प्रेम, पहिचान र द्वन्द्वको त्रिकोणमा बुनिएको जीवन्त कथा महाभारा

उपन्यासकार बसन्त बस्नेतद्वारा लिखित ‘महाभारा’ (२०७८) पढ्ने अवसर प्राप्त भयो । समकालीन नेपाली साहित्यमा यसको मौलिक शैली, समृद्ध भाषिक प्रयोग र गहिरो सांस्कृतिक चेतनाका कारण यो कृति विशेष रूपमा चिनिन्छ ।

उपन्यासले प्रेम, राजनीति र धर्म—तीन भिन्न तर परस्पर गाँसिएका विषयवस्तुलाई कथाको मेरुदण्ड बनाउँदै पात्रहरूको आन्तरिक यात्रा, सामाजिक चुनौती र समयअनुरूपका रूपान्तरणलाई जीवन्त ढङ्गले उतारेको छ ।

उपन्यासमा लेखकले पात्रहरूको परिवेश, समुदायको सांस्कृतिक स्पन्दन, सामाजिक असमानता, राजनीतिक टकराव र व्यक्तिगत आकंक्षाका सूक्ष्म तहहरूलाई सशक्त रूपमा उतारेका छन् । बस्नेतको लेखनशैली सरल शब्दमार्फत कथा भित्र्याउने तर पाठकको भावनामा गहिरो छाप छोड्ने विशिष्ट सामर्थ्यले भरिएको छ । यथार्थ र कल्पनाको सीमारेखालाई पार गर्दै, कथाले पाठकलाई पात्रहरूको यात्रासँग अविच्छिन्न रूपमा जोड्न बाध्य बनाउँछ ।

लेखकको सामाजिक अवलोकन, भाषामा झल्किएको पूर्वेली मिठास र पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक उतार–चढावको सूक्ष्म चित्रणले उपन्यासलाई केवल रोचक कथानकमा सीमित राख्दैन, यसले नेपाली समाजको सांस्कृतिक विविधता, राजनीतिक परिवर्तन र मानवीय सम्बन्धका विविध साहित्यिक दर्पणको रूपमा यस कृतिलाई स्थापित गर्छ ।

कथावस्तु र पात्रहरूको गहिराइ

उपन्यास महाभाराका कथावस्तु र पात्रहरूको गहिराइ अत्यन्त प्रभावशाली रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । डुक्पा, सुक्मती, बाबुछिरि, तान्छोहाङ, घ्याङसाङजस्ता पात्रहरू केवल कथाका चरित्र मात्र होइनन्, उनीहरू हिमाली–पहाडी जनजीवन, स्थानीय संस्कृति र सामाजिक यथार्थका जीवन्त प्रतिनिधि बनेर उभिन्छन् । पाँचथर–इलाम आसपासको पहाडी परिवेशमा बुनिएका यी पात्रहरू प्रतीकात्मक अर्थ बोकेर उपन्यासलाई साधारण कथाभन्दा धेरै व्यापक र अर्थपूर्ण बनाउँछन् ।

मुख्य पात्र डुक्पा आफ्नो पहिचान खोज्ने यात्रामा निरन्तर डुबिरहन्छ । उनको जीवन प्रेम, युद्ध, पलायन र अन्ततः संस्कृति तथा सम्बन्धतर्फ फर्किने एक जटिल घुम्ती हो । प्रेमिका सुक्मती डुक्पाको जीवनमा माया, शिक्षा र समर्पणको त्रिवेणी बनेर उपस्थित हुन्छिन् ।

उनी द्वन्द्व–पछिको नयाँ चेतना, आशा र परिवर्तनको प्रतिरूपका रूपमा प्रस्तुत हुन्छिन् । डुक्पाको प्रेमिकामै रुचि राख्ने तान्छोहाङ जस्तै पात्रहरूले द्वन्द्वका कारण मान्छेको मानस–जगतमा हुने तानाबाना, असुरक्षा र मनोवैज्ञानिक असन्तुलनलाई उजागर गर्छन् । बाबुछिरि जस्ता पात्रहरूले ग्रामीण वातावरण, भेडा चराउने संस्कृतिको सरलता, सामूहिकता र मानवीय तातोपनलाई अत्यन्त स्वाभाविक रूपमा चित्रित गर्छन् ।

