ताप्लेजुङको अलैंची अमेरिका, युरोपदेखि गल्फ बजारसम्म

१५ मंसिर, तापेथोक (ताप्लेजुङ) । फक्ताङ्लुङ, तापेथोकका सुकबहादुर ताप्मादेन अलैंची टिपेर भट्टीमा सेकाउन १५ जना स्थानीय कामदार लिएर लेकतिर जान खोज्दा भेटिए । उनले मंसिरे जाडो छल्न तोङ्बा, सामल तुमल र बाक्लो ओड्ने ओच्छ्याउनेको जोहो गरिसकेका थिए ।

तापेथोक बजारदेखि करिब एक घण्टाको उकालो छिचोलेपछि ताप्मादेनको अलैंची बगान पुगिन्छ । उनले खाम्थाक क्षेत्रको निङ्याङ्बा, बुल्बुले र सल्लेरीमा करिब ३ सय रोपनीमा अलैंची लगाएका छन् ।

अलैंची टिप्न र भट्टीमा सेकाएर जिल्ला सदरमुकाम फुङ्लिङ पुर्‍याउन उनलाई निकै हतारो छ । यस्तो चटारोको कारण हो, उनको आशा अनुरुपको भाउ । अलैंचीको मोल कुन बेला घडबढ हुन्छ थाहा हुँदैन, सुनको भाउ जस्तै । यो वर्ष भने फुङ्लिङ पुर्‍याउँदा प्रतिमन सरदर एक लाख रुपैयाँँ हात पर्नेमा उनी ढुक्क छन् ।

औल अर्थात तमोर (स्थानीय मुन्धुमी भाषामा इम्बिरि याङ्धाङ्वा) किनार छेउछाउका बगानबाट उनले १५ मन टिपेर फुङ्लिङका व्यापारीलाई बेच्न भण्डारण गरिसकेका छन् । ताप्मादेन भन्छन्, ‘अलिक औल तिर एक महिना अघि नै टिप्न योग्य हुने भएकाले करिब १५ मन जति अलैंची टिपेर भन्डारण गरिसकें । अब लेकतिरको बगानको पालो छ ।’

यो वर्ष कम्तिमा ३५ मन अलैंची बेच्ने योजना रहेको ताप्मादेन बताउँछन् । राम्रो व्यवस्थापन र सिंचाइको सुविधा हुने हो भने ३ सय रोपनीबाट ५० देखि १०० मनसम्म उत्पादन गर्न सकिने उनी बताउँछन् ।

तापेथोक क्षेत्रमा वार्षिक ३० मन भन्दा बढी उत्पादन गर्ने कयौ अलैंची किसान छन् । फक्ताङलुङ–५, तापेथोकस्थित खाम्थाकका रामबहादुर तुम्बाहाङ्फे, सोही वडाका सुदिप थक्लुङ, सङगम्बोका राजीव ताप्मादेन, वेताङ्गोका हेमबहादुर ताप्मादेन लगायत किसानले व्यावसायिक अलैंची खेती गरेर वार्षिक ३० मनदेखि ५० मनसम्म उत्पादन गर्दै आएका छन् ।

ताप्लेजुङकै मैवाखोला–४, ताम्राङका दातेम्बा शेर्पाले २३ वर्षदेखि १०–१५ रोपनीमा अलैंची खेती गर्दै आएका छन् । यसवर्ष उत्पादन भएको पाँच मन प्रतिमन ९५ हजार रुपैयाँँका दरले  बेचीसकेका छन् ।

मैवाखोला गाउँपालिकाको कार्यालय रहेको साँघु बजारमा भेटिएका मैवाखेला–४ बस्ने ६० वर्षीय प्रेमबहादुर तामाङले आफूले ०४२ सालदेखि अलैंची खेती शुरु गरेको बताए । उनले पनि ११ रोपनीमा अलैंची लगाएका छन् । सय रुपैयाँँ केजी अलैंचीको मूल्य हुँदा उनले १० मनसम्म उत्पादन गरेका थिए । यसपटक भने दुई मन मात्र उत्पादन भएको बताए ।

उनका छिमेकी रत्नबहादुर तामाङ, पवित्र तामाङलगायतले भने वर्षमा सरदर ३० मन भन्दा बढी उत्पादन गर्ने गरेका छन् । ताप्लेजुङमा रामसाई र गोल्साइ, रामला, चिवेरामसाई र भोर्लाङ् जातका अलैंची उत्पादन हुन्छ ।

