विद्यार्थी मूल्याङ्कनको थोत्रो र अव्यावहारिक तरिका बदलौं

१८ महिनासम्म नतिजा आएन! अंक/प्रतिशत/ग्रेड उच्च छ! तर काम गर्न केही आएन! विद्यार्थीहरू पटक्कै व्यावहारिक छैनन!! अनुशासन छैन!! पास भएको प्रमाणपत्र लिन पनि गाह्रो छ!! परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयहरू भद्रगोल छन् !!

आम मानिसको यी र यस्तै गुनासा सुनिन्छन्। सधैं सुनिने यस्ता गुनासाहरू समाधानयोग्य भने छन्। शिक्षकमा आधारित मूल्याङ्कन प्रणाली यसको समाधान हो। विश्वका धेरै मुलुक र धेरै शैक्षिक संस्थामा यस्तो प्रचलन छ। नेपालमा पनि मूल्याङ्कन प्रणालीमा नवीनता ल्याउनुपर्छ। अब ढिला गर्नुहुन्न।

३/४ घण्टाको लिखित परीक्षा वा मौखिक परीक्षा वा प्रयोगात्मक परीक्षाबाट मात्र होइन; फरक ढंगबाट पनि विद्यार्थीको मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ। पुरानो मूल्याङ्कन प्रणालीलाई अब सुधार गर्नुपर्छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको विद्यार्थी मूल्याङ्कन प्रणालीमा शिक्षकलाई जिम्मेवार बनाउनुपर्छ। विद्यार्थीका सम्पूर्ण गतिविधि नजिकबाट चिन्ने र बुझ्ने भनेको शिक्षक नै हो। शिक्षकको सिफारिसमा विद्यार्थीलाई योग्यताको प्रमाणपत्र दिनुपर्छ।

केही घण्टा लेखेको आधारमा फेल र पास छुट्याई प्रमाणपत्र दिने प्रणाली अब पुरानो भयो।यसमा धेरै समस्या देखिए। विद्यार्थीमा अनुशासन, सिर्जनात्मकता, मौलिकता, काम गर्ने सीप, क्षमता/दक्षता, स्मरण शक्ति लगायत सबै पक्षको मूल्याङ्कन कक्षा शिक्षकले गर्नुपर्छ।

विद्यार्थीको सम्पूर्ण गतिविधि शिक्षकलाई थाहा हुन्छ, बाहिरी व्यक्तिलाई होइन। ३६५ दिन सिकाउने शिक्षकले मूल्याङ्कन नगरी कापीमा लेखेको विषयवस्तुका आधारमा मूल्याङ्कन गर्ने प्रणाली अब थोत्रो भयो, परिमार्जन गर्नुपर्छ।

शिक्षकले घटनावृत्त अभिलेख, रुजु सूची, श्रेणी मापन, आत्ममूल्याङ्कन आदिका आधारमा आफ्ना विद्यार्थीको निरन्तरता मूल्याङ्कन गर्न सक्छन्। कापीमा लेखेको आधारमा सैद्धान्तिक ज्ञान परीक्षण भएता पनि व्यावहारिक ज्ञान परीक्षण हुन सक्दैन। त्यसैले हाम्रा शैक्षिक संस्था बेरोजगार उत्पादन गर्ने कारखाना भए।

दैनिक गृहकार्य, परियोजना कार्य, प्रस्तुति कार्य, असाइनमेन्ट मार्फत शिक्षकले आफ्ना विद्यार्थीको क्षमता हरक्षण परीक्षण गरिरहेका हुन्छ्न। दैनिक क्रियाकलापमा देखाएका व्यवहारहरू, अनुशासन, कार्यशैली, कार्यकौशलता, सामाजिकीकरण, समस्या समाधान सीप, सिर्जनात्मक सीप, बौद्धिक क्षमता आदिको मापन शिक्षकले कक्षा-कोठामा गर्न सक्छन्। दैनिक पढाउने/सिकाउने शिक्षक भन्दा अरु व्यक्तिको मूल्याङ्कन भरपर्दो र विश्वासिलो हुन सक्दैनन्। यो कुरा सरोकारवाला निकायलाई सम्झाउनुपर्नेछ।

आफ्नै शिक्षकबाट विद्यार्थी मूल्याङ्कन गर्ने प्रणाली विकास गर्न सके कापी हराउने, पुन: परीक्षा लिने, समयमा नतिजा दिन नसक्ने लगायत ढिलासुस्तीको निराकरण हुन्छ। परीक्षाको काम गर्ने निकायलाई धेरै राहत हुन्छ। शिक्षकको मूल्याङ्कनकै आधारमा विद्यार्थीको श्रेणीकरण गर्ने र प्रमाणपत्र दिने व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ। यदि यसो भयो भने मूल्याङ्कन प्रणालीमा चमत्कार भएको ठान्नुपर्छ।

यी सबै काम गर्न शिक्षक क्षमतावान् र इमानदार हुनुपर्छ। आफ्नो विषयमा विज्ञ हुनुपर्छ। धर्म, लिङ्ग, जात, वर्ण, राजनीति, आफ्नो-अर्काको विभेद नगर्ने व्यक्ति हुनुपर्छ। वास्तवमा शिक्षक दुनियाँकै गुरु हो। गुरु नै हुनुपर्छ। हरेक पूर्वाग्रहबाट मुक्त हुनुपर्छ। त्यसैगरी विद्यार्थीका सम्पूर्ण गतिविधि र सूचनाहरू भण्डारण गर्ने शैक्षिक संस्थाहरू स्रोत र साधनले भरिपूर्ण हुनुपर्छ।

शिक्षक मात्र होइन। विद्यार्थी पनि इमानदार हुनुपर्छ। अंक कम दिएको आधारमा शिक्षक कुट्ने, हुलहुज्जत गर्ने, शैक्षिक संस्थामा आगो लगाउने विद्यार्थीको प्रवृत्तिमा सुधार हुनुपर्छ। अन्यथा यो मूल्याङ्कन प्रणाली बेकामे हुन्छ। केवल एउटा बौद्धिक विलासको विषय हुन्छ। दुनियाँमा सफल हुने- नेपालमा नहुने प्रश्न नै छैन, मात्र सोचमा परिवर्तन जरुरी छ। शिक्षक-विद्यार्थी र समाजको सोच उन्नत भएको हुनुपर्छ। सबैमा उच्च नैतिकता हुनुपर्छ।

 लेखक भक्तपुर क्याम्पसमा कार्यरत छन्।