जहाँ चेतना साँघुरो छ, राजनीतिकरुपमा सचेत मान्छेहरू कम छन्, त्यस्तो ठाउँमा ‘मास मुभमेन्ट’ कठिन हुन्छ । शान्तिपूर्ण आन्दोलनले गति लिन सक्दैन ।
क्रान्तिका विभिन्न रुपमध्ये सशस्त्र क्रान्ति सबैभन्दा उच्च रुप हो । तर, त्योभन्दा अगाडि सामाजिक सुधार, राजनीतिक आन्दोलन, अनसन, आमसभाजस्ता शान्तिपूर्ण आन्दोलनका विभिन्न स्वरुप हुन्छन् । सबै उपाय लगाउँदा पनि नभएपछि मात्रै आन्दोलनको सशस्त्र विकल्प रोजिन्छ ।
समाज परिवर्तनका लागि सत्तासँग भएको बन्दुकसँग लड्न अन्य विकल्प बाँकी छैन भन्ने भइसकेेपछि मात्र त्यस्तो बाटोमा जानुपर्ने हुन सक्छ । तर, हिंसात्मक आन्दोलन कहिले गर्ने र शान्तिपूर्ण आन्दोलन कहिले गर्ने भन्नेमा प्रायः द्विविधा भइरहन्छ ।
नेपालमा नेपाली कांग्रेसजस्तो पुँजीवादी पार्टीले पनि बन्दुक बोकेको इतिहास छ । भारतमा बसेर आन्दोलन गरिरहेका कांग्रेसका नेताहरूले राणा शासन ढाल्न सशस्त्र गतिविधि आन्दोलन आवश्यक छ भन्ने लागेपछि त्यो बाटो रोजेका थिए ।
यहाँहरुलाई थाहा छ, म आफंै सशस्त्र क्रान्तिमा लागेको मान्छे । यसो हेर्दा सशस्त्र आन्दोलन निकै जोखिमपूर्ण देखिन्छ । अर्को तरिकाबाट हेर्दा भने यो सजिलो आन्दोलन पनि हो । किनभने, यसमा धेरै मान्छे परिचालन गर्नुपर्दैन । मर्ने-मार्ने जोखिम हुन्छ, तर जनआन्दोलनमा जस्तो मास परिचालन गर्नुपर्दैन ।
बहुदल आउनुअघि हाम्रो पार्टीमा एक हजार सदस्य थिए । त्यसमा पनि पूर्णकालीन त पाँच/छ सय जति मात्र । बहुदल आएलगत्तै हजार जनाको पार्टी सदस्यता पचास हजार पुर्यायौं । मनमोहन अधिकारीसँग एकता हुँदा हाम्रो पार्टी सदस्यता ७० हजार पुगेको थियो ।
विसं. ०१७ सालमा पञ्चायत शुरु भएपछि दल खोल्नुलाई नै अपराध मानिन्थ्यो । सामाजिक संस्थासमेत खोल्न प्रतिबन्ध थियो । टंकप्रसाद आचार्यजस्तो राजा आफैंले पत्याएर प्रधानमन्त्री बनाएको व्यक्तिलाई समेत समाज सुधार संघ खोल्न दिइएन ।
झापा आन्दोलनको तरिका
संस्था खोलेर चेतना विस्तार गर्ने गुञ्जायस नभएको अवस्थामा हामीले ०२५ सालपछि कडा आन्दोलन शुरु गर्यौं । जग्गाधनीले मोहीलाई निकाल्न थालेपछि हामीले यसको विरोध गर्यौं । जग्गाधनीसँग कुरा नमिलेपछि असार/साउनको झरीमा पनि किसानहरु निकालिने अवस्था आयो । हामी किसानको पक्षमा लाग्यौं । गाउँले भेला पारेर किसानको पक्षमा बोल्थ्यौं ।
एउटा किसानको पक्षमा बोल्दा ५०/६० किसानले दुःख पाउँथे । प्रहरीले पक्राउ गर्ने, मुद्दा लगाउने गर्थे । धेरैजनाका लागि वकिल राख्ने, धरौटी जम्मा गर्न हामीलाई मुस्किल पर्न थाल्यो । त्यतिबेला भारतमा नक्सलवादी मुभमेन्ट शुरु भइसकेको थियो । उनीहरू पनि शान्तिपूर्ण आन्दोलनबाटै हिंसात्मक आन्दोलनमा पुगेका थिए ।