अलैंचीमा पनि बिचौलिया

तापेथोकका ताप्मादेन जस्तै ३ सय रोपनीमा अलैंची खेती गर्ने किसान ताप्लेजुङमा धेरै छन् । तर ती किसानहरूले सोझै झापाको बिर्तामोड वा काकडभिट्टा नाका पुर्‍याउन सक्दैनन्,  भारतीय व्यापारीहरूसँग सम्पर्क, सम्बन्ध बनाउने टाढाको कुरा भयो । जिल्लाका व्यापारीहरू नै विचौलियाका रुपमा देखिएको उनी बताउँछन् ।

विचौलियाबाट आजित भएका ताप्मादेनले केही वर्ष अघि एकजना भारतीय व्यापारीसँग सम्पर्क गरेका रहेछन् । उनका अनुसार ती व्यापारीले ‘नेपाल (ताप्लेजुङ) आएर अलैंची लान्छु’ भनेका थिए । ती भारतीय व्यापारीको प्रस्ताव आफूले फुङ्लिङका अलैंची व्यावसायी महासंघका एक पदाधिकारीलाई सुनाउँदा नकारात्मक प्रतिक्रिया पाए ।  ‘महासंघका ती पदाधिकारीले त मलाई तपाइँले ठूलो गल्ती गर्नुभयो है, धन्न काम (व्यापार) शुरू गर्नु भएनछ पो भन्नुभयो’ ताप्मादेन भन्छन् ।

यस्तै सोचाइ र व्यवहारले गर्दा ताप्लेजुङका किसानले आफ्नो उत्पादन सीधै बिर्तामोड वा काँकडभिट्टा पुर्‍याउन नसकेको तामाङको निश्कर्ष छ ।

उता फक्ताङ्लुङ–४, सङ्साबुका ८२ वर्षीय तीलनाथ माबोहाङले सङ्साबुको सिवुचे, तरेली, काभ्राबोटे र बिहिबारेमा अलैंचीका ६ वटा बगान छन् । तर सबै बगान अधियाँमा दिएका छन् । गतवर्ष उनको बगानबाट सय मन अलैंची उत्पादन भएको थियो । अधियाँमा ५० मन उनको भागमा पर्‍यो । यो वर्ष भने ३० मन मात्र आफ्नो भागमा पर्ने अनुमान गरेका छन् ।

२०५० सालदेखि अलैंची खेती गर्दै आएका माबोहाङलाई भाउ बुझ्नै धौ–धौ पर्छ । तापेथोकको तम्मर किनारस्थित छिरुवानीमा बस्दै आएका उनी भन्छन्, ‘अलैंचीको भाउ कति पुग्यो कसैले भन्दैनन् । न व्यापारीले सुनाउँछ । फोन गरेर सोध्दा पनि भाउ भन्दैनन् ।’

कहाँ जान्छ अलैंची ?   

अंग्रेजीमा लार्ज कार्डमम  भनिने अलैंचीको वैज्ञानिक नाम अमोमुम सुबुल्याटुम हो । चिनियाँ सीमाबाट पहिलो पटक सन् १८६५ मा इलाममा रोपिएको अलैंची विस्तारै पूर्वी पहाडी जिल्लाहरू पाँचथर, ताप्लेजुङ, तेह्रथुम, संखुवासभामा परम्परागत खेतीको रुपमा फैलिएको जानकारहरू बताउँछन् ।

सुरुमा अलैंचीको व्यावसायिक खेती नगरेर स्थानीय बासिन्दाले शौख वा रहरको रुपमा आफ्नो खेर गएका सिम र ढाँडजंगलमा दुई/चार बोट लगाउने गर्थे । सरकारले पूर्वका केही जिल्लालाई कागजी रुपमै सही अलैंची खेतीका लागि उपयुक्त क्षेत्र भनेर चिन्हित पनि गर्‍यो । तर ठोस रणनीति बनाएन ।

अढाइ दशक अघि व्यापारी र केही किसान मिलेर अलैंचीको व्यावसायिक खेती शुरू गरेपछि चर्चा पाउन थाल्यो । त्यसको केही वर्षदेखि नेपालबाट भारतीय बजारमा अलैंची निर्यात हुन थाल्यो । कुनै समय प्रतिमन तीन हजार रुपैयाँँमा बिक्री हुन गाह्रो हुने अलैंचीको मूल्य ५० हजार प्रतिमन हुँदै एक लाख रुपैयाँँ पुग्यो ।

