‘भ्रष्टाचार अन्त्यको माग गर्दा गोली हानेर राज्यले किन प्रतिशोध साध्यो ?’

नयाँ पुस्ता अर्थात् जेनजीले तत्कालीन सरकार र भ्रष्टाचारविरुद्ध आन्दोलन हुनुपर्ने अवस्था कसरी आयो ?

हाम्रो पुस्ता पहिल्यैदेखि देशमा भएको भ्रष्टाचार, अनियमिततादेखि वाक्कदिक्क थियो । तर, ती कुराहरू अहिले सामाजिक सञ्जाल र प्रविधिको युगमा त्यहीँ सीमित गर्दै आएको थियो ।

पछि परिस्थिति यस्तो भइदियो कि सामाजिक सञ्जालकै कारणले हामी जेनजी पुस्तामा एक किसिमको सचेतना आयो । हामीले हाम्रो प्रश्न थाहा पायौं । त्यो प्रश्न के हो भने- हामीले तिरेको करको पैसा कता छ ? यसको सुरुवात् पनि रोचक रह्यो ।

त्यसबेला नेपालमा नेपोबेबिज ट्रेन्ड चलिरहेको थियो । विभिन्न मान्छेहरूले आफ्नो सामाजिक सञ्जालमा नेताका छोराछोरीको विलासी जीवनशैलीलाई एक्सपोज गर्दै फोटोहरू पोस्ट गर्दै थिए । भिडियोहरू पोस्ट गर्दै थिए ।

एउटा वर्ग थियो, जसको कुनै निश्चित आम्दानी छैन । उसको बुवा, हजुरबुबाको पनि कुनै स्टेबल आम्दानीको स्रोत छैन । तर, उनीहरूले कसरी यस्तो विलासी जीवन जीवन विताइरहेको छ भन्ने प्रश्नले सबैलाई हिट गर्‍यो । विस्तारै यो सोसल मिडियामा ट्रेन्डिङ हुन थाल्यो ।

डिस्कर्ड ग्रुप र टिकटकबाट यो सुरु भइरहेको बेलामा सरकारले एक्कासी सामाजिक सञ्जाल बन्द गरिदियो । त्यसपछि हाम्रो पुस्ताले आफ्नो आवाज राख्दै आएको सिभिक स्पेस नै बन्द गरिदियो । त्यसपछि अब अति भयो भनेर सडकमा उत्रिने निर्णय लिएका थियौं । विस्तारै यो देशमा हुने भ्रष्टाचार बन्द गर्न नसक्ने उल्टो हाम्रो आवाज बन्द गर्ने भन्ने भाष्य पनि स्थापित हुँदै गयो, त्यसपछि हजारौं मानिसहरूको सडकमा उपस्थितिमा भयो ।

तपाईं पहिलो दिनको आन्दोलनमा एउटा गाडीको अग्रभागमा बसेर नारा लगाइरहेको देखिनु हुन्थ्यो, माइकिङ गरिरहनु भएको थियो । अरु युवाहरू पनि त्यहाँ हुनुहुन्थ्यो, खासमा तपाईंहरू कसरी संगठित हुनुभएको थियो ?

जब भ्रष्टाचारविरुद्ध आवाज उठिरहेका बेला सरकारले सामाजिक सञ्जाल बन्द गरायो, त्यसपछि सबैको मनमा आक्रोश फैलियो । हामीले ठान्यौं, भ्रष्टाचार बन्द गर्न नसक्नेहरूले हाम्रो आवाज बन्द गर्दै छन् ।

वर्षौंदेखि उनीहरूको दमन, शोषण अनि हामीले तिरेको करमा खेलवाड हामीले सहेर बस्नुपर्ने अनि, हाम्रो आवाज चाहिँ उनीहरूले बन्द गर्नु कुनै हालतमा मान्य हुने कुरा थिएन । यस्तोमा अब सडकमा आन्दोलन गनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नेहरूको एउटा समूह बन्यो ।

जतिबेला डिस्कर्डमा पहिलो समूह बनेको थियो, त्यसबेला लगभग २ देखि ३ सय जना हुनुहुन्थ्यो । अहिले त्यो ग्रुपमा २५ हजार सम्मको मास छ । अरु समूहमा अझ बढी युवा छन् ।

डिस्कर्ड ग्रुपमा धेरै छलफल भए, फेसबुक, इन्टाग्रामको रिल्स, टिकटक र फेसबुकले जनतालाई सचेत बनाउन काम गर्‍यो । तर, डिजिटल स्पेशमा मात्र संगठित भएर यसले सही बाटो नलिनसक्थ्यों । त्यसैले व्यक्तिगत रुपमा भेट गरेर समेत तयारी थालेको थियौं ।

