अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस मनाइरहँदा एक समाजवादी नेताले कुनै सन्दर्भमा व्यक्त गरेको भनाइ निकै लामो समयसम्म विश्वका श्रमिकहरुको मूल मन्त्र बन्यो । त्यो थियो- हामी श्रमिकसँग जित्नका लागि सिंगो संसार छ, तर हार्यौं भने फगत एउटा हतकडी मात्र त हो ।
वास्तवमा मजदूरसँग हार्नलाई केही पनि हुन्न । तर, उनीहरु नै यो समाजका निर्माता हुन् । समय र विश्व परिवेशमा आएको अत्याधुनिक विकास र परिवर्तनसँगै मजदूरको परिभाषा फराकिलो बनिसकेको छ भने बिसौं शताब्दीको शुरुतिर चर्चामा रहेको उक्त उद्गार पनि अब अर्कै सन्दर्भ बनिसकेको छ ।
हरेक वर्षजस्तै क्यालेन्डरको पाना फेरिने क्रममा आजबाट ईस्वी सम्वतको मे महिना शुरु भएको छ । मे महिनाको पहिलो तारिख विश्वका श्रमिक मजदूरहरुका लागि एक विशेष पर्व हो । नेपालमा पनि मजदूर दिवस मनाउन राज्यले सार्वजनिक बिदा दिएको छ । श्रमिकहरुले वर्षमा एक दिन होइन हरेक दिन आफ्नो अधिकारको लडाइँ त लडिरहेकै छन् । यो विशेष दिन उनीहरुको उन्मुक्तिको अवसर पनि हो । यद्यपि पछिल्ला परिवर्तित सन्दर्भमा मजदूर दिवस पनि विस्तारै कर्मकाण्डमा सीमित हुन थालेको छ ।
नेपालको सन्दर्भमा मजदूर दिवस कर्मकाण्ड मात्र नभएर राजनीतिक दलहरुमा आवद्ध ट्रेड युनियनकर्मीहरुले राजनीतिको रोटी सेकाउने अवसर बनेको छ । वास्तविक श्रमिक मजदूरहरुको ठूलो हिस्सा मे दिवस मनाउने ठाउँसम्म पुग्नै सक्दैन । पुर्याइएकाहरु नेताका भाषण सुन्ने दिग्दारी दर्शकमात्र बन्ने हुन् । भन्नलाई विश्वका मजदूरहरु एकजुट होउँ भन्ने तर व्यवहारमा गुट र झुण्ड बनाएर कर्मकाण्डी ढंगले मजदूर दिवसको प्रवचन सुनाउने बाहेक यो पर्वको सान्दर्भिकता हराउँदै गएको छ ।
नेपालको श्रमिक आन्दोलन राजनीतिक रुपले बिखण्डित र व्यहारिक रुपमले अराजक बाटोमा उभिएको छ । श्रमिक मजदूर आन्दोलन भन्नुनै उद्योगपति वा व्यवस्थापकलाई धम्क्याउने, कानुन विपरीत सौदाबाजी गर्न खोज्ने, बैधानिक बाटो छाडेर बल प्रयोगमार्फत आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न खोज्ने र सीमित व्यक्तिको लहडमा सयौंको रोजगारी खोसिने गरी उद्योग प्रतिष्ठान नै बन्द गराउने बाँदर प्रवृतिका रुपमा चित्रित हुन थालेको छ । जब उद्योग प्रतिष्ठान नै बन्द हुन्छ भने मजदूरले कहाँबाट अधिकार र रोजगारी पाउँछ ? यो प्रश्नको जवाफ खोज्न मजदूर नेतृत्व गम्भीर नभएसम्म श्रम समस्या र बेरोजगारी अझ बढ्नेछ ।
मुलुकको अस्थिर राजनीति, मजदूर आन्दोलनको विकृतिकरण र उद्योगमैत्री वातावरण नबनेकै कारण आज हरेक नेपाली श्रम बजारमा हजारौं बेरोजगार युवा उत्पादन भइरहेका छन् । स्वदेशमा जीवन निर्वाह गर्ने उपाय नदेखेर लाखौं युवा विदेशका मरुभूमिमा पसीना र रगत बगाउँदैछन् त्यो पनि अत्यन्त न्यून कमाइका लागि । श्रमिकहरु आफैं निर्माणका बाहक हुन् ।
तर, हाम्रा श्रमिक हातहरु अरुको निर्माणका लागि रगत बगाउँदैछन् । नेपाली श्रमिकहरुको मेहनत र इमान्दारी विश्व-परिचित छ । झण्डै ४० लाख नेपाली श्रमिकहरु विश्वका विभिन्न मुलुकमा श्रम बेचिरहेका कारण मुलुकमा भने श्रम अभाव देखिँदैछ । यो बीचमा राज्यले राम्रा नीति बनाएर पुनर्निर्माण अभियान थाल्ने हो भने लाखौं श्रमिक हामीलाई आवश्यक पर्छन् ।
एकातिर हाम्रो देशका निर्माता भनिएका लाखौं युवा जनशक्ति रोजगारीका लागि विदेशका भूमिमा पुगेर जीवन अन्त गरिरहेका छन्, अर्कोतिर नेपालभित्रको श्रम बजार राजनीतिक स्वार्थको खेलमैदान बनेको छ । श्रमलाई राजनीतिबाट मुक्त नगर्ने हो भने नेपालमा लगानी आउने छैन । लगानी नआएपछि रोजगारीको सिर्जना हुन सक्दैन । विदेशी लगानी भित्र्याउन सरकारले विश्व समुदायलाई गुहारिरहेको छ । तर, लगानीकर्ताहरुको एउटै भनाइ हुने गरेको छ-नेपालमा मजदुर आन्दोलनका कारण लगानीको वातावरण छैन । यसलाई वैधानिक ढंगले राज्यले हस्तक्षेप गरेर सामुहिक सौदाबाजीको सिद्धान्त अनुसार व्यवस्थापन गर्नुको विकल्प छैन ।
नेपालमा केएफसी र पिज्जा हट अझै पनि टिक्न सक्छन् कि सक्दैनन् ? स्वयं चेन सञ्चालकहरु नै द्वीविधामा छन् । केएफसीमा काम गर्ने मजदूरहरुले औसत नेपाली मजदूरले पाउनेभन्दा दोब्बरसम्म तलब पाउँछन् । उनीहरु आफ्नो रोजागारदाताप्रति सन्तुष्ट देखिन्छन् । तर, पनि त्यहाँ बेला-बेलामा आन्दोलन हुन्छ र केएफसी बन्द हुन्छ । आन्दोलन गर्न केएफसीका मजदूर होइन, ग्राहक पनि होइन कहिल्यै केएफसी नछिरेका अरु नै मजदूर नेता पुग्छन् र बन्द गराउँछन् ।
कतिपय मजदूर नेताका महल र गाडी देख्दा उद्योगपतिहरुले जिब्रो टोक्छन्, मजदूर आन्दोलनमाथिको यो भन्दा ठूलो व्यंग्य अरु के हुन सक्छ ?