हामीले पनि जिम्दारहरूमाथि हमला गर्ने नीति बनाऔं । तर, सेना बनाएर, हतियार जम्मा पारेर आन्दोलन शुरु गरेका थिएनौं । ०५२ सालमा माओवादीले सशस्त्र गतिविधि गर्ने गरी नै आन्दोलन शुरु गरेका थिए । तर, हामीले झापामा गरेको वास्तवमा किसान विद्रोह थियो ।
हामीले किसानहरूका बीचमा सात जनाको ‘स्क्वाड’ बनायौं । त्यसमा एकजना कमाण्डर, एकजना राजनीतिक कमिसार र पाँचजना लडाकु हुन्थे । पार्टीमा त्यतिबेला ‘वान एरिया, वान स्क्वाड, वान एक्सन’ भन्ने थियो ।
झण्डै एउटा गाउँ विकास समिति जत्रो क्षेत्रमा एउटा ‘स्क्वाड’ हुन्थ्यो । र, उसलाई जुलुस, प्रचार प्रसार, शत्रुमाथि हमला वा अरु जेसुकै काम भए पनि एउटै कार्य गर्नु भनिन्थ्यो । हाम्रा ३०/३५ वटा ‘स्क्वाड’ बनेका थिए । निश्त्रिmय सदस्य फेरबदल गर्ने, स्क्वाड सक्रिय छ कि छैन भनेर हेर्ने काम पार्टी केन्द्रले गथ्र्यो । तर, आफ्नो क्षेत्रमा कस्तो एक्सन लिने भन्ने निर्णय स्क्वाड आफैंले गथ्र्यो ।
त्योबेेला र अहिलेको अवस्थामा आकाश-जमिनको अन्तर छ । गणतन्त्र आएपछि शान्तिपूर्ण रुपमा जस्तोसुकै गतिविधि गर्न पाइन्छ । जति पनि बोल्न, आग्रह राख्न वा जुलुस निकाल्न पाइन्छ । बम नपड्काउँदासम्म त विप्लवलाई पनि सभा सम्मेलन गर्न छुट थियो । सशस्त्र संघर्षमा जान्छौं भनेर भाषण गरेरै हिँडेका थिए ।
विप्लवका प्रतिकुलता
समाजिक चेतना र शिक्षाको स्तर पनि त्यतिबेला र अहिले आनका तान फरक छ । एउटा सामान्य मान्छेलाई समर्थक बनाउन महिनौं दिन लाग्थ्यो । किसानहरूमा जमिन्दार भनेका ठूलाबडा मान्छे हुन्, हामीलाई ईश्वरले नै ठगेको हो भन्ने बुझाइ थियो । हामीमाथि शोषण भइरहेको छ भन्ने थाहा थिएन ।
अहिले त ६० प्रतिशत मान्छे साक्षर छन् । अहिले कम्तिमा ३० प्रतिशत मान्छे राजनीतिक रुपमा साक्षर छन् । टीभी, कम्युटरले नै आन्दोलन गर्ने अवस्था आयो । शान्तिपूर्ण आन्दोलन गर्न सकिन्छ ।
हिजो सशस्त्र संघर्ष गर्न सजिलो पनि र आवश्यक पनि थियो । आजको अवस्था त्यस्तो होइन । माओवादीको दाबीलाई मान्ने हो भने ३५ हजार छापामार थिए । किनेको, सुरक्षाकर्मीसँग खोसेको गरेर आधुनिक हतियार थियो । र, पनि सत्तासँग सम्झौता गरेर सबै शक्ति बुझाए । जसले गर्दा जति ठूलो कुरा गरे पनि कम्युनिष्टहरूले आफ्नो शासन ल्याउँदो रहेनछ, बेकारमा हाम्रो ज्यान मात्रै जाने हो भन्नेहरूको संख्या अहिले ठूलो छ ।
विप्लवले १२ बुँदे गलत थियो, सही बाटोमा म हिँडाउँछु भनेका छन् । तर, उनले भनेजस्तो अप्ठ्यारो बाटो हिँड्न तयार हुनेहरू निकै कम हुन्छन् । धेरैलाई सुविधामुखी र सहज बाटो मन पर्छ ।
