पछिल्लो समय सरकारको असफलता राजनीतिक रुपमा मात्रै अगाडि बढिरहेको थिएन, सांस्कृतिक रुपमा पनि सरकार असफल देखिन्थ्यो । सरकारविरुद्ध असन्तुष्टिहरु धेरै थिए । तर, तात्कालिक कारण गुठी बन्यो । काठमाडौंमा सुषुप्त अवस्थामा रहेको आवाज बुधबार माइतीघरमा मुखरित भएको हो ।
मलाई लाग्छ, अब धेरै कुरामा नेवारहरूले हस्तक्षेप गर्नेछन् । माइतीघरमा भएको प्रदर्शनले कोही डराएको छ भने सबैभन्दा बढी प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली डराएका छन् ।
माइतीघरको प्रदर्शनले पट्टी लगाएर बसेका प्रधानमन्त्रीको आँखा खोलिदियो । यो पक्का हो । अहिलेसम्म प्रतिपक्षीलाई गाली गरिरहेको थिएँ, मिडियालाई हप्काइरहेको थिएँ । अहिलेसम्म बन्द कोठामा बसेर शासन गरिरहेको थिएँ । आफूलाई महाशक्तिशाली ठानेको थिएँ, तर जनता उर्लिए भन्ने प्रधानमन्त्रीलाई लागेको हुन सक्छ ।
माइतीघरमा आएकाहरू मध्ये ८० प्रतिशत नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीकै मतदाता हुन् जस्तो लाग्छ । प्रधानमन्त्रीले आफ्ना समर्थकहरूकै जुलुसको सामना गर्नुपरेको हो । ललितपुर, भक्तपुर र काठमाडौंका काँठबाट आक्रोशित भएर मानिस आएका थिए । कोर कम्युनिष्ट क्षेत्रबाट गुठियारहरू आएका थिए । अधिकांश कम्युनिष्ट नेताहरूको पारिवारिक नाता त्यही गुठियारसँग छ ।
काठमाडौंको ‘डाइमेन्सन’
काठमाडौं उपत्यकाको विशेषता के छ भने राजनीतिकरुपमा जतिसुकै अतिक्रमण गरे पनि चुप लागेर बसेको देखिन्छ । जस्तो, मल्ल (क्षेत्री) हरूले काठमाडौंमा अतिक्रमण गरेर बसे, यहाँका नेवारले उनीहरूलाई स्वीकारे । मल्लहरू आफैं नेवार भइदिए । दक्षिण एसियामै काठमाडौंमा मात्रै मल्लहरु नेवार बनेका छन् । अरुतिर क्षेत्री छन् ।
गुठी भनेको नेवार समुदायको परिवारजस्तै हो । उनीहरूको परिवार शाह वंशले पनि भत्काएका थिएनन् । राजनीतिक रुपमा अतिक्रमण गरेर आए पनि शाहहरूले त्यो परिवार मजबुत बनाउन सघाए । संस्थागत गर्न मद्दत गरे । सामूहिक पहिचानलाई शाहहरुले सम्मान गरे ।
तर, काठमाडौंका नेवारहरूलाई केही दिनयता हामीमाथि सांस्कृतिक हस्तक्षेप र अतिक्रमण भइरहेको छ भन्ने लाग्यो । काठमाडौंको नेवार एउटा त्यस्तो समूह हो, जो कुनै पनि किसिमको निजी स्वार्थ भन्दामाथि थियो । गुठियारहरू एक ठाउँमा उभिएर राज्यसँग भिड्न सक्छन् भन्ने कुराको त सरकारलाई कल्पनै थिएन होला ।