प्रत्यक्ष छलफलका क्रममा पहिले अरु अभियानमा जोडिने साथीहरूलाई समेत प्राथमिकता दिन थाल्यौं । पहिले सडकमा जो-जो भेटिन्थ्यौं, उहाँहरूलाई यो हाम्रो पुस्ताको आन्दोलन हो भन्दै समेट्न थाल्यौं । आन्दोलनको एक दिनअघि चाहिँ हामीले अरू विभिन्न ग्रुपहरूलाई समेत भेटेका थियौं ।

विभिन्न समूहसँग छलफल भएपछि भोलि (२३ भदौ) मा हुने आन्दोलन शान्तिपूर्ण रूपमा हुने निष्कर्ष निकालिएको थियो । शान्तिपूर्ण तरिकाले शक्ति देखाउँछौं भन्ने थियो, त्यही तरिकाले आन्दोलन बढिरहेको थियो ।

तर, पहिलो दिन नै प्रहरीले अत्यधिक बल प्रयोग गर्‍यो, १९ जनाको मृत्यु भयो । आन्दोलन तपाईंहरूले भने जस्तो शान्तिपूर्ण त भएन नि ?

हाम्रोतर्फबाट पनि पूर्वतयारीमा अलिकति कम भयो कि भन्ने लाग्छ । यो संख्यामा उपस्थिति हुन्छ भन्ने सोचेर अझ सचेत भएर संगठित रुपमा जान सक्थ्यौं हाम्रो तर्फबाट । तर त्यो दिन जुन दमन भयो त्यो चाहिँ पूरा जिम्मेवारी राज्यको नै हो ।

सडकमा जुन संख्यामा जेनजी युवा उत्रिरहेका थिए, थियौं, हामीलाई राज्यले टेकन अफ ग्रान्टेड जसरी दिए । त्यहाँ भएका प्रहरी पनि हाम्रो मासको सुरक्षाका लागि पर्याप्त थिएन । उनीहरूको योजना नै थोरै प्रहरी राखेर दमन मात्र गर्ने जस्तो देखिन्छ ।

सामाजिक सञ्जालमा जसरी संगठित भएर तपाईंहरूले तयारी गरिरहनु भएको थियो, त्योप्रति राज्यले यति धेरै उत्रिएलान् भनेर विश्वास नै गरेको थिएन भन्ने बुझाइ हो ?

सुरुमा उहाँहरूले एकदमै नजरअन्दाज गर्नुभएको जस्तो देखिन्थ्यो । अनि, खासमा हामीले माइतीघरबाट नयाँ बानेश्वरसम्म जानलाई प्रशासनबाट अनुमति समेत लिइसकेका थियौं ।

त्यहाँबाट अगाडि बढ्यो भने त्यो प्रहरी प्रशासनकै जिम्मामा हुन्छ भन्ने खाल्को कुरा थियो । त्यहाँबाट अगाडि बढ्न खोज्दा तपाईंहरूले हेर्नुहोला है भनेर हामीले अगाडि देखि नै प्रहरीसँग स्पष्ट संवाद गरिरहेका थियौं ।

तर, हामी एभरेस्ट होटल पुग्ने बित्तिकै त्यहाँ एउटा सामान्य डोरीले नै बनाएको ब्यारिकेड थियो । अरू बेला आन्दोलनमा त्यस्तो हुन्थेन । यस्तो प्रकृतिको आन्दोलनमा पनि यति धेरै संख्या देख्दादेख्दै प्रहरीले किन यस्तो गर्‍यो भन्ने आफैंमा अनौठो छ ।

अनि, जब अनियन्त्रित भिड बानेश्वरपट्टि गइसक्यो, त्यसपछि बल्ल ब्यारिकेट लगाएको थियो । तर, प्रहरीकै कमजोरीका कारण हाम्रा साथीहरू बानेश्वरतर्फ अघि बढे, त्यसपछि उहाँहरूले वाटर क्यानन अनि अश्रु ग्यास हान्न थाल्नुभयो । गोली पनि चलाउन थालेपछि माहोल झनै बिग्रियो ।

अश्रु ग्यास हान्न थालेपछि हामी गाडीबाट ओर्लियौं र केही साथीहरू विद्यार्थी भाइबहिनीलाई सम्झाउन थाल्यौं । विद्यार्थी भाइबहिनीहरूलाई चाहिँ फर्किनुस्, स्थिति बिग्रिँदै छ भनेर धेरैलाई फर्कायौं । तर, छोटो समयमै हामै आँखा अगाडि मान्छे घाइते भएर हिँडिराख्नु भएको थियो ।

राज्यबाट जुन किसिमको दमन भयो, त्यसको पूरै जिम्मेवारी राज्यले लिनु पर्छ ।

त्यसपछि जसरी गोली चले, त्यसलाई चाहिँ कसरी हेर्नुभएको छ ?