पाँच/सात वर्ष यो सत्ताले काम नगरिसकेपछि १२ बुँदे गलत थियो भनेको भए मान्छेले अलि पत्याउन सक्ने थिए । १२ बुँदे गरेर गल्ती गरेका रहेछन् भन्न सक्थे । नेकपाले नै केही गर्छ कि भनेर आशा राखेकै बेलामा सशस्त्र गतिविधि गर्दा आम सामान्य मान्छे मात्रै होइन, हिजो माओवादीमै हिँडेका मान्छेलाई पनि विप्लवलाई विश्वास गर्न गाह्रो भइरहेको छ ।
हिजो माओवादीले जे भनेको थियो, मैले त्यही कुरा उठाएको हुँ भन्ने कुरा सैद्धान्तिकरुपमा सही हो । हिजो प्रचण्डले भनेकै कुरालाई विप्लवले निरन्तरता दिन खोजेका हुन् । हिजोको त्यो नाराले प्रचण्ड जहाँ पुगे, त्यसलाई चिर्न विप्लवको बुँताले भ्याउँदैन ।
धेरै देशमा शान्तिपूर्ण आन्दोलनबाट सत्ता परिवर्तन सम्भव हुँदैन । मलाई पनि भोटकै माध्यमबाट गणतन्त्रबाट जनगणतन्त्रमा पुगिन्छ भन्ने लाग्दैन । तर, आवश्यक कुरा पनि कु समयमा प्रयोग गरियो भने त बेमौसमी बाजा हुन जान्छ ।
त्यसकारण, सैद्धान्तिकरुपले ठीक हुँदाहुँदै पनि यतिबेला व्यवहारिकरुपमा सशस्त्र गतिविधि अगाडि जान सम्भव छैन । त्यसैले विप्लवको सशस्त्र गतिविधिको धार कमजोर हुँदै गएको छ ।
झापा विद्रोह दबाउँदाको पञ्चायती सरकार वा ०५२ सालताकाको कांग्रेसको सरकारभन्दा अहिलेको सरकार गाउँ-गाउँसम्म फैलिएको छ । नेकपाको संगठन तलसम्म छ । अर्कोतिर विप्लवका कार्यकर्ता प्रायः सबै चिनिएका छन् । विप्लव आफैं चिनिएका छन् । झापाकालको कुरा गर्नुहुन्छ भने मोहनचन्द्र अधिकारी, आरके मैनाली लगायत दुई चारजना बाहेक अरुलाई कसैले चिन्दनथे । परिचित अनुहार भएपछि राज्यलाई ट्रयास गर्न सजिलो हुन्छ ।
मोहन वैद्यको सही विश्लेषण
माओवादीले हिजो वार्ता भन्दै शक्ति सञ्चय गर्ने र झ्याम्मै आक्रमण गर्थे । अहिले सरकार चलाउनेहरूलाई हिजो माओवादीले लिएको त्यो बाटो राम्ररी थाहा छ । किनभने, हिजो सशस्त्र गतिविधि गर्ने नेताहरू नै अहिले सत्तारुढ नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी -नेकपा) मा छन् । आफू विद्रोही हुँदा शाही सरकार वा संसदीय सरकारलाई कसरी झुक्याएका थिए भन्ने अनुभव त उनीहरूसँग छ । त्यही भएर नै पहिला शान्ति प्रक्रिया आउ अनि वार्तामा बसौंला भनिरहेको छ ।
रणनीति राम्रो भए पनि कार्यनीतिकरुपमा विप्लव ठीक ठाउँमा छैनन् । यसकारण उनको बाटो दिनदिनै संकटमा छ । यही कुरा बुझेर मोहन वैद्यले सत्तासँग नजिक नहुँदा पनि हतियार उठाएका छैनन् । माओवादीमा लागेका मध्ये माक्र्सवादी दृष्टिकोणमा सबैभन्दा सचेत मान्छे भनेकै वैद्य हुन् । उनी कम्युनिष्ट शासन स्थापना गर्न भनेरै लागेका हुन् ।