यति भनिरहँदा के बिर्सनुहुँदैन भने माइतीघरमा सांस्कृतिक कारणले मात्रै त्यति ठूलो विरोध उठेको होइन । अन्य कारणले गर्दा पनि जनता असन्तुष्ट थिए । जस्तो–मिडिया काउन्सिल विधेयक, शिक्षासम्बन्धी विधेयक जस्ता कारणले पनि सम्वद्धहरू दुःखी थिए । कुलपति बनेर प्रधानमन्त्री आफैंले विश्वविद्यालयमा हायर एण्ड फायर गर्ने कुरा प्राध्यापकहरूलाई मन परेन । मानव अधिकारवादीहरू पनि सन्तुष्ट थिएनन् ।
तर, यी सबै असन्तुष्टहरूले ‘पन्च’ हान्न सकेका थिएनन् । उनीहरू कोही पनि संगठित थिएनन् । तथापि राजनीतिक असन्तुष्टि व्यापकै थियो । तर, त्यसलाई मुखरित गर्न प्रतिपक्षले सकिरहेको थिएन । त्यो नगर्दाखेरिको बिस्फोट पनि माइतीघरमा भएको हो ।
हिजो माइतीघरमा प्रतिपक्षले फाइदा लिएको होइन । बरु कांग्रेसले बिगार्छ कि भन्ने डर थियो । कहीँ कांग्रेसले झण्डा लिएर निस्कने त होइन भन्ने डर थियो ।
हुन त सरकारले पनि स्पोन्सर गरेर योभन्दा ठूलो जुलुस त ल्याउन सक्ला । पञ्चायतले पनि ०४६ सालमा ल्याएकै हो । तर, त्यस्तो जुलुस टिक्दैन । भत्ता पचाउन आउने जुलुसले काम गर्दैन । स्वस्फूर्त रुपमा आउने जुलुसमात्रै परिवर्तन ल्याउँछ । क्रान्ति भनेकै यही हो । प्रधानमन्त्रीको टीमले यो कुरालाई गम्भीर रुपमा लिनुपर्छ । भूमि व्यवस्था मन्त्रीभन्दा पनि सञ्चार मन्त्री निशानामा पर्नुभयो । उहाँले गुठीलाई सामन्ती संस्कारको प्रतीक हो भनिदिँदा आगोको झिल्कोको काम ग¥यो ।
गुठी ‘साम्यवाद’ को प्रतीक हो
गुठीका नाममा अनियमितता पनि होलान् । तर, गुठीका नाममा काठमाडौं उपत्यकाभित्र धेरै ठूलो सांस्कृतिक सुरक्षा भएको पनि सत्य हो । यो समुदाय धेरै लामो समयदेखि एकीकृत भएर बसेको छ । राजनीतिक मुद्दालाई यो समुदायले ध्यान नदिएको पनि हो । यिनीहरूको पहिचान भनेकै गुठी हो । यो धेरै ठूलो संगठन हो । वास्तवमा यो नेपालको मौलिकता पनि हो ।
यत्रो ठूलो शहरीकरण वा विश्वव्यापीकरणको जमानामा पनि मान्छेहरूलाई जोडेर राख्ने काम गुठीले गरेको छ । एउटै घरमा बसेर पनि बोलचाल नहुने मान्छेहरूबीच संवादको काम पनि यसले गरेको छ । यो हाम्रो पुँजी हो । यसलाई जोगाउन जरुरी छ ।
गुठी कैयन ठाउँमा सामन्तवादको प्रतीक पनि होला । तर, जुन समुदायको जीवन दर्शन त्यही गुठीमा आधारित भएर चलिरहेको छ । उनीहरू सामन्तवादसँग कहिल्यै पनि जोडिएका छैनन् । गुठी त साम्यवादको प्रतीक हो । समानतामूलक समाजको प्रतीक हो । काठमाडौंको डाइनामिक्स नबुझेको मान्छेले यहाँको मान्छेलाई चिढ्याउँछ ।
