पतञ्जलि एक ऋषि हुन्, जसले अष्टांग योगको सूत्रपात गरे । आज उनले अभ्यास र विकास गरेको योगलाई हामीले आफ्नो जीवनमा अपनाइरहेका छौं । पतञ्जलिको एक सांकेतिक तस्विर प्रचलित छन्, जसमा उनको टाउकोमा सर्पको शरीर जोडिएको देखाइन्छ । यो एक रचना हो । उनलाई सर्पसँग जोडेर देखाउनु निकै अर्थपूर्ण छ । यसै सन्दर्भमा आध्यात्मिक गुरु सद्गुरुसरुँग […]

१८ पुराणमध्येको एक गरुड पुराणको आचारकाण्डमा नीतिसार नामको एक अध्याय छ । यो अध्यायमा जीवनको सुखी र सफल बनाउने नीतिहरु बताइएको छ । जो मानिसहरु यी नीतिको पालना गर्छन्, उनको जीवनमा सुख, शान्ति कायम रहन्छ । यो पुरुणमा ६ यस्ता कुराहरु बताइएको छ, जो जीवनोपयोगी र मननीय छ । तीन ६ कुराहरु के के हुन् […]

साउन लाग्दैछ । धार्मिक आस्था राख्नेहरुका लागि यो महिना विशेष मानिन्छ । साउनलाई ‘पवित्र महिना’को रुपमा लिने गरिन्छ । त्यही कारण यस अवधिमा शरीरलाई शुद्ध राख्ने, भक्ति-आराधना गर्ने, सात्विक भोजन लिने गरिन्छ । अर्थात साउनमा मासुजन्य वा गरिष्ठ एवं तामासी परिकार त्याग्नु उपयुक्त मानिन्छ । कतिपयले प्याज, लसुन जस्ता खानेकुरा समेत त्याग्ने गर्छन् । साउन […]

जब गुरु र चेलाबीचको प्रसंग आउँछ वा आदर्श चेलाको  विषयमा चर्चा हुन्छ, एकलव्यको नाम आउँछ । एकलव्य धनु–विद्यामा निपूर्ण थिए । खासमा उनले द्रोणाचार्यलाई गुरु मानेर उनकै प्रतिमा स्थापना गरी धनु विद्या सिकेको थिए । पछि गुरु द्रोणाचार्यले उनलाई गुरु–दक्षिणा स्वरुप बुढी औंला मागे ।  एकलव्यले गुरुको वचन टार्न सकेनन् । उनले आफ्नो बुढी औंला […]

खासगरी वर्षायाम सुरु भएसँगै वा असार मासपछि पूजाआजा गर्ने, भक्ति–भजन गर्ने, तिर्थ–व्रत गर्ने चलन छ । यस अवधीमा शरीर तथा मनलाई शुद्ध गर्नुपर्ने धार्मिक मान्यता छ । असार मासको शुक्ल पक्षको एकादशीपछिको चार महिनाको समयलाई ‘चतुर्मास’ भनिन्छ । यस अवधिमा विवाह, गृहारम्भ, गृहप्रवेश जस्ता मांगलिक कार्य गर्न उचित मानिदैन । बरु, व्रत, उपवास, साधना, आरधाना, […]

शास्त्रअनुसार असार महिनाको शुक्ल पक्षको एकादशी तिथिलाई ‘विष्णुशयनी’ वा ‘देवशयनी’ एकादशी भनिन्छ । ‘देवशयनी’ अर्थात् भगवानको शयनको प्रारम्भ । देवशयनका साथै ‘चतुर्मास’ पनि प्रारम्भ हुन्छ । देवशयनको समय अर्थात् अहिलेको अवस्थामा विवाह, गृहारम्भ, गृहप्रवेश, मुन्डनजस्ता मांगलिक कार्यमा विराम लगाइन्छ । यो समयमा यस्ता कार्यहरू गर्न उचित मानिँदैन । सनातन धर्मको सौन्दर्य नै यही हो कि […]

असार महिनामा शुक्ल पक्ष एकादशीलाई विभिन्न नामले पुकारिन्छ । जस्तो देवशयनी एकादशी, हरिशयनी एकादशी पद्मनाभ एकादशी । असार शुक्ल एकादशीदेखि कार्तिक शुक्ल एकादशीसम्मको चार महिनाको समयलाई हरिशयनको काल मान्ने गरिएको छ । वर्षाको यी चार महिनालाई संयुक्त नाम चतुर्मास दिइएको छ । यस क्रममा जति पनि पर्व, व्रत, उपवास, साधना, आराधना, जप–तप गरिन्छ, त्यसका विशाल […]