पढ्न बाहेक सबै कुरामा सिपालु डुक्पाको जीवनयात्रा किस्ने सरको यातनाले पढाइ छोडेपछि फुङसिङ मेलाबाट सुरु हुन्छ। उनका कदमहरू सुक्मती संगको प्रेमदेखि तराईको कठोर यथार्थतर्फ, ट्रक ड्राइभर हुँदै, माओवादी कार्यकर्ता पार्थिवको प्रभावमा द्वन्द्वको दोधारे मोडसम्म पुग्छन्। अन्ततः यही अनुभवहरूले उनलाई फेरि पहाड, आफ्नो संस्कृति र पहिचानतर्फ फर्किने मार्गतर्फ धकेल्छन् ।

यो यात्रा कुनै एक पात्रको मात्र निजी कथा होइन; राजनीतिक उथलपुथलले विस्थापित, विभाजित र पुनः उभिन बाध्य भएका हजारौँ नेपाली युवाको सामूहिक पीडाको साहित्यिक प्रतिरूप हो । उपन्यासले डुक्पाको माध्यमबाट साधारण मानिसको जीवनमा राजनीति र द्वन्द्वले पार्ने प्रभावलाई अत्यन्त संवेदनशीलता र कलात्मक रुपमा उजागर गरेको छ ।

विषयवस्तुको बहुपक्षीय संरचना

‘महाभारा’ उपन्यासको विषयवस्तु धेरै तहमा बनेको छ । पहिलो तह—प्रेमको कथा हो। उपन्यासको भित्री आधार प्रेम हो । राजनीतिक द्वन्द्व भए पनि डुक्पा र सुक्मतीबीचको प्रेमले नै कथालाई अगाडि बढाइराख्छ । उनीहरूबीचको सम्बन्ध कुनै चम्किलो रोमान्स होइन; जीवनका कठिन परिस्थितिले थिचेको, फेरि उकासिएको, अन्ततः एउटै बाटोतिर फर्कने मानवीय यात्रा हो। यही प्रेम पात्रहरूको निर्णय र जीवन–अनुभूति निर्धारण गर्ने मुख्य शक्ति बनेर आउँछ ।

दोस्रो तह-राजनीति र द्वन्द्व हो । माओवादी आन्दोलनको समयलाई लेखकले गाउँघरको भाषा, संस्कृतिको गन्ध र वास्तविकतासहित चित्रण गरेका छन् । डेनीबाट थेवा बन्ने डुक्पाको यात्रा, काम्राङ धार्मिक दस्ता, पहाड–मधेश–पहाडको जोखिमपूर्ण आवागमन, यी सबै नेपाली राजनीतिक इतिहासका घाउ हुन्, जसमा सामान्य मानिस पनि अनिच्छुक रूपमा तानिएका थिए । उपन्यासले यी घटनाहरूलाई जीवन्त अनुभूतिको रूपमा प्रस्तुत गर्छ ।

तेस्रो तह—धर्म र संस्कृति हो । तामाङ–लिम्बु परम्परा, डम्फुको ताल, सेलोको धुन, फुङसिङ मेलाको वातावरण—यी सांस्कृतिक तरंगहरू उपन्यासमा नदीझैँ बग्छन् । पात्रहरू धर्मप्रति आस्था राख्छन् तर अन्धविश्वासमा फस्दैनन् । यही सन्तुलनले कथालाई स्वाभाविक र गहिरो बनाउँछ ।

प्रेमको संवेदना, राजनीतिक द्वन्द्वको यथार्थ र धर्म–संस्कृतिको सुगन्ध, यी तीन तहले महाभारालाई गहिरो, बहुआयामी र कलात्मक उपन्यासको रूपमा स्थापित गर्छन् ।

भाषिक सौन्दर्य

उपन्यास ‘महाभारा’ को भाषिक सौन्दर्य र शैलीगत शक्ति यसलाई आधुनिक नेपाली साहित्यमा विशिष्ट स्थानमा उभ्याउने प्रमुख आधार हो । यो कृति केवल कथानकका कारणले मात्र होइन, आफ्नै भाषिक बनोट र शैलीका कारण पनि पाठकको मनमा गहिरो छाप छोड्न सफल छ ।

