चोला फेरेकी मैना कार्की

१८ पुस, काठमाडौं । कोट सिलाउन काठमाडौंको नयाँ सडक आइपुगेकी मैना कार्की रावल नयाँ पहिरनसहित संसद भवन छिर्दैछिन् । पहिरन मात्र होइन उनी आफ्नो राजनीतिक जीवनकै चोला फेर्दैछिन् । नेपाली कांग्रेसले समानुपातिक पद्धतिबाट सांसद छानिएकी जाजरकोटकी रावलको संसद यात्राको जग र बाटो दुवै सुखद छैन ।

माओवादी सशस्त्र संघर्ष सुरु भएको एक वर्षपछि ०५३ मा उनको विवाह भयो जयबहादुर रावलसँग । ‘अलिअलि प्रेम, अलिअलि मागी विवाह हो हाम्रो’, रावल सम्झिन्छिन् । रावलका श्रीमान् नलगाड नगरपालिका (साविक लहँ गाविस) को भानुभक्त स्कुलमा पढाउँथे । एसएलसीसम्म पढेकी रावल पनि एनजीओमा काम गर्थिन् । ‘गाउँमा दोकान पनि थियो हाम्रो’, यी सबै अब सम्झनामा मात्र बाँकी छन् ।

रावल दम्पतीको जीवन सहज चलिरहेको थियो । माओवादी द्वन्द्व चर्किदैं गएपछि भने जीवन कष्टर हुन थाल्यो । जयबहादुर कांग्रेसको भातृसंगठन नेपाल विद्यार्थी संघको जाजरकोट उपाध्यक्ष थिए भने शिक्षक संघ जाजरकोटको पनि उपाध्यक्ष ।

विद्यालयको कामले सदरमुकाम गइरहनुपर्ने रावललाई माओवादीले सुराकी गरेको आरोप लगाइरहन्थे । ‘माओवादीले दुःख दिन सुरु गरे,’ तनावका ती दिन सम्झिन्छिन् मैना, ‘अभियान भन्दै माओवादीहरुले अरुको घरमा पाँच जना राख्दा हाम्रो घरमा दोब्बर मान्छेलाई खाना पकाउन लगाउँथे । चार महिनामा आउने तलब पनि चन्दा तिर्दै सकिन्थ्यो ।’

०५६ सालमा भने जयबहादुरलाई माओवादीले स्कुलबाटै अपहरण गरे । उनी सम्झिन्छिन्, ‘स्कुलमा पढाइरहेको बेला उहाँलाई एकछिन यता आउनुहोस् काम छ भन्दै लगे ।’

जयबहादुर अपरहणको दुई दिनपछि माओवादी कब्जाबाट भाग्न सफल भए । तर उनीहरुको त्रास भागेन । रावल परिवारमा त्रास झनै बढ्यो । माओवादीले रावल दम्पतीले गाउँमै चलाइरहेको पसल पनि कब्जा गरे ।

जयबहादुर अपहरणमा परेकै वर्ष ३१ जेठ ०५६ मा माओवादीले जाजरकोट लहँमा रहेको दंगा बेस क्याम्पमा आक्रमण गरे । सुरक्षाकर्मीसँगै यो आक्रमणमा गाउँका चार जना मारिए ।

श्रीमान् अपहरणपछिका हरेक रात त्रासमा बिताइन् मैन्ााले । ‘राति केही खसर्‍याक, खुसरुक आवाज आए पनि हामी डराउँथ्यौं,’ रावलको मनमा अझै ती अनिँदा रातको सम्झना बाँकी छ ।

गाउँमा बस्न नसकिने भएपछि रावल दम्पती जाजरकोट सदरमुकाम खलंगा सरे । ‘खलंगा पनि सुरक्षित नहुने भएपछि, हामी काठमाडौं आयौं,’ ०५८ मा थातथलो छाड्नुपर्‍यो रावल परिवारले । दुई सन्तान काखी च्यापेर काठमाडौं आइपुगे रावल दम्पती ।

ज्यान जोगाउन काठमाडौं आएको रावल परिवार काठमाडौंमा पनि सुरक्षित भएन । माओवादी सशस्त्र संघर्ष अन्तिम चरणमा पुग्दै थियो ०६१ तिर ।

१९ पुस ०६१ स्यूचाटारमा चिया पिउँदै गरेका जयबहादुर रावलमाथि गोली चल्यो । ‘निकै बेर छटपटाउनु भयो रे । पछि एउटा ट्याक्सीले उहाँलाई वीर अस्पताल पुर्‍यायो,’ मैनाको संसार खोसियो, ‘अस्पतालले उहाँलाई मृत घोषित गर्‍यो ।’