तुलसीको नियमित सेवनले अनेकौं स्वास्थ्य लाभ मिल्छ । खासगरी श्वासप्रश्वास प्रणालीमा यसले राम्रो प्रभाव पार्छ । श्वासप्रश्वास प्रणालीको झिल्लीमा स्वास्थ्यप्रद प्रभाव पार्न तुलसीमा अद्भूत क्षमता हुन्छ । त्यसो त अरू थुप्रै औषधीय गुणले भरिपूर्ण वनस्पति, तुलसी । धेरैको घर आँगनमा त तुलसी रोपिएकै हुन्छ । आयुर्वेदमा यसको खास महत्व छ। त्यसैले तुलसीलाई पुज्ने गर्छौं‌, जो […]

असार पन्ध्र । मध्य वर्षायाम । अर्थात दही-चिउरा खाने दिन । असार पन्ध्रमा सबैले चिउराको व्यवस्था गर्छन्, दहीको जोहो गर्छन् । यसमा कतिले मौसमी फल आँपको स्वाद मिसाउँछन्, कतिपयले केरा । घर–घरमा दही चिउरा खाइन्छ । सबैलाई थाहा छ, असार पन्ध्रमा दही–चिउरा खानुपर्छ । दही–चिउरा खानु परम्परा हो । असार पन्ध्रमै किन दही चिउरा खाने […]

विद्या र कलामा अन्तर हुन्छ । विद्या दुई प्रकारको हुन्छ–अपरा र अपरा विद्या । यस अन्र्तगत पनि केही प्रकारका विद्या हुन्छ । ठीक यसैगरी कला पनि दुई प्रकारको हुन्छ । पहिलो सांसारिक कला र अर्को आध्यत्मिक मला । विद्या हिन्दु धर्मग्रन्थमा दुई किसिमको विद्याबारे उल्लेख गरिएको छ, परा र अपरा । यो परा र अपरा […]

अध्यात्मलाई यदि सही रुपमा बुझ्ने हो भने यो सम्पूर्ण र सन्तुलित जीवन जिउने एक सार्वभौमिक तरिका हो । हामीसँग यस्तो दुर्लभ अवसर छ, आफैभित्र जीवनको सौन्दर्य खोज्ने । यही खोजको माध्याम हो अध्यात्म । अध्यात्मलाई धेरैले धर्म भनेर बुझ्छन् । तर, यो आफैमा धर्म होइन, बरु विज्ञान हो । आफ्नो चेतन स्वरुपलाई बुझ्ने । हाम्रो […]

आज योगगुरु रामदेवले मञ्चमा एक मुस्लिम बालकलाई आमन्त्रण गरे । विश्व अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसका सन्दर्भमा रामदेवसँगै उक्त बालकले एकसाथ योग गरे । सोही मन्चमा रहेका आचार्य बालकृष्ण भन्दै थिए, ‘योग कुनै धर्म होइन, विज्ञान हो ।’ महर्षि पतञ्जलिले सत्यसम्म, स्वयंसम्म, मोक्षसम्म वा पूर्ण स्वस्थको अवस्थासम्म पुग्नका लागि आठ खुड्किलोको प्रतिपादन गरे । यस आठ खुड्किलो […]

हिन्दु पद्धतीमा एकादशी व्रत सबैभन्दा बढी प्रचलित व्रत मानिन्छ । वर्षमा चौबिस एकादशी आउँछ । यद्यपि सबै एकादशीमध्ये जेष्ठ शुक्ल एकादशी सबैभन्दा बढी फलदायी वा महत्वपूर्ण मानिन्छ । निर्जला एकादशीको व्रत एकदमै संयम साध्य हो । यस युगमा यो व्रत सम्पूर्ण सुख भोग र अन्तमा मोक्ष भनिएको छ । कृष्ण पक्ष र शुक्ल पक्ष दुबै […]

कोरोना भाइरसको संक्रमण भएको अवस्थामा आइसोलेसनमा बस्नु नै अहिलेको एकमात्र उपचार हो । अरु व्यक्ति र वस्तुबाट अलग रहेर बस्ने प्रक्रिया हो यो । यही अवस्थामा लक्षण अनुसारको उपचारात्मक विधी अपनाएर कोरोना भाइरसको संक्रमणबाट धेरैजना मुक्त भइसकेका छन् । आइसोलेसन अर्थात एकान्तवास । चिकित्सा विज्ञानले अपनाएको अहिले अपनाइरहेको यो विधी हाम्रो समाजमा सदियौंअघि पनि प्रचलनमा […]