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बढ्दो माग रहेको थाहा पाएर पनि सरकारले भारतीय बजारको विकल्पमा कुनै ठोस योजना र नीति बनाउन सकेन वा चाहेन । सरकारले स्पष्ट नीति नल्याउँदा नेपाल (ताप्लेजुङ)को अलैंची भारतले आफ्नो उत्पादनको रुपमा ब्रान्डिङ गरेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पुर्‍याउँछ ।

सन्  २०२३–०२४ मा भारतले एक हजार २८१ टन अलैंची निर्यात गरेको थियो ।  भारतले युएई, साउदी अरब, कुबेत, बाङ्लादेश, क्यानाडा, पाकिस्तान, मलेसिया, अमेरिका, बेलायत जस्ता देशमा निर्यात भएको देखिन्छ ।

ती मुलुकहरुमा अलैंचीको सुगन्ध र स्वादलाई परम्परागत प्रतिष्ठाको रुपमा लिइने जानकारहरू बताउँछन् ।  जानकारहरूका अनुसार औपचारिक कार्यक्रम, शुभकामना आदानप्रदान, विवाह, धार्मिक भेलामा बढी प्रयोग हुन्छ । अलैंचीको कफी चिया, पाचनशक्ति बढाउने औषधी बनाउन, सुगन्धित तेल निकालेर उच्च मूल्यमा बिक्री गर्न, अत्तर पर्फ्युम बनाउन, खाद्य मिठाइमा मिसाएर खानका लागि अलैंची प्रयोग गरिने उनीहरु बताउँछन् ।

कसले मूल्य निर्धारण गर्छ ? 

अलैंची व्यावसायी महासंघका कोशी प्रदेश संयोजक बालमणि बराल भारतीय बजार र व्यापारीले नेपालको अलैंचीको मूल्य निर्धारण गर्छ भन्नेमा सहमत छैनन् । उनले भने, ‘हामीले भारतीय बजार र व्यापारीलाई किन दोष दिने ? माग बढ्दा मूल्य बढ्ने हो, माग घटे मूल्य पनि घट्ने हो ।’

उनी दोष नेपाल सरकारमै रहेको बताउँछन् । सरकारकै कारण किसान आफैंंले अलैंचीको मूल्य निर्धारण गर्न नसकेको उनको आरोप छ । उनी भन्छन्, ‘भारत हुँदै अन्तर्राष्ट्रिय बजार जाने अलैंचीका लागि ताप्लेजुङमै प्रशोधन केन्द्र, लेबलिङ, ब्राण्डिङ्, प्याकेजिङ, ग्रेडिङ्, पोलिसिङ गर्ने आधुनिक प्रविधि भित्राउने हैसियत भएको सरकार हामीले अहिलेसम्म पाउन सकेनौं । न त भारतीय बजारको विकल्प नै खोज्न सक्यौं ।’

त्यसो गर्न सक्दा प्रतिमन साढे दुईदेखि तीन लाख रुपैयाँँमा बेच्न सकिने बराल बताउँछन् ।

एक तथ्याङ्कअनुसार कोशी प्रदेशमा ७ हजार ५ सय हेक्टरभन्दा बढी क्षेत्रफलमा अलैंची खेती हुँदै आएको छ । आर्थिक वर्ष २०८१/८२ मा झापाको काँकडभिट्टा नाका भएर ७ अर्ब ६७ करोड रुपैयाँँको नेपाली अलैंची भारतीय बजारमा निर्यात भएको मेची भन्सार कार्यालयको अभिलेख छ । यसमा ताप्लेजुङको योगदान सबैभन्दा बढी छ ।

भदौ अन्तिम र असोजदेखि टिप्ने सिजन शुरू भएपनि लेकाली बगानमा ढिलो पाक्ने भएकाले मंसिर अन्तिमसम्म अलैंची टिपेर भट्टिमा सुकाएर किसानले व्यापारीलाई बिक्री गर्ने गरेका छन् । हाल किसानहरूले उत्पादन गरेका अलैंचीलाई परम्परागत शैलीमा ग्रेडिङ गर्दै ठूला दानाको रुपमा ग्रेडिङ गरेको ‘उच्च गुणस्तर’को अलैंची प्रतिमन (४० किलो) को मूल्य एक लाख पाँच हजार रुपैयाँसम्म पुगेको छ । दोश्रो गुणस्तरको कैंची कट (पुच्छर काटेको) अलैंचीले एक लाख एक हजार रुपैयाँ र चालु अलैंची ९८ हजार रुपैयाँको आसपास मूल्य पाइरहेको छ ।