रणनीतिकरुपले वैद्य र विप्लव एकै ठाउँमा छन् । सत्ता परिवर्तन गर्न राजनीतिक हिंसा चाहिन्छ भन्ने दुबैले बुझेका छन् । तर, अहिले सशस्त्र गतिविधि गरेर जाँदा टिकिँदैन भन्ने वैद्यले बुझेका छन् । व्यवहारिकरुपमा वैद्यले बुझेको यो कुरा विप्लवले युवा जोशमा बुझ्न सकेनन् ।
हानिहाल्ने हो, हान्न थालेपछि जनयुद्ध भनेर मान्छेहरू गुटुटु आउँछन् भन्ने विप्लवलाई लाग्यो । हिजो माओवादी कालमा जस्तै मान्छे आउँछन् भन्ने उनको विश्लेषण छ । तर, अवस्था माओवादीले सशस्त्र गतिविधि गर्दाको जस्तो छैन ।
हाम्रै अनुभवलाई हेर्ने हो भने त्यतिबेला झण्डै-झण्डै राणाकालमा जस्तै सशस्त्र गतिविधि गर्नुपर्ने अवस्था थियो । तैपनि हामी लामो समय टिक्न सकेनौं । त्यसले क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने एउटा धार चाहिँ बनायो । कोअर्डिनेसन केन्द्र, नेकपा (माले) हुँदै एमालेसम्म आइपुग्दा जंगी टाइपको संसदीय पार्टीमा परिणत भयो । जनगणतन्त्र ल्याउने ठाउँमा पुगेन ।
नेत्र घिमिरे, रामनाथ दाहाल जस्ता बढी सचेत साथीहरू मारिनुभयो । हामी पक्राउ पर्यौं । हाम्रो आन्दोलनका सीपी मैनाली मात्रै बाहिर भए । माधवकुमार नेपाल, जीवराज आश्रति, मदन भण्डारी लगायतका जति साथीहरू आए, उनीहरू संसदीय धारकै धेरै थिए । हामी जेलबाट छुट्ने बेलासम्म त संसदीय धारमा जाने तय जस्तै भइसकेको थियो । सशस्त्र क्रान्ति भन्दा हामी पनि जेलबाट छुट्ने अवस्था थिएन ।
मदन भण्डारीको निधनपछि नेकपा एमाले अरुजस्तै धुर्मुस पार्टी बन्यो । अहिलेको नेकपा र नेपाली कांग्रेसमा के फरक छ ? पार्टीको नाम र भाषा बाहेक त केही फरक छैन । गर्ने काम त केही फरक छैन । प्रचण्डहरूले पनि ठ्याक्कै त्यही बाटो समाए । युद्ध गरेर आएको पार्टीलाई हुबहु संसदीय पार्टी बनाए ।
यसरी हिजोका क्रान्तिकारी भनिएका पार्टी धमाधम संसदीय बनेको कुरा जनतालाई राम्ररी थाहा छ भन्ने कुरा विप्लवले बुझेनन् ।
विप्लवलाई घुँडा टेकाउँछ
हिजो राजाकै शासनका बेलामा पनि पहिला शान्ति प्रक्रियामा आउ अनि मात्रै वार्ता गर्छु भनेको थिएन । माओवादीप्रति राजाको शासन जति उदार थियो, नेकपाको सरकार विप्लवप्रति त्यति उदार छैन । विप्लवका बारेमा त राजतन्त्र भन्दा पनि दमनकारी हो अहिलेको सरकार । यो कुरा पनि विप्लवले बुझ्न सकेनन् ।
राजाको शासनका बेला त हामीले जनयुद्ध गर्यौं, अहिले त हाम्रै वामपन्थीको सरकार छ भन्ने उनको विश्लेषण नै गलत छ । हाम्रै वामपन्थीको सरकार हुनुको भनेको हाम्रो रणनीति र कार्यनीति बुझ्नु पनि हो भन्ने यिनले बुझेनन् । चार पाँच सय कार्यकर्ता समातिए । देशभरिको गतिविधि क्षेत्रमा समेटिने स्थिति आउनुको कारण पनि त्यही हो । अब पनि वार्ता आएनन् भने उनलाई सरकारले घुँडा टेकाउँछ ।