दिनभर घरमै बस्नुपर्ने । शारीरिक काम गर्नु नपरेको अवस्थामा वा शारीरिक गतिविधि कम भएको बेला ब्रतको अभ्यास गर्न सकिन्छ । त्यसो त यो मौसममा ब्रत बस्नका लागि अनुकुल पनि मानिन्छ । उपवासको सामान्य अर्थ खाना नखाइ बस्नु हो । पाचन यन्त्रलाई विश्राम दिनु हो । यद्यपि ब्रतको विधी र प्रक्रिया एकमात्र छैन । शास्त्रहरुमा ४ […]

समाजमा मान, प्रतिष्ठा भएकाहरू पनि अहिले भ्रष्टचारमा लिप्त छन् । जसरी हुन्छ धन-दौलत जोड्ने दाउपेचमा लागिरहेका हुन्छन् । खासगरी नेता-मन्त्री, कर्मचारीमा धन-सम्पतिप्रति अति नै आशक्त देखिन्छ । सबैकुरा पुगिसरी हुँदा पनि मान्छेको धनले कहिल्यै अघाउँदैन ? सधैं अशान्त हुन्छन् ? यसै सन्दर्भमा एक रोचक कथा छ । एक जना राजा थिए । उनी हरेक दिन […]

पौराणिक शास्त्रअनुसार गान्धारी भगवान शिवकी परम भक्त थिइन् । भगवान शिवको तपस्या गरेपछि उनले यस्तो वरदान पाएकी थिइन् कि यदि उनले आँखाको पट्टी खोलेर कसैलाई नग्न देखेमा नग्न व्यक्तिको शरीर वज्र समान हुनेछ । गान्धारी महाभारतकी एक प्रमुख पात्र हुन् । पिता गान्धार नरेश सुबलले गान्धारीलाई हस्तिनापुरका महाराज धृतराष्ट्रसँग विवाह गराइदिएका थिए । जबकि धृतराष्ट्र […]

राइट दाजुभाईले हवाइजहाजको आविष्कार गर्नुअघि नै हाम्रा पौराणिक कथामा आकासमा चरा जस्तै उड्ने यानको परिकल्पना गरिएको पाइन्छ । पृथ्वीको गुरुत्वबल आधुनिक विज्ञानको अभूतपूर्व खोज हो । जबकी ऋषिमुनी भास्कराचार्यले आफ्नो ग्रन्थ ‘शिद्धान्तशिरोमणि’मा लेखेका थिए, ‘पृथ्वीले आकाशीय पदार्थलाई आफ्नो विशिष्ठ शक्तिद्वारा आफुतर्फ तान्ने गर्छ ।’ आधुनिक चिकित्सा विज्ञानको खोज हुनुअघि नै आचार्य चरकले आयुर्वेद एवं औषधि […]

भानुमती महाभारतकी एक पात्र हुन् । भनिन्छ, उनी अत्यन्तै सुन्दरी थिइन् । रुपरंगले मात्र होइन, बौद्धिकताको हिसाबले पनि उनको चर्चा त्यस्तै थियो। साथसाथै शारीरिक रुपले बलियो पनि । पौराणिक कथाअनुसार भानुमती काम्बोज नरेश चन्द्रवर्माकी छोरी थिइन् । एकपटकको कुरा हो, राजाले भानुमतीको विवाहका लागि स्वयंवर समारोह आयोजना गरे । स्वयंवरमा शिशुपाल, जरासन्ध, रुक्मी, दुर्योधन, कर्ण […]

हाम्रा पितापूर्खाले प्रकृतिसँग कसरी तालमेल मिलाउने भनेर सिकाउँदै आए । खोला, नाला, हावा, पानी, रुख–बुट्यान, किरा-फट्याङ्ग्रा सबै एकअर्काका परिपूरक हुन् भन्ने कुरा सिकाए । प्रकृतिबाट विच्छेद भएर होइन, एकाकार भएर बाँच्नुपर्छ भन्ने कुरामा अभ्यस्त गराए । भौतिक सुख-सयल र वैभवमा हराईरहेका वर्तमान समाज पनि प्रकृतिमै फर्कन थालेको छ । अहिलेका पुस्तालाई प्रकृतिसँगै एकाकार हुन प्रेरित […]

वैशाख पूर्णिमाको दिनलाई विशेष मान्ने गरिन्छ । यस शुभदिनमा दान दिने एवं पुण्यको काम गर्ने राम्रो अवसर मानिन्छ । वैशाख महिनाको पूर्णिमा तिथिमा बुद्ध पूर्णिमा मनाइन्छ । यस दिनका साथ के पनि मान्यता छ भने भगवान श्रीकृष्णका बाल्यकालका घनिष्ट साथी सुदामालाई भेट्नका लागि द्वारिका पुगेका थिए । तब भगवान कृष्णले उनलाई सत्य विनायक पूर्णिमा व्रतको […]