डा. बाबुराम भट्टलाई अर्थमन्त्री भएका बेलामा पतनको कारण यही बनिसकेको थियो । यसैबाट प्रचण्डजीको पतन भयो । जनयुद्धकालमा अछाम र बझाङका मन्दिरहरूमा गलत व्यवहार गरेजस्तो होइन नि काठमाडौं । सांस्कृतिक क्रान्तिका नाममा त्यहाँ सम्भव भयो होला, काठमाडौंमा त्यस्तो सम्भव छैन । काठमाडौंबासीहरूलाई यस्तै धार्मिक, सांस्कृतिक मुद्दाले इरिटेड गर्छ ।
फेरि, नेपालको संस्कृति भनेकै नेवारकै संस्कृति त हो । क्षेत्री–बाहुनको संस्कृतिमा त्यस्तो मौलिकता के छ ? तर, नेवारहरुकै संस्कृतिले नेपालको संस्कृतिलाई चिनाएको छ ।
नेपालमा केही समुदायको जुलुस हेर्दा बडो लोकतान्त्रिक संस्कार देखिन्छ । जस्तो–गुरुङकै जुलुसको कुरा गर्दा उनीहरूले अरुलाई डिस्टर्ब नगरी, सडक फोहोर नगरी जुलुस गर्छन् र आफ्नो कुरा मज्जासँग राख्छन् । उनीहरूको जुलुसमा उग्रता हुँदैन । केही नेपाली जनजाति समुदायमा यस्तो विशेषता देखिन्छ । बुधबार माइतीघरको जुलुसमा पनि त्यो संस्कार देखियो । लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताका लागि यस्तो संस्कार आवश्यक पर्छ ।
केपी ओली ज्ञानेन्द्रसँग डराएको ?
नेपालमा अझै केही वर्ष कन्स्पीरेन्सी थ्यौरी चल्नेवाला छ । विश्वमा लामो समयसम्म आफ्नो असफलता ढाकछोप गर्न सीआइए, केजीबीको घुसपैठ भयो भन्ने चलन थियो । यो चलनले गर्दा संसारले झण्डै एक सय वर्ष दुःख पायो ।
नेपालमा राजतन्त्र गएको १० वर्ष भयो । अहिले यो सरकारको देखिने राजनीतिक शत्रु कोही पनि छैन । एउटा त्यही निकम्मा कांग्रेस छ । नदेखिनेलाई शत्रु भनेर त भएन नि । त्यसरी भन्ने हो भने त माइतीघरको जुलुसमा भुत पनि थियो भने भइहाल्यो नि । अदृश्य रुपमा भुत आएका थिए भन्दा भयो !
गणतन्त्र नेपालको प्रधानमन्त्रीले गुठीकाे विरोधमा राजावादी थिए भन्नु त भुत थिए भनेजस्तो त हो नि । दुई तिहाईको सरकार छ । आफ्नै पार्टीबाट राष्ट्रपति बनेका छन् । ७ मध्ये ६ प्रदेशमा आफ्नै पार्टीको सरकार छ । अनि माइतीघरमा राजावादी थिए, विप्लव थिए भन्न मिल्छ ? आफ्नै जनमतलाई यसरी अमानित गर्न मिल्दैन । त्यहाँ एक लाख थिए भने असी हजार नेकपाकै मतदाता थिए । त्यस्तो आरोप लगाउनु भनेको जनमतको घनघोर अपमान हो ।
हिजोको स्टालिकालीन कन्स्पीरेन्सी थ्यौरी लगाएर हुँदैन । लोकतान्त्रिक भन्नेहरूमा पनि त्यही सोच छ । जसअनुसार आफ्नो असफता ढाक्नका लागि भूतप्रेतहरू जन्माउनुपर्छ । म असफल भएँ, अलोकप्रिय भएँ भन्नका लागि त ठूलो छाती चाहिन्छ ।