यो तत्कालीन सरकारबाट भ्रष्टाचार अन्त्य गर्नेहरूप्रति गरेको दमन हो । उहाँहरूले कतिसम्मको अमानवीय व्यवहार गर्नुभयो भने अस्पतालभित्र पनि खोजी-खोजी ताकेर खोली हान्नु भयो ।

खोजी-खोजी टाउकोमै तोकेर गोली हान्ने कुरा कहाँको न्याय हो ? यो कहाँको संविधानमा लेखेको छ ? विद्यार्थीसँग के प्रतिशोध साधेको हो, थाहा छैन ।

प्रदर्शनमा यस्तो टिनएजमै भएका साथीहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । अझ साना विद्यार्थीहरू पनि थिए । म फेरि पनि भन्छु, हाम्रो गल्ती नै के थियो ? जसका कारण उहाँहरूले टाउकोमै गोली चलाउनु पर्‍यो ?

तपाईंहरूको माग चाहिँ भ्रष्टाचार अन्त्य मात्र हो ? यो व्यवस्था अथवा संविधानमा भएका कतिपय विषयप्रति असन्तुष्टि त होइन नि ?

हामीले मागेको पहिलो कुरा सामाजिक सञ्जालमा प्रतिबन्ध फुकुवा हुनुपर्‍यो भन्ने थियो । र, अर्को भ्रष्टाचारमुक्त देश हुनुपर्‍यो भन्ने मागेका थियौं । हाम्रो बटम लाइन नै त्यही थियो ।

त्यसपछि थपिएका संसद् विघटन हुनुपर्ने लगायतका माग त पछि परिस्थितिले सिर्जना भएको हो । राज्यले दमनले सिर्जना गराएको हो । यदि त्यो माग नै सरकारले सम्बोधन गरेको भए यो स्थिति आउँदैनथ्यो होला ।

व्यवस्थाको विकल्प हामीले कहिल्यै खोजेको थिएनौं । हामी आफैँ पनि डेमोक्रेसीको लागि एड्भोकेसी गर्ने मान्छेहरू हौं ।

पछि तपाईं राष्ट्रपति कार्यालयले वार्ताको लागि आह्वान गरिसकेपछि नेपाली सेनाले सहजिकरण गर्दा समेत छलफलमा सहभागी हुनुहुन्थ्यो । त्यहाँ चाहिँ के–के कुरा भए ?

त्यो दिन हामीले अब प्रधानसेनापतिलाई आफ्नो माग राख्ने कुरा भएन । किनभने हामी अझै पनि संविधानलाई मानेर हिँडेको मान्छेहरू हो ।

त्यो दिनलाई म वार्ताको नाम पनि दिन्न, त्यो छलफलको सुरुवात् हो । र, वार्ताका लागि चाहिँ हामीलाई थोरै समय चाहिन्छ भनेका थियौं । तत्काललाई शान्ति सुरक्षा कायम गर्नुपर्‍यो । त्यसपछि एजेण्डाका लागि छलफल गर्नुपर्छ भनेका भनेका थियौं । अनि, वार्ताका लागि चाहिँ तपाईंको छेउमा हाम्रो राष्ट्रपति चाहिन्छ भनेर स्पष्ट कुरा राखेका थियौं ।

त्यसो भए जंगीअड्डामा पहिलो दिन नै तपाईंहरूले जेनजीले व्यवस्थाको विकल्प खोजेका होइनन् भन्ने संकेत दिनुभयो ?

प्रधानसेनापतिलाई हामीले व्यवस्थाको विकल्प खोजेका हैनौं भन्ने हिसाबले नै यो व्यवस्थाको प्रमुख व्यक्ति राष्ट्रपति हामीलाई चाहियो भनेर भनेका थियौं । उहाँले पनि सकारात्मक कुरा गर्नुभयो, मैले सहजीकरण गर्छु भन्नुभयो ।

उहाँले त्यसबेला जेनजीको मागबारे आफू विश्वस्त भएँ समेत भन्नुभएको थियो । तपाईंहरूले व्यवस्था परिवर्तन गर्न खोज्नु भएको होइन रहेछ भन्ने पनि भन्नुभयो ।