उपन्यासमा प्रयोग गरिएको मधुर पूर्वेली भंगिमा, लिम्बु लवजका शब्दहरू, तामाङ सांस्कृतिक उच्चारण, र सरल तर तीक्ष्ण अर्थ दिने संवाद, यी सबैले कथालाई स्वाभाविक र जीवन्त बनाउँछन् । पूर्वको भाषाको सौन्दर्यका लागि महाभारा आँखीझ्याल हो ।

भाषा यहाँ केवल अभिव्यक्तिको साधन होइन, पात्रहरूको पहिचान, स्थान, संस्कृति र भावना बोकेको एक अनुभूतिको वाहक हो । विशेषतः लिम्बु–तामाङ समुदायको बोली, दैनिक चलनचल्तीका शब्दहरू र सांस्कृतिक भाववोधलाई लेखकले संवाद र वर्णनमा यति कुशलतापूर्वक मिसाएका छन् कि पाठक यो उपन्यास पढ्छ मात्र होइन, बाँच्छ, सुन्छ, देख्छ र भोग्छ।

महाभाराको भाषिक प्रयोगले कथालाई यथार्थपरक मात्र बनाउँदैन; बरु पाठक र पात्रबीचको दूरी मेटाएर कथालाई प्रत्यक्ष जीवन–अनुभूति जस्तै बनाइदिन्छ, जसले उपन्यासलाई कलात्मक उचाइमा पुर्‍याउने काम गरेको छ ।

सामाजिक-सांस्कृतिक सन्देश

महाभाराले नेपाली समाजमा भइरहेको सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणलाई धेरै सूक्ष्म रूपमा चित्रण गर्छ । लेखकले केटाकेटीदेखि युवासम्म, गाउँको सरल जीवनदेखि मधेशको कठोर यथार्थसम्म, पहाडको संस्कृतिदेखि शहरको बदलिँदो जीवनशैलीसम्म समाजका विभिन्न रूपहरूलाई निकै सहज शैलीमा कथामार्फत जोडिदिएका छन् ।

उपन्यासले तीन महत्वपूर्ण सामाजिक–सांस्कृतिक सन्देशहरू उजागर गर्छ। पहिलो, प्रेम र मानवीय सम्बन्ध कुनै पनि परिस्थिति युद्ध भन्दा शक्तिशाली हुन्छन् । डुक्पा र सुक्मतीको सम्बन्ध यसको उदाहरण हो । राजनीतिक द्वन्द्व र धार्मिक विश्वासले उनीहरू बीच दूरी ल्याए पनि अन्ततः उनीहरूलाई पुनः एक ठाउँमा जोड्ने शक्ति प्रेम नै बन्छ ।

दोस्रो, पहिचान, संस्कृति र आत्मसम्मान जीवनका आधार स्तम्भ हुन् । पात्रहरू जहाँ पुगे पनि अन्ततः आफ्नै भाषा, संस्कृति र समुदायले नै उनीहरूलाई घर फर्काउँछ । डुक्पाको पहाड पुनरागमन यही सांस्कृतिक चेतनाको प्रतिफल हो ।

तेस्रो, युद्धले सबैभन्दा धेरै पीडा साना मानिसलाई दिन्छ । निर्णय गर्नेहरू सुरक्षित बस्छन्, तर जंगल, पहाड, मधेश र सहरबीच भौंतारिने सामान्य नागरिक, मजदुर, विद्यार्थी, किसानको जीवन प्रभावित हुन्छ ।

महाभाराले प्रेम, पहिचान र युद्धका अनुभूति समेटेर नेपाली समाजको विगत, वर्तमान र बदलिँदो भविष्यबारे गम्भीर सामाजिक–सांस्कृतिक सन्देश दिन सफल भएको छ ।

उपन्यासको मौलिकता र योगदान

महाभाराको कमजोरीबारे समीक्षकहरूले नऔंल्याएका होइनन्, तर त्यससँगै उपन्यासले स्थापित गरेको मौलिकता र साहित्यिक योगदानलाई पनि उच्च सम्मान दिएका छन् । समकालीन नेपाली उपन्यास–परम्परामध्ये यस कृतिले आफैँलाई एक विशिष्ट स्थानमा उभ्याउन सक्छ ।