जहाँसम्म प्रधानमन्त्री ओलीले पत्रकार सम्मेलनमा वीपी कोइरालाको नाम लिएको प्रशंग छ, वीपी कोइरालाका बेलामा सेना आफ्नो हातमा थिएन । दरबार वीपीको अनुकुल थिएन । संसार वीपीको अनुकुल थिएन । भारत नै पनि उनको साथमा थिएन । चीन त हुने कुरै भएन । समय पनि त्यतिखेर वीपीको अनुकुल थिएन । शीतयुद्धको बेला थियो । त्यस्तो बेलामा पनि दुबै छिमेकीलाई उनले खबरदारी गरे ।
आज केपी ओली राजावादी भनेर कोसँग डराएको ? ज्ञानेन्दसँग ? ज्ञानेन्द्र त धर्मकर्म गरेर हिँडिरहेका छन् । राजाजस्तो भएर त प्रधानमन्त्री बसेका छन् । सरकार, राष्ट्रपति, प्रदेश सरकारहरू, यत्रो जनमत आफ्नो पक्षमा हुँदाहुँदै यति लाचार र गलत कुरा गरेर बस्ने प्रधानमन्त्रीलाई म के भन्छु भने तपाईको सूचना लिने तरिकामा पक्कै खोट छ । प्रधानमन्त्रीले आफूलाई प्राप्त सूचनाकै आधारमा बोलेका हुन् भने कुनै पनि निकायले उनलाई सही सूचना दिइरहेका छैनन् । सूचना दिनेहरूले खाल्डो खनिरहेका छन् ।
‘वेभ’ बाँकी छ,अर्को आँधी आउन सक्छ
माइतीघरको ‘वेभ’ अझै सकिएको छैन । यो अगाडि बढ्छ । यसको राजनीतिक प्रभाव अझै पर्ने देखिन्छ । अब थुप्रै संगठित समूहले आवाज उठाउँछन् । कांग्रेसकै मुख खुल्यो नि । नेकपामै दबिएर बसेको आवाज मुखरित भएर सरकारमाथि अब एकपटक खनिन्छ ।
अब अधिकांश विधेयकमा सरकार रक्षात्मक बन्छ । हिजोको गतिमा सरकार अगाडि बढ्न सक्दैन । कम्तिमा सरोकारवालासँग छलफल गर्छ । यो विवेकी बाटो हो । प्रधानमन्त्रीले आफूलाई पूर्णरुपमा सूचित छु भन्दै आउनुभएको छ । आफूलाई भेट्न आउनेहरूलाई राति साढे एक बजेसम्म काम गर्छु भन्ने प्रभाव देखाउनुहुन्छ । प्रधानमन्त्रीले साँच्चै पठन पाठन गर्नुुहुन्छ भने अब सरकारले प्रत्येक विधेयकमा सरोकारवालासँग छलफल गर्ला ।
तर, यसलाई प्रतिक्रियात्मकरुपमा लियो भने अर्को यस्तै आँधीबेहरी आउन सक्छ । प्रधानमन्त्रीको व्यक्तिगत स्वभाव अनुसार प्रतिक्रियामा जानुभयो भने सरकार दुर्घटनामा पर्छ । त्यो दुर्घटना कँहीबाट आउँदैन, नेकपाबाटै हुन्छ ।
माइतीघरमा जुलुस त गुठी विधेयक फिर्ता भइसकेपछि भएको हो । फिर्ता लिएर हुँदैन, खारेज नै हुुनुपर्छ भन्ने नारा लाग्यो । यसको मतलब यो सरकार ओरालो लाग्यो । त्यतिमात्रै होइन, तीनजना मन्त्रीको राजीनामा गराउनुपर्छ भन्ने नारा पनि लाग्यो । यसले प्रधानमन्त्री ओलीलाई यस्तो कुराले धर्मसंकटमा पार्न सक्छ । तीनजना मन्त्री अचानोमा पर्छन् । प्रधानमन्त्रीमा यो जनउभारलाई यहीँ रोक्न सक्छु भन्ने सोच आउन सक्छ । त्यसका लागि उनले भूमि व्यवस्था वा सञ्चारमन्त्रीलाई राजीनामा गराउन सक्छन् ।