त्यो दिन हाम्रो एउटा मात्रै माग के थियो भने देशमा शान्ति सुरक्षा आओस् अनि जसको मृत्यु भयो यो आन्दोलनमा जसको उहाँहरूलाई शहीद घोषणा गरियोस् । घाइतेहरूलाई उचित स्वास्थ्य सेवा र क्षतिपूर्तिको व्यवस्था होस् । अन्य मागहरू चाहिँ राष्ट्रपति समक्ष राख्छौं भन्ने कुरा थियो ।

फेरि आन्दोलनतिरै प्रदर्शनकारीले संसद् भवन ध्वस्त पारे, सर्वोच्च अदालतदेखि अरू महत्वपूर्ण संरचना समेत जले । त्यो तपाईंहरूको पूर्वयोजनामा थियो ?

त्यो योजनामा हुने कुरै भएन । किनभने, हामीले त शान्तिपूर्ण आन्दोलन गर्ने भनेर अनुमति नै लिएका थियौं । शान्तिपूर्ण प्रदर्शन गर्ने कुरा संविधाले दिएको अधिकार पनि थियो ।

तर, आन्दोलनको पहिलो दिन जुन घटना घट्यो, एकैदिन १९ युवालाई राज्यले मार्‍यो, त्यसपछि कसैलाई घरमा लुकेर बस्न मनले मानेन । त्यसपछि सबै सडकमा उत्रिए । सडकमा यति आक्रोश थियो कि यो थेगिसक्नु थिएन ।

पहिलो दिनको भिडियोहरू झन् भाइरल भएपछि सबै उर्लिएर आए । हाम्रै छेऊमा उभिएका साथीलाई गोली लागेको छ । अरूको पनि स्थिति त्यस्तै छ, सिधा टाउकोमा गोली हानिएको छ । त्यसपछि अर्को दिन घरमा जेनजी मात्र होइन, उहाँहरूको बुबाआमा पनि आउनुभयो ।

त्यतिबेला गृहमन्त्रीको राजीनामा आइसकेको थियो । तर, हाम्रो माग प्रधानमन्त्रीको पनि राजीनामा भन्ने भयो । त्यसपछि सिंगो जेनजीको प्रतिनिधित्व नगर्ने संसद् भवन चाहिँदैन भनेर सांकेतिक रूपमा त्यसतर्फ अघि बढ्न खोजेका थियौं ।

त्यहाँ भएका प्रतिनिधिहरूले हाम्रो आवाज सुनेनन्, हाम्रो आवाज ठाउँमा पुर्‍याएनन् भन्ने भएपछि सबै संसद् भवनतिर अघि बढे ।

जब युवाले संसद् भवन कब्जा गरे, त्यसपछि बल्ल प्रधानमन्त्रीको राजीनमा आयो । सार्वजनिक सम्पत्ति तोडफोड गर्नु, जलाउनु एकदमै आपत्तिजनक कुरा नै हो । हामीलाई यसमा दुःख छ । तर, खास कुरा चाहिँ के हो भने जेन्जीको स्पिरिट चाहिँ त्यो होइन ।

हामीले सरकारी संरचना तोडफोड गर्ने, जलाउनेभन्दा पनि सांकेतिक रुपमा संसद् भवन चाहिँदैन भनेका हौं । हामीलाई अब नयाँ सत्ता चाहियो भनेका हौं ।

प्रधानमन्त्री सुशीला कार्कीले घुसपैठ भएको हुनसक्ने आशंका गर्नुभयो, तपाईंहरूलाई पनि कतै त्यस्तै लागेको छ कि ?

त्यो हुन सक्छ । किनभने, जेनजीको स्पिरिट त्यो थिएन । एकदमै शान्तिपूर्ण आन्दोलन गर्ने भन्ने थियो ।

अहिले तपाईंहरूकै सिफारिस अनुसार पूर्वप्रधानन्यायाधीश कार्कीको नेतृत्वमा सरकार बनेको छ, तपाईंलाई के लाग्छ, अब तपाईंहरूका माग पूरा हुन्छन् ?

