एआई दुरुपयोगले भीआईपी हैरान

५ भदौ, काठमाडौं । आरक्षण विरुद्ध विद्यार्थीहरुले थालेको आन्दोलनले उग्ररुप लिएपछि बंगलादेशकी प्रधानमन्त्री शेख हसिनाले २१ साउनमा राजीनामा लिएर देश छाडिन् ।

त्यसको दुई दिनपछि प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली र पूर्वप्रधानमन्त्रीद्वय शेरबहादुर देउवा र पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड भाग्दै गरेको तस्वीर सामाजिक सञ्जालमा अपलोड भयो । आर्टिफिसियल इन्टलिजेन्स (एआई) बाट तयार गरिएको तस्वीरमा अगाडि तीन शीर्ष नेताहरु दौडिंदै गरेको देखिन्छन् भने पछाडि जनताले लखेट्दै गरेको जस्तो देखिन्छ ।

क्याप्सन लेखिएको छ, ‘बंगलादेशका जनताले जस्तै नेपाली जनताले पनि मिलेर भ्रष्टहरुलाई देशबाट लखेट्नुपर्छ भन्ने विचारमा सहमत हुनुहुन्छ भने एक शेयर गर्नुहोला ।’

यो तस्वीर ३० हजार फलोअर्स भएको ‘र्‍यानआरफोर’ नामक फेसबुक पेजमा अपलोड भएको थियो ।

त्यसअघि न्यूरोडको फुटपाथ विस्तार, सुकुम्बासी समस्या लगायत विषयमा काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन शाह र एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीबीच जुहारी चल्यो । बेलाबखत मेयर शाहले ओलीविरुद्ध फेसबुकमा स्ट्याटस लेखे, ओलीले पनि सार्वजनिक मञ्च मार्फत बालेनमाथि प्रश्न गरे ।

यही फेसबुक पेजमा एआई प्रयोग गरेर बनाइएको अर्को तस्वीर अपलोड भयो, जहाँ बालेन जस्तो देखिने व्यक्तिले मुंग्रो बोकेका छन् र, ओलीमाथि तेर्स्याएका छन् । दक्षिण भारतीय फिल्म जस्तो देखिने दृश्यमा ओली लड्न लागेको जस्तो देखिन्छ ।

नेपाल प्रहरीको साइबर ब्यूरोका प्रमुख प्रहरी नायब महानिरीक्षक (डीआईजी) नविन्द अर्यालका अनुसार, ब्यूरोले सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गरेर झुटा जानकारी फैलाउनेहरुमाथि नियमित निगरानी गर्दै आएको छ ।

‘एआई सिर्जित तस्वीरहरु राखेर विशिष्ट व्यक्तिहरुबारे गलत सूचना फैलाएको भेटिएपछि छानबिन गरेका थियौं’ उनले भने, ‘त्यो पेज खप्तड छेडेदह गाउँपालिका–५, बाजुरा स्थायी घर भएका २२ वर्षीय रमेशबहादुर रावतले चलाएको खुल्न आयो ।’

प्राविधिक पक्षको विश्लेषणबाट पुष्टि हुने आधार देखिएपछि ब्यूरोको टोलीले रावतलाई ३२ साउनमा पक्राउ गरी सिन्धुपाल्चोकबाट काठमाडौं ल्यायो । चौतारास्थित एक फार्मेसी पसलमा कार्यरत रावतले प्रारम्भिक सोधपुछमा ‘एआई फोटो मेकर’ वेबसाइटको प्रयोग गरेर यस्ता तस्वीर बनाएको स्वीकार गरे । तर त्यसो गर्नु अपराध हो भन्ने आफूलाई थाहा नभएको उनको दाबी छ ।

ब्यूरोका प्रहरी अधिकृतहरुले अहिले काठमाडौंका मेयर शाह र उपमेयर सुनिता डंगोलको भिडियोलाई एआई मार्फत इडिट गरेर चरित्र हत्या गर्नेको खोजी गरिरहेका छन् । डंगोलको सचिवालयले १२ जेठ र २५ असारमा केही फेसबुक पेजले चरित्र हत्या गरेको भन्दै साइबर ब्यूरोमा निवेदन दिएको थियो ।

‘एआई प्रविधिबाट फोटो–भिडियो एनिमेशन गरी सामाजिक सञ्जालमा हालेर चरित्र हत्यासम्मका कार्य भइरहेकाले यथासम्भव चाँडो अनुसन्धान गरियोस्’, उपमेयर डंगोलको सचिवालयबाट ब्यूरोमा दिएको निवेदनमा भनिएको छ ।

साइबर ब्यूरोका प्रमुख अर्यालका अनुसार, पछिल्लो समय एआईमा आधारित ‘अनलाइन टुल्स’को प्रयोग गरेर झुटा जानकारी फैलाउने, अरुको चरित्रहत्या गर्ने घटना बढ्दो छ ।

‘एआईकै दुरुपयोग गरेर साइबर अपराध गरेको कसूरमा पक्राउ गरिएको घटना यो नै पहिलो हो’ उनले भने, ‘यद्यपि, यस्ता गुनासाहरु यसअघि पनि आउने गरेका थिए ।’