मलाई के लाग्छ भने यस्तो अवस्थामा अब प्रधानमन्त्रीले मन्त्रिपरिषद पुनर्गठन गर्छन् । यो ग्यारेन्टी छ । कसै न कसैलाई बलीको बोका बनाउँछन् । यिनीहरूका कारणले मेरो विरुद्धमा यत्रो जनमत बनेको हो भनेर प्रधानमन्त्रीले कहीँ न कहीँ, केही न केही एक्सन लिनैपर्छ । प्रधानमन्त्रीले एक्सन लिएनन् भने प्रचण्ड एक्सन लिन बाध्य हुन्छन् । मैले जानेको संसदीय पद्दति त्यही नै हो ।
त्यसर्थ, मन्त्रिपपरिषद पुनर्गठन मात्रै होइन, नेकपा पार्टीको आन्तरिक जीवनमा पनि यसको प्रभाव पर्ने देखिन्छ । अब पार्टीभित्र मुखरितरुपमै प्रधानमन्त्रीको आलोचना हुन्छ । नेकपाभित्र प्रधानमन्त्रीको आलोचना गर्दा उनले अवसर नदेलान् र पार्र्टीेले अचानोमा पार्ला भन्नेहरू अब बोल्न थाल्नेछन् ।
जनता सडकमा निस्किसकेपछि सबैभन्दा बढी राहत पार्टीभित्र आवाज दबाएर बसेकाहरूले पाउँछन् । यस्तोबेलामा समकालीनहरूको नाम सुन्दा प्रधानमन्त्रीलाई झर्को लाग्न सक्छ । पार्टीको आन्तरिक जीवन र मन्त्रिमण्डलमा माइतीघरको पराकम्प असर अझै देखिने सम्भावना छ ।
अब कि त प्रधानमन्त्री ओलीमा नरम व्यवहार देखिन्छ । वा, एकदमै फ्रस्टेसन आउन पनि सक्छ । जस्तो, पञ्चायतको अन्तिम कालमा शासकहरुमा फ्रस्टेसन देखिएको थियो ।
प्रधानमन्त्रीको विगत हेर्दा उहाँले पाठ नसिक्ने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । दुई तिहाईको प्रधानमन्त्री बनेपछिको अभिव्यक्ति र कार्यशैली हेर्दा जुलुस हेरेर आफूलाई सुधार्ने, जनतासँग आफूलाई जोड्ने र विवेकसम्मत निर्णय लिने सम्भावना कम देखेको छु । खतरा यहीँनेर छ ।
तर, यसरी दुई तिहाई सरकार चल्दैन । भारतमै राजीव गान्धीको दुई तिहाईवाला सरकार गएको होइन ? प्रधानमन्त्री ओली आफंै अध्ययनशील मान्छे हो भने संसदीय इतिहास हेर्दा हुन्छ । जनमत बिग्रनु र बन्नुमा एकपटक पाएको दुई तिहाईको खासै अर्थ हुँदैन । आज काठमाडौंमा चुनाव भयो भने के होला ? पक्कै हिजोजति मत आउँदैन ।
प्रधानमन्त्रीको भनाइ हेर्दा म खतरा देख्छु । ‘रियलाइजेसन’ छैन । त्यसैले ‘रियाक्सन’ बढी आउँछ कि जस्तो लाग्छ । रिलाइजेसनलाई विवेकसम्मत नबनाएर प्रतिक्रिया मात्रै आयो भने कम्युनिष्ट पार्टी फुट्न सक्छ । यसमा भूतप्रेत, राजावादी, विप्लववादी होइन, प्रचण्डले खेल्छन् । तँ अलोकप्रिय भइस्, सरकारले काम गर्न सकेन भन्छन् । त्यसमा माधव नेपाल, झलनाथ खनालहरूले पुट दिन सक्छन् ।
(अनलाइनखबरसँग कुराकानीमा आधारित)