श्रीमानको हत्या हुँदा मैनाको काखमा ६ महिनाकी छोरी थिइन् । मैना आफैंले पनि बल्ल ३० वर्ष टेकेकी थिइन् । जाजरकोटबाट विस्थापित भएर काठमाडौं आएकी रावल काठमाडौंबाट पनि विस्थापित हुने अवस्थामा पुगिन् ।

परिवार पाल्ने कमाइ गर्ने श्रीमान् मारिएपछि रावलका दुर्दिन सुरु भए । ‘गाउँ जान सक्ने अवस्था थिएन’, भोक, प्यास र त्रासका ती दिन सम्झिन्छिन्, ‘यहाँ हामीसँग खाने मानासमेत थिएन ।’

श्रीमान् मरेपछि तीन जना बालबच्चा हुर्काउने जिम्मा रावलको एक्लैको काँधमा आइलाग्यो ।

‘त्यतिखेर सहयोग गर्ने बहानामा नजिकिन खोज्ने कतिपय पुरुष गिद्धे आँखा लगाउँथे,’ सन्तानसँगै आफूलाई पनि जोगाउनुपर्ने दोहोरो चपेटामा परिन रावल । ‘घरमा पुरुषको सहारा भएन भने मान्छेले हेर्ने, बोल्ने, गर्ने व्यवहार नै फरक हुँदो रहेछ’, रावललाई अहिले पनि समाज र पुरुषका ‘गिद्धे’ दृष्टिले बिझाउँछ ।

श्रीमानको हत्यापछि उनले भोगेको कष्ट बयानगरि साध्य छैनन् । तर, उनको पीडाका साक्षी सिरानी अहिलेसम्म पनि सुरक्षित छन् । ‘बच्चाहरु थाहा नपाउन् भनेर म राति रुन्थे,’ रावल सुनाउँछिन्, ‘रातभरि रोएर टाटा बसेका सिरानी अहिले पनि राखेकी छु मैले ।’

काठमाडौंको बसाइ । तीन बच्चा हुर्काउनुपर्ने जिम्मेवारी रावलले बाध्यताबीच जसोतसो पूरा गरिन् । ‘दाल तरकारी किन्ने पैसा थिएन, एक वर्षसम्म हामीले गाउँबाट ल्याएको गुन्द्रक खाएर बितायौं,’ अभावको फेहरिस्त लामै छ, ‘एक्लो भयौं । कसैलाई भेट्न, बोल्न जाँदा पनि माग्न आयो कि भन्ने ठानेर मान्छेहरु टाढिन थाले ।’

टाटा बसिसकेका घाउ कोट्याएर फेरि मन दुःखाउने मुडमा छैनन रावल । पीडाको निष्कर्षमा रावल सुनाउँछिन्, ‘सुखमा सबैले साथ दिँदारैछन्, दुःखमा कोही नहुँदा रैछन् ।’

एउटा दुःखीको सहारा अर्को दुःखी हुन्छ भने जस्तै रावलको पीडा बिसाउने चौतारी बन्यो ‘माओवादी पीडित संघ’ । यहाँ उनले आफ्नो जस्तै दुःख भोगेका धेरै मान्छे भेटिन् । यसपछि रावल ‘आतंक टुहुरा समाज’ र ‘द्वन्द्व पीडित साझा चौतारी’मा जोडिइन् । हालसालै मात्र उनले ‘द्वन्द्व पीडित साझा चौतारी’को अध्यक्षबाट राजीनामा दिइन् ।

यी संस्थामा हुँदा रावलले थाहा पाइन्, ‘म जस्तै पीडा भोगेका धेरे मान्छे रहेछन् । दुःखीले दुःखीलाई हेर्दा चित्त बुझ्दोरहेछ ।’

चित्त बुझाउने बाटो भेटेपछि रावल राजनीतिमा सक्रिय भइन् । ‘खासमा मलाई राजनीतिमा लाग्न मन थिएन’, रावल सुनाउँछिन्, ‘कांग्रेसमा लागेकै कारण श्रीमान् मारिएपछि म राजनीतिमा लाग्न बाध्य भएँ ।’

०६२/०६३ को शान्ति सम्झौतापछि रावल द्वन्द्व पीडितको पक्षमा र राजनीतिमा एकैसाथ सक्रिय भइन् । शोकलाई शक्तिमा बदलिन् रावलले, ‘म दुःखी भएर बर्बाद हुनुहुँदैन भन्ने लागेर राजनीतिमा लागेकी हुँ ।’

राजनीतिक र शैक्षिक यात्रा उनले पदमकन्या कलेजबाट सुरु गरिन् । ‘इन्टर -प्रमाणपत्र तह) पढ्न पदमकन्या कलेजमा भर्ना भएँ’, रावल जोशिलो सुनिन्छिन्, ‘त्यहीँबाट राजनीतिमा पनि छिरे ।’

