र समुदायको रोदनको प्रतिलिपिका रूपमा समेत यो सङ्ग्रहले आफूलाई परिचित गराएको छ ।

धर्मेन्द्रको यस कृतिमा यस्तै भाव व्यक्त भएका छन् । केही मानिसलाई केही मानिसले प्रयोग गरेर आफ्नो स्वार्थसिद्ध गर्न खोज्ने प्रवृत्तिप्रति कवि असहमत छन् र यसका विरुद्धमा खबरदारी गर्ने प्रयत्न गर्छन् अनि कविता जन्मन पुग्दछ र उनी स्रष्टा बन्न पुग्दछन् ।

अति विशिष्ट भाषिक निर्मितिमा स्तरीय पाठकहेतु तयार पारिएको यो कृतिले सरलता कम र विशिष्टता बढी प्रदर्शन गरेको भान भए पनि साहित्यिक उचाइ र योग्यताको कसीमा निर्विकल्प रोजाइ बन्न भने यो कृति पूर्ण रूपमा सफल देखिएको छ । अनेकौं ठाउँमा कविका शब्द र भाव दुवै क्लिष्ट हुन् कि भन्ने भान पर्न जान्छ ।

यदि यो समस्या हो भने यसलाई सम्बोधन गर्ने प्रयत्न गरेका छन् कलाकार चित्रकार एस सि सुमनका चित्रले । यो कृतिको महत्वपूर्ण विशेषता हो प्रत्येक पृष्ठमा कवितासँग चित्र । चित्रकार सुमनले कविताका भावलाई चित्रमार्फत बोधगम्य तरिकाले पस्केका छन् । मैथिली कविता कृतिमा सम्भवतः यो पनि एक प्रयोग नै हो ।

कलाकार सुमन मिथिला चित्रकलामा मात्र होइनन् समग्रमा चित्रकलाका क्षेत्रमा एक स्थापित नाम हुन् । विशेषतः मिथिला लोक कला र आधुनिक कलाको संयोजनका आधारमा चित्र सिर्जन गर्न खप्पिस सुमनले आफ्ना यस्तै चित्र मार्फत यस कृतिलाई अर्थपूर्ण बनाउँदै सम्पूर्ण बनाउने प्रयास गरेका छन् । यस आधारमा यो कृति विह्वल र सुमनको संयुक्त कृति होभन्दा फरक पर्दैन ।

प्रत्येक मानिसको भिन्न–भिन्न बुझाइले निर्माण गर्ने सत्यको आकार भन्दा वास्तविक सत्य आफैंमा निराकार हुन्छ र त्यो निराकार सत्यलाई भेट्न चर्मचक्षुको भन्दा अन्तर्मनको आलोकको खोजी आवश्यक पर्छ भन्ने कुरामा केन्द्रित देखिएका छन् विह्वल यस सङ्ग्रहभित्र र विह्वलका भावले साकार रूप प्रदान गरेका छन् कलाकार सुमनले ।

मैथिली साहित्यका कलमजीवीहरूले देश र समाजलाई पस्किने कृतिगत आहाराहरूमध्ये यो कृति फरक वैशिष्ट्य प्रदर्शन गर्न प्रयत्नशील देखिएको छ । गुणात्मक उचाइका दृष्टिले विह्वल एक स्वनामधन्य स्रष्टाका रूपमा स्थापित हुन पुगेका छन् । उनको कल्पनाशीलताले यथार्थलाई असीमित रूपमा अङ्गीकार गर्न सकेको देखिन्छ ।

धर्मेन्द्रले यस कृतिमा मानवीय मूल्य र मान्यताहरूको लागि सामाजिक र राजनीतिक शुद्धीकरणको अपरिहार्यता औंल्याएका छन् ।

उनको विचारमा सीमा हराएको छ आजको मानिसको । आजका सम्पूर्ण नक्साहरू अस्पष्ट छन् । प्रत्येक व्यक्ति घेरिएका छन् एक प्रकारको अदृश्य भित्ताहरूबाट । जिन्दगीको सिमांकनको प्रयास दिशाहीन, भ्रमित भएर छटपटाइरहेका छन् ।

कविको यो भाव निकै महत्वपूर्ण छ र कठोर सत्य पनि । आजका मानिस सत्यभन्दा पनि भ्रमहरूका आधारमा निर्देशित हुनुपर्ने बाध्यतामा छन् । भविष्य के हो ? दिशाहीन र अनिश्चित छ । यस्तोमा मानिसले स्वमूल्यांकन गरी आफूलाई सत्यका आधारमा भविष्यका लागि तयार गर्नुपर्ने कविको सुझाव छ ।

समाजमा विद्यमान विकृति र विसङ्गतिको समूल अन्त्यपश्चात् मात्र स्वीकृति स्थापित गर्न बल पुग्दछ भन्ने अभिप्राय कविको रहेको छ । यस हिसाबले यो कृति व्यङ्ग्यात्मकताको बलियो झटारो पनि बन्न सफल भएको छ । समग्रमा कवि धर्मेन्द्र घरी रोदनका कवि, घरी आक्रोशका स्रोत घरी स्वच्छन्दताका नवनिर्माता भएर यो काव्यभित्र चम्किएका छन् ।

उनको रचनात्मक उच्चतालाई सामान्य पाठकको आँखाले सहजै मूल्याङ्कन गर्न नसक्ने देखिन्छ । यसका लागि गम्भीर अनुसन्धान सहितको एकाग्रता अपरिहार्य हुन जान्छ । वास्तवमा धर्मेन्द्रलाई यो कृतिले एक मूल्यवान् स्रष्टा सिद्ध गरिदिएको छ । मैथिली साहित्यलाई गरिमामयी बनाउन उनी निश्चय नै सफल बनेका छन् भन्दा अन्यथा नहोला ।