हाम्रा सुरुवाती जे माग थिए, घाइते र मृतक साथीहरूका बारेमा, ती पूरा हुन थालेका छन् । अर्को मुख्य माग भ्रष्टाचारको विषयमा प्रधानमन्त्रीज्यू स्वयंको पनि पहिल्यैदेखि अडान छ ।

उहाँले पहिल्यैदेखि नै सुशासन र भ्रष्टाचारविरुद्ध आवाज उठाइरहनु भएको छ र उहाँले यो कुरा मजाले बुझ्नु भएको छ । उहाँले हामीलाई विश्वस्त गराउनु भएको छ कि जुन हाम्रा प्राथमिक मागहरू थिए, त्यो पूरा हुन्छन् ।

बाँकी मागहरू पूरा गर्ने कुरामा उहाँले तपाईंहरूको सहयोग चाहिन्छ भन्नु भएको छ । त्यसैले अहिले हामी उत्साहित नै हुनुपर्ने स्थिति हो ।

अब जेनजीले यो सरकार र अरुसँग के–के अपेक्षा गर्न सक्छन् ?

मलाई लाग्छ अब जवाफदेहिता, पारदर्शिता र सुशासन मुख्य कुरा हो । यो वटा कुरामा जेनजी र नयाँ पुस्ताले यो सरकारसँग अपेक्षा राख्ने हो । यी विषयमा एकदमै निर्धक्कका साथ यो सरकारले डेलिभरी दिनसक्छ भन्ने लाग्छ । त्यसबाहेक सकारात्मक सन्देशहरू जाने किमिसका काम पनि हुनेछन् ।

यो सरकारलाई ६ महिनाभित्र चुनाव गराउने म्यान्डेट पनि छ, तर कतिपय जेनजीहरूले आफूहरूसँग मतदाता परिचय पत्र पनि नभएको भनिरहेका छन् । कतिपयले भोलि फेरि पुरानै दल आउने हुन् कि भन्ने शंका पनि गरिरहेका छन् । यसलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?

चुनावमा पुराना दलका मान्छेहरूलाई चाहिँ पूर्णरूपमा निषेध गर्ने भन्ने त खोजेका होइनौं । किनभने, लोकतान्त्रिक पद्धतिमा सबैजना स्वतन्त्र हुनुहुन्छ आफ्नो तरिकाले आउनलाई । तर कुरा के हो पुरानो दलका मान्छे आउँछन् भनेर सोच्ने हामीसँग अप्सन नै त्यो छैन ।

त्यसैले हामीले चुनावलाई कसरी स्वतन्त्र र निष्पक्ष बनाउने भन्ने कुरामा लाग्नुपर्छ । यही आन्दोलनबाट मानिसहरू स्वतः स्फूर्त रुपमा चुनाव लड्न जानुपर्छ । जो मान्छे सक्षम छ, जो मान्छे सफल छ, त्यो मान्छे आएर लड्नु पर्छ ।

पुरानो दलको मान्छेहरू आए पनि एउटा स्वच्छ प्रतिष्पर्धा होस् । तर, ती दलका मान्छेहरूले पनि अब के बुझ्नु पर्छ भने यत्रो भइसक्दा पनि फेरि त्यही शैली, तिनी मानिसहरू आउँछन् भने जनताले सोच्ने बेला भएको छ ।

अन्तिममा आन्दोलनका क्रममा कुनै क्षण स्मरण गर्नुपर्‍यो भने जुन तपाईंले कहिल्यै विर्सिन सक्नु हुन्न ?

हामी संसद भवन अगाडि थियौं, मेरै छेऊमा भएको एकजना साथी गोली लागेर लड्नुभयो । हेड शट थियो, घटनास्थलमै निधन भयो । अहिले सम्झिँदा चाहिँ कस्तो लाग्छ भने त्यो गोलीको डिरेक्सन, त्यो गोलीको जुन गन्तव्य छ त्यो जहाँ पनि हुन सक्थ्यो ।

के थाहा अहिले म तपाईंको अगाडि यसरी बसेर कुरा गर्दै छु, त्यो म नहुन पनि सक्थें । आँखै अगाडि सरकारद्वारा भएको हत्या देख्दा खेरि चाहिँ मन विचलित हुने रहेछ । मानसिक रूपमा पनि अलिकति सोच्न नसक्ने अवस्था हुने रहेछ ।

अगाडि गोली लागेर मान्छे ढलिराछ, अश्रुग्यास प्रहार भइराछ, आँखा पोलिराछ । प्रहरी लुकेर गोली हानी रहेको छ, गल्लीभित्र छिर्दा पनि अश्रु ग्यास प्रहार भइरहेको छ ।

एउटा गल्लीमा छिर्दा माथिबाट अश्रु ग्यास प्रहार भइरहेको थियो, अगाडि भागौं भने पनि ठाउँ छैन । ठ्याक्कै सिभिल हस्पिटल नजिकैको क्षण म अहिले पनि सम्झिन्छु, त्यसले मलाई झस्काइरहन्छ ।

तस्वीर/भिडियोः शंकर गिरी/अनलाइनखबर