यसअघि कलाकारहरुले एआईमा आधारित डिपफेक प्रयोग गरेर अश्लील भिडियो बनाएर अपलोड गरिएको गुनासो गरेका थिए ।

तर,उनीहरुले उजुरी भने दिएनन् । तर पछिल्लो समय एआईको उपलब्धतासँगै व्यक्तिगत चरित्रहत्या गरेको गुनासो बढ्दो रहेको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरो (सीआईबी) का प्रमुख प्रहरी अतिरिक्त महानिरीक्षक (एआईजी) दीपक थापा बताउँछन् ।

यो पनि पढ्नुहोस

बढ्यो साइबर अपराधः सामाजिक सञ्जालले पुर्‍याउँदैछ हिरासत

‘पहिले धेरै जसो आक्षेपपूर्ण कुराहरु लेखेर चरित्रहत्या गर्ने प्रवृत्ति थियो भने अहिले व्यक्तिगत विषयमा प्रवेश गरेर जो–कोहीले पत्याउने किमिसको फोटो र भिडियो बनाएर अपलोड गर्ने प्रवृत्ति छ’ उनले थपे, ‘यो अहिलेको चुनौतीको विषय हो ।’

एआईको दुरुपयोग गरेर विशिष्ट व्यक्तिहरुको चरित्र हत्या गरेको अभियोगमा पक्राउ परेका रावतलाई प्रहरीले विद्युतीय कारोबार ऐन, २०६३ विरुद्धको कसुरमा अनुसन्धान गर्न ५ दिन म्याद लिएको छ । ब्यूरोका डीआईजी अर्यालका अनुसार, ऐनको दफा ४७ मा भएको ‘विद्युतीय स्वरुपमा गैरकानूनी कुरा प्रकाश गर्न नहुने’ कसुरमा उनीविरुद्ध अनुसन्धान प्रक्रिया अघि बढाइएको हो ।

यो कसुरमा ५ वर्षसम्म कैद, एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुनसक्ने व्यवस्था छ । पटक–पटक यही कसुरमा संलग्न भए डेढी सजाय हुने भनिएको छ ।

तर कानुनमा एआईको दुरुपयोग भन्ने व्यवस्था छैन । ‘यही दफाले यस्तो किसिमको अपराधलाई पनि समेट्छ’ डीआईजी अर्याल भन्छन्, ‘यद्यपि एआईको दुरुपयोग गरेर भएको अपराधको विषयलाई अझ स्पष्ट किसिमले सम्बोधन गर्नुपर्ने जरुरी छ ।’

अनुसन्धानमा संलग्न अधिकृतहरुको भनाइमा, एआई जोडिएको अपराध अनुसन्धानमा अहिले देखिएको समस्या भनेको सम्बन्धित स्रोतसम्म पुग्ने चुनौती हो ।

‘कसैले फेक एकाउन्ट बनाएर भ्रम फैलाइरहेको हुन्छ, कोही विदेशमा बसेर भीपीएन प्रयोग गरेर यस्तो काम गर्छन्’ उनी भन्छन्, ‘कतिले डाउनलोड गरेर फेरि अपलोड गरेका हुन्छन्, त्यसैले सुरुमा कसले हालेको हो भन्ने स्रोतमा पुग्न चुनौती छ ।’

साइबर सुरक्षा मामलाका विज्ञ डा. अभिजित गुप्ताको बुझाइमा फेसबुक, एक्स, इन्स्टाग्राम लगायत सामाजिक सञ्जाल नेपालमा दर्ता नहुँदा यस्तो समस्या भएको हो ।

‘नेपालमा दर्ता नभएपछि उनीहरु प्रहरीले मागेको सूचना दिन बाध्य छैनन्’ गुप्ताले भने, ‘यहाँ दर्ता भएपछि यस्ता अपराधको अनुसन्धान र नियन्त्रण सहज हुन्छ ।’

नेपाल प्रहरीको सूचनाप्रविधि निर्देशनालयका पूर्वप्रमुख अवकाश प्राप्त प्रहरी नायब महानिरीक्षक (डीआईजी) राजीव सुब्बाको भने यसमा फरक मत छ ।

‘एआई अहिले विश्वमै चुनौतीको विषय हो, अमेरिकामा राष्ट्रपति निर्वाचनका बेला डोनाल्ड ट्रम्प र कमला ह्यारिसदेखि अर्बपति एलन मस्कसम्मका फेक भिडियोहरु बनेका छन् । तर कसैलाई कारबाही भएको सुनिएको छैन’ उनी भन्छन्, ‘त्यसैले यस्ता सामग्रीहरु साँच्चै अपराध हुन् कि होइन भन्ने छुट्याउन जरुरी छ ।’

एआई जोडिएको विषयमा कुन हदसम्म त्यो अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताभित्र पर्छ, कुन अपराध हो भन्ने स्पष्ट छुट्याउने खाल्को व्यवस्था हुनुपर्ने सुब्बा बताउँछन् । भन्छन्, ‘एआई मार्फत दुरुपयोग भएको भनेर जे विषयलाई भनिएको छ, त्यसको उद्देश्य के हो भन्ने हरेर आपराधिक विषय हो वा होइन भन्ने छुट्याउनुपर्छ ।’

यो पनि पढ्नुहोस

कलिलैमा ‘पोर्न’को लत