त्यसको पहिलो आधार प्रेम, राजनीति र धर्मजस्ता त्रिकोणात्मक द्वन्द्वहरूको सन्तुलित र प्रभावकारी संयोजन हो । यी तीन तत्वबीचको संघर्ष, गतिशीलता र अन्ततः प्राप्त हुने समन्वयले कथालाई गहिरो वैचारिक तथा भावनात्मक उचाइ दिएको छ ।

दोस्रो, उपन्यासमा हिमाली–पर्वतीय संस्कृतिको मौलिक र जीवन्त प्रस्तुति पाइन्छ । तामाङ, लिम्बु र पहाडी समुदायको भाषा, चहलपहल, अनुष्ठान, संगीत, पर्व–उत्सव र दैनिक जीवनका बान्कीहरू यति स्वाभाविक रूपमा मिसिएका छन् कि कथाले सांस्कृतिक दस्ताबेजको रूपसमेत धारण गर्छ ।

तेस्रो, महाभाराको सम्पूर्ण कथाभरि मानवीय स्पर्शको अविरल प्रवाह देखिन्छ । पात्रहरूको पीडा, भ्रम, प्रेम, संघर्ष र अपेक्षाले पाठकलाई केवल कथा पढ्न होइन, पात्रहरूसँगै बाँधिन बाध्य बनाउँछ ।

चौथो, भाषाको नवीन प्रयोग र संवादको शक्ति उपन्यासको अर्को सवल पक्ष हो । पूर्वेली भाषिक धुन, लिम्बु–तामाङ लवज, सरल तर मार्मिक संवाद र सांस्कृतिक बोलीको सुगन्धले कथालाई मौलिक बनाउँछ ।

पाँचौँ, उपन्यासले युद्धले च्यातिदिएको जीवन यथार्थ र त्यसपछि पनि सम्भव हुने आशा, पुनर्जीवन र पहिचानको पुनरुत्थानलाई निकै सशक्त रूपमा चित्रित गर्छ । सामान्य मानिसका पीडा, विस्थापन, भय, चुँडिएका सपनाहरू र फेरि उठ्ने अद्भुत शक्ति—यी सबैलाई लेखकले अत्यन्त मानवीय संवेदनासहित प्रस्तुत गरेका छन् ।

महाभारा समकालीन नेपाली साहित्यमा शैली, विषयवस्तु, भाषिक मौलिकता र मानवीय संवेदनशीलताको अद्वितीय संगमका रूपमा स्थापित छ । यसले नेपाली उपन्यास परम्परामा नयाँ रंग, गहिराइ र दीर्घकालीन प्रभाव थप्दै एक स्मरणीय योगदान दिएको कृति बनेर उभिन्छ ।

उपसंहार

महाभारा केवल एक उपन्यास होइन। यो एक पुस्ताले भोगेको समय, समाज र संवेदनाको जीवित दस्तावेज हो । यसमा प्रेमका न्यानो धड्कनदेखि युद्धको चिसो घाउसम्म, पहिचानको खोजीदेखि सांस्कृतिक जरा सम्हालेर पुनः उठ्न चाहने मानव–इच्छासम्मका गहिरा तहहरू समेटिएका छन् । समीक्षकहरूको अभिमतमा, उपन्यासले नेपाली साहित्यमा भाषिक नवीनता, सांस्कृतिक गम्भीरता र राजनीतिक मानवीयताको दुर्लभ संयोजन प्रस्तुत गरेको छ ।

डुक्पा, सुक्मती र तिनको परिवेशमार्फत महाभाराले नेपाली समाजको एक युगीन अनुभूतिलाई कलात्मक, यथार्थपरक र भावनात्मक रूपमा अभिलेखित गर्छ । यही कारणले यो कृति नेपाली उपन्यास–परम्परामा दीर्घकालसम्म स्मरणीय रहिरहने साहित्यिक उपलब्धि बनेर उभिन्छ ।

(लेखक बराल गण्डकी बोर्डिङ स्कुल र गण्डकी कलेज अफ इन्जिनियरिङ एण्ड साइन्स पोखराका पुर्व प्राचार्य हुन।)