आन्तरिक पोजिसन बलियो छैन भने त बाह्य शक्तिले पनि आड दिन सक्दैन । म प्रमाण दिएर त भन्न सक्दिनँ । तर, आर्थिक गतिविधिलाई हेर्दा बाह्य शक्तिले आड दिएको शंका गर्ने ठाउँ प्रशस्त छ । देशभित्र उठाएकै पैसाले यत्रो गतिविधि हुन्छ जस्तो मलाई लाग्दैन । महिनामा करोडौंको खर्च छ ।
कमजोरलाई शक्तिशालीले प्रयोग गर्न खोज्छ । गणतन्त्र, संघीयता, धर्मनिरपेक्षता ल्याउन माओवादीलाई प्रयोग गरियो । माओवादीलाई प्रयोग गरेको माथिल्लो रुपमा भनेको ‘होलीवाइन’ प्रकरण हो । नेपाललाई इन्डोप्यासिफिकमा लैजाने प्रयास भइरहेको छ ।
माओवादीलाई गैर-कम्युनिष्टले पनि सहयोग गरे । अर्थात त्यो समर्थन सिद्धान्त मिलेर गरिएको थिएन । त्यसको अर्थ विप्लवलाई पनि कम्युनिष्टले मात्रै साथ दिन्छन् वा प्रयोग गर्छन् भन्ने छैन । राजावादी वा अन्य विदेशी शक्तिले पनि प्रयोग गर्न सक्छन् । राजावादी र विप्लव मिल्न सक्छन् । हिजो कांग्रेस र माओवादी मिलेकै हो । सैद्धान्तिक रुपमा कहाँ काँग्रेस, कहाँ माओवादी । गएको चुनावमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली र राजतन्त्रको वकालत गरेको राजेन्द्र लिङेदन मिलेकै हुन ।
नेताहरूले साँचो कुरा बोल्दैनन् । बोलेको कुरा गर्दैनन् भन्ने अफवाहले राजनीति नै संकटमा परेको छ । प्रधानमन्त्रीले संसद र सर्वदलीय बैठक बोलाएर गणतन्त्र संकटमा परेको बताउनुभयो । प्रधानमन्त्रीले नै भनिसक्नु भएपछि त यो भन्दा ठूलो त के होला र ?
प्रधानमन्त्रीले राजाको गतिविधिले गणतन्त्र संकटमा परेको देख्नुभयो होला । म भने प्रधानमन्त्रीकै गतिविधिले त्यो अवस्था आयो भन्ने ठान्छु । जनताको हितमा काम गर्न सकेनन् । आम मान्छेको विश्वास घट्दै गयो ।
आफ्नै अभिन्न मित्र माधवकुमार नेपालले सु-स्वास्थ्यको कामना गर्दा अस्वीकार गर्नुभयो । यसको अर्थ उहाँमा मेरा नजिकका साथीहरूले पनि मेरो खिलाफमा उभिन्छन् भन्ने परेको छ । सबैको हित गरेछु भन्दा पनि अहित गरेको छु भन्ने मनमा लागेको हुनसक्छ । राम्रो काम गरेको छैन भन्ने आत्मग्लानी भएको हुन सक्छ । मेरो विचारमा यो सरकारले नै जनमुखी काम गर्नुपर्दछ ।
नेपालमा स्थिरता आइसकेको छैन । खेल्न चाहनेहरूका लागि मैदान खाली नै छ । विप्लवलाई फलानाले प्रयोग गरेको छ त भन्न सक्दिनँ । तर, प्रयोग भएको छैन पनि भन्न मिल्दैन । व्यवहारकुशल कार्यनीति बनाउनुपर्छ । सिद्धान्तको मात्रै कुरा गरेर हुँदैन । त्यसो गर्नु भनेको मलामीमा गएर राजनीतिक भाषण गरेजस्तो हो । हिंसा गर्ने पार्टीलाई राजनीतिक अधिकार देउ भनेर कसैले भन्न सक्दैन ।
(वामपन्थी नेता मैनालीसँग गरिएको वार्तामा आधारित)