२०६७ मा केही दिनका लागि प्रतिमन एक लाख दुई हजार रुपैयाँसम्म पुगेको अलैंचीको मूल्य २०७१ मा एक लाख पाँच हजार रुपैयाँँ सम्म पुगेको थियो । त्यसपछि फेरि ओरालो लाग्यो ।

कोशी प्रदेशमा आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा ७ हजार सात सय ६३ मेट्रिक टन अलैंची उत्पादन भएको थियो भने आर्थिक वर्ष २०८०/०८१ मा घटेर ७ हजार पाँच सय ८२ मेट्रिक टन उत्पादन भएको सरकारी तथ्याङ्कले देखाउँछ । पहाडी क्षेत्रमा किसानहरूले बर्सेनि अलैंचीको विरुवा रोपिरहेको र खेती विस्तार गरिरहेको देखिएपनि सरकारी तथ्याङ्कले भने उत्पादनमा थोरै–थोरै ह्रास आएको देखाएको छ ।

जोखिम जति किसानको भागमा

बाजेको पालामा रोपेको अलैंचीले अझैसम्म उत्पादन गरिरहेको देखिरहेका अलैंची किसानका लागि पछिल्लो समयमा आर्थिक उपार्जन गर्ने गतिलो माध्यम त बनेको छ तर जोखिम पनि उतिकै छ । अलैंची खेती प्राय पानी बग्ने भिरालो जमिन, ढुङ्ग्यान र पहाडी खोला खोल्सीका किनारमा सप्रेका देखिन्छन् । बाढी पहिरो त त्यस्तो जमिनमा आउने नै भयो ।

दशक यता नेपाली अलैंचीले उच्च मूल्य पाएको त छ तर कुनै पनि बेला ह्वात्तै घट्ने पो हो कि भन्ने चिन्ता भने किसानहरूमा छ ।

मैवाखोला गाउँपालिकाका अध्यक्ष विजयप्रकाश बनेमले वैदेशिक रोजगारपछि अलैंचीले स्थानीयको आर्थिक विकासमा मद्दत पुर्‍याएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘अलैंचीको आम्दानीले पक्की घर बनाएका छन् । नानीहरूलाई महंगा स्कुल कलेजमा पढाउन सकेका छन् । तर अलैंचीलाई खतरनाक रोग लाग्यो वा महामारीले छोप्यो भने त्यसपछि के होला भन्ने चिन्ता लागेको छ । किनकी अलैंची बाहेक अर्को नगदे बाली किसानहरूले आफ्नो खेतबारीमा लगाएकै छैनन् ।’

अध्यक्ष बनेम किसानहरूलाई अलैंची बाहेकका विकल्पमा पनि पालिकाले सहयोग गर्दै आएको बताउँछन् । उनले भने, ‘प्रयोगको रुपमा सुन्तला, एभोकाडो जस्ता विरुवा पनि लगाउँदै गर्नुपर्छ भनेर भन्दै आएको छु ।’

रोगव्याधी मात्र होइन बजार पनि अर्को जोखिम हो । भारतीय बजार र उतैका व्यापारीमा निर्भर नेपाली अलैंचीको बजार स्थिर नभएकाले विकल्प खोज्नु पर्ने वनेमको सुझाव छ ।

यो वर्ष (मंसिर) मा प्रतिमन एक लाख रुपैयाँ आसपास पुगेको छ । अर्को वर्ष अलैंची लगाउँदा जोखिम छ भन्नेमा पनि विचार गर्नुपर्ने उनले बताए । बनेम भन्छन्, ‘भारतले कुनै बहाना बनाएर नेपाली अलैंची काकडभिट्टा नाकामै रोक्यो भने के गर्ने ? भारतीय व्यापारीहरूले नेपाली उत्पादनमाथि यस्ता धेरै काण्डहरू मचाएको विगतका उदाहरण पनि छन् ।’