यो एउटा उदाहरणमात्र होइन, नेपालका उद्योग प्रतिष्ठानहरु मजदूर आन्दोलनका कारण बन्द हुन्छन् । तर, ती बन्दकर्ता अधिकांश ती उद्योगभन्दा बाहिरकै व्यक्ति हुन्छन् ।
लगानीकर्ताहरुको उद्देश्य नाफा कमाउने नै हुन्छ । उद्योगपति, व्यापारी वा मालिकहरु स्वभाविकरुपमा नाफोखोर नै हुन्छन् । उनीहरुको नियत सकेसम्म कामदार मजदूरलाई कम तलब दिने, अझ मिलेसम्म त तलब नै नदिने हुन्छ । जुन नियतबाट सबैभन्दा प्रताडीत भनेका नेपालका पत्रकारहरु हुन् ।
सामुहिक सौदाबाजी, वैधानिक ट्रेड युनियन आन्दोलन मार्फत उद्योग मालिक र श्रमिकहरुबीचको सम्बन्ध निर्धारण हुनुपर्छ । तर, नेपालको सन्दर्भमा धेरैजसो उद्योग प्रतिष्ठानहरुले ऐन नियम अनुसार मजदूरलाई पारिश्रमिक र अन्य अधिकार नदिँदा तनाव बढिरहेको छ । यसको समाधानमा राज्य मध्यस्थकर्ता बन्नुपर्छ ।
ठूला र बहुउद्देश्यीय कम्पनी तथा उद्योगहरु खुलेपछि तिनीहरुलाई प्रवर्द्धन गर्ने भन्दा पनि एकपछि अर्का असम्भव माग र शर्त तेस्र्याएर भगाउने प्रवृति मजदूर आन्दोलनमा बढिरहेको छ । यस्ता प्रतिष्ठान र घरानाहरु मजदूर आन्दोलनका अगुवाहरुका लागि दुहुनो गाई बन्ने गरेका छन् । मजदूर नेताहरु मालिक बन्ने । तर, मजदुरहरुको जीवनस्तर झनै दयनीय बन्ने अर्को तीतो यथार्थ छ ।
कतिपय मजदूर नेताका महल र गाडी देख्दा उद्योगपतिहरुले जिब्रो टोक्छन् । मजदूर आन्दोलनमाथिको यो भन्दा ठूलो व्यंग्य अरु के हुन सक्छ ?
सुनिँदैछ, कतिपय मजदूर नेताले नेपालका क्यासिनो बन्द गराएर गोवा र दुबईका क्यासिनोमा लगानी गरेका छन् । नेपालका क्यासिनोमा श्रमिक आन्दोलन गराएर बन्द गराउने, मजदूरलाई बेरोजगार बनाएर त्यही आन्दोलनका नेताहरुले बिदेशमा क्यासिनो खोल्ने कुरा मजदूर आन्दोलनमै निकै चर्चित भइसकेको छ ।
यो एउटा मानकमात्र हो । नेपालको मजदूर आन्दोलनको नेतृत्व इमान्दार नभएकै कारण नेपालमा बेरोजगारी थपिएको हो भन्दा त्यो आरोपमात्र हुँदैन ।
यस्तो नेतृत्वको पञ्जाबाट मजदूर आन्दोलनलाई बाहिर लगेर बैधानिक सौदाबाजीका आधारमा मजदूर आन्दोलन अघि बढाउन सकियो भने मात्र नेपालमा उद्योग र श्रमिक दुवै बाँच्न सक्ने वातावरण बन्छ । नत्र गलैंचा, क्यासिनो जस्तै अन्य उद्योग धन्दाहरु पनि बन्द हुँदै जानेछन् । मजदूर आन्दोलनलाई मर्यादित र जिम्मेवार बनाउन सबै संवेदनशील बन्नु नै मजदूर दिवसको सार्थकता हुनेछ । नत्र गैरकानुनी काम गरेको र उद्योगपतिलाई हातपात एवं दुव्र्यवहार गरेको आरोपमा श्रमिकको हातमा हतकडी लाग्ने र त्यसो गर्न उक्साउने श्रमिक नेताका हातमा चाहिँ सुनका कल्ली र विदेशका गल्लीमा लगानी थपिँदै जानेछ ।