काठमाडौंबाट आईएको पढाइ सकेपछि रावल जाजरकोट फर्किइन् । त्यहाँ स्थानीय तहमा राजनीतिमा सक्रिय हुँदै उनले भेरीगण्डकी कलेजबाट स्नातक पास गरिन् । इख मानेर राजनीतिमा छिरेकी रावलले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीति शास्त्रमा स्नातकोत्तर पास गरिसकिन् ।

उनी जाजरकोटबाट कांग्रेसको महाधिवेशन प्रतिनिधि, महासमिति सदस्य र नेपाल महिला संघको जिल्ला सभापति भइन् ।

एक वर्ष अगाडि भएको नेपाली कांग्रेसको १४ औं महाधिवेशनमा उनी केन्द्रीय सदस्यको उम्मेदवार पनि थिइन् । ‘तर, चुनाव हारें’ श्रीमानको हत्या हुँदा त हार नमान्ने रावल चुनाव हार्दैमा त के हार मान्थेँ र ?

२०७० र २०७४ को चुनावमा पनि उनको नाम समानुपातिक बन्दसूचीमा राखिएको थियो ।

राजनीतिज्ञको जीवनमा मित्र र शत्रु दुवैसँग सहकार्य गर्नुपर्ने अवस्था आइलाग्छ । रावल पनि यसबाट टाढा रहिनन् । आफूलाई विस्थापित गर्ने र श्रीमानको हत्या गर्ने पार्टीसँग नै सहकार्य गर्नुपर्ने अवस्था पनि उनले व्यहोरिन् ।

‘कम्ती गाह्रो भएन’ रावल सकस सुनाउँछिन्, ‘माओवादीलाई स्वीकार्ने कि पार्टी छाड्ने भन्ने अवस्थासम्म पुगियो ।’ मित्र र शत्रुबीचको भेद नहुनु नै राजनीतिको अन्तिम सत्य हो भन्ने बुझेकी रावलले मन मारेरै भए पनि माओवादीसँगको सहकार्य स्वीकारिन् । स्थानीय चुनावमा उनी माओवादी उम्मेदवारका लागि मत माग्दै पनि हिंडिन् ।

१८ वर्षे राजनीतिक यात्रापछि संसद पुगेकी रावल यसपटक द्वन्द्व पीडितका आवाज संसदबाट सुनाउने योजनामा छिन् । लामो समय न्याय खोज्दै हिंडेका आफू जस्ता धेरैको आवाज बोकेर संसदमा बोल्ने तयारीमा छिन् रावल । ‘म एक्लैले बोल्दैमा ठूलो फरक त पर्दैन’, रावल आफ्ना सीमितताबारे जानकार छिन्, ‘तर, बोल्नै छाड्नु पनि भएन ।’

सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप आयोग र बेपत्ता छानबिन आयोग सक्रिय बनाउनुपर्ने विषय नै रावलको प्राथमिकता हुनेछ । बेपत्ता छानबिन आयोगका अनुसार जाजरकोटका ३१ जना बेपत्ताको सूचीमा छन् । ‘हामीले सत्य थाहा पाउनुपर्यो,’ रावल दृढ सुनिन्छिन्, ‘हाम्रा मान्छे किन मारिए ? किन बेपत्ता पारिए ? थाहा पाउने अधिकार छ हामीलाई ।’ न्याय खोज्दाखोज्दै संसदसम्मको यात्रा गरेकी रावललाई संसदको मानव अधिकार समीतिमा बसेर काम गर्न मन छ ।

कांग्रेस नेता नेता प्रदिप गिरि आफ्नो पार्टीलाई ‘गुट उप-गुटको झुण्ड’ भन्ने गर्थे । गुट उप-गुटको यो श्रृंखलामा रावल पनि चेपिएकी छिन् । ‘पार्टीभित्र जी हजुरी कति हो कति, त्यसमाथि गुट,उपगुटको त कुरा गरी साध्य नै छैन’, रावललाई बेलाबेला दिक्क लाग्छ ।

राजनीतिको यो खिचातानी र द्वन्द्व पीडितको न्यायका लािग भन्दै १८ वर्ष संघर्ष गरेकी रावल सांसद बनेपछि वरिपरी झुम्मिने मान्छेको संख्या बढेको छ । कुनै समय उनलाई हेलाँहोचो गर्नेहरु प्रशंसा गर्न थालेका छन् । सांसद बनेपछि आफ्नो चोला फेरिएको ठानिरहेकी ५३ वर्षे रावल जीवनका यी उतार चढावको एक वाक्यमा बयान गर्छिन्, ‘दुःख पड्या कोइ छैन, सुख भया संसारै आफ्नो ।’

तस्वीरहरु : आर्यन धिमाल