११ वैशाख, काठमाडौं । नेपालमा लकडाउनको सकसपूर्ण यात्रा आजबाट दोस्रो महिनामा प्रवेश गरेको छ । कोरोनाको संक्रमण फैलिन नदिन सरकारले प्रयोग गरेको यो अस्त्रको प्रभावकारिता विश्लेषण गर्दै नयाँ रणनीति बनाउने ठीक समय हो यो ।

फ्रान्सबाट नेपाल फर्केकी एक युवतीमा कोरोना संक्रमण देखिएसँगै सरकारले ११ चैतबाट देशलाई लकडाउनमा राखेको थियो । ती युवती (प्रसिद्धी श्रेष्ठ) कोरोना संक्रमित दोस्रो नेपाली थिइन्, जो अहिले स्वस्थ भएर घर फर्किसकेकी छन् । उनीपछि भेटिएका पाँच संक्रमित पनि ठीक भइसकेका छन् । तर, संक्रमित थपिने क्रम जारी छ । त्यही भएर सरकारले लकडाउन खोल्नेबारे स्पष्ट सोच बनाउन सकेको छैन ।

एक महिने लकडाउनको समीक्षा गर्दा दुईवटा कोणबाट हेरिनुपर्छ– पहिलो, जनस्वास्थ्य र दोस्रो, जनजीविका । केही देशले जनस्वास्थ्यमा कुनै जोखिम मोल्न नहुने भनेर कोरोना भाइरस देखिनासाथ पूरै लकडाउनमा गएका छन् । कोरोनाबाट अहिले बच्न सके अर्थतन्त्रलाई पछि पुनरुत्थान गर्न सकिन्छ भन्ने अवधारणा यसमा छ । नेपाल सरकारले अहिलेसम्म यही विधि अपनाएको छ ।

अर्को अवधारणाले लकडाउनका नाममा देशलाई पूरै ठप्प बनाउँदा अर्थव्यवस्थामा अपूरणीय क्षति हुने चिन्ता राख्छ । सावधानीपूर्वक देशको अर्थतन्त्र चलायमान राख्ने र कोरोनाविरुद्धको लडाइँ लड्ने विधि यो अवधारणाले सुझाउँछ । यो अवधारणालाई समातेर विश्वमै सबैभन्दा डरलाग्दो गरी महामारी फैलिएका अमेरिका तथा केही युरोपेली देशहरू कडा लकडाउनमा छैनन् । त्यहाँ सार्वजनिक सवारी र अत्यावश्यक उद्योग–व्यवसायहरू चलिरेका छन् ।

नेपालको सन्दर्भमा चाहिँ संक्रमण फैलियो भने स्वास्थ्य प्रणालीले धान्दैन र उपचार नपाएर मरिन्छ भन्ने भय व्याप्त छ । त्यसैले अर्थतन्त्रको जोखिम मोलेर पनि लकडाउन जारी राख्नुपर्ने जनमत बलियो छ ।

तर, यथार्थ के हो भने, नेपालमा अहिलेसम्म कोरोना लागेर कसैको मृत्यु भएको छैन । ८ जना निको भएर घर फर्किएका छन् । अस्पतालमा रहेका संक्रमितहरू पनि सामान्य अवस्थामा छन् । अधिकांशमा त रोगको लक्षणसमेत देखिएको छैन । संक्रमणको दर पनि नियन्त्रणभित्रै छ । एक महिनामा ४५ जना संक्रमित भेटिएका छन् । यो ठूलो संख्या होइन ।

सैद्धान्तिकरुपमा हामी महामारीको तेस्रो चरणमा पुगेको भनिए पनि व्यवहारिकरुपमा चाहिँ महामारीमा प्रवेश नै गरेका छैनौँ । लकडाउनकै कारण संक्रमण नफैलिएको धेरैको बुझाइ छ ।

कोरोनाबारे सचेतना फैलाइरहेका जनस्वास्थ्यविद डा. रवीन्द्र समीर भन्छन्–

कोरोना संक्रमण फैलिनसक्ने अविध सामान्यतया १४ वा २१ दिन मानिन्छ । यो अवधि हामीले लकडाउनमा बसेर घरभित्रै गुजारिसकेका छौँ । तसर्थ एउटा खतराको चरण पार भएको छ ।

अहिलेसम्मको स्थिति हेर्ने हो भने नेपालमा संक्रमण भयावहरूपमा फैलिएको छैन । संक्रमित कोही पनि आईसीयूमा वा भेन्टिलेटरमा गएका छैनन् । बागलुङमा ६८ वर्षकी आमा पनि स्वस्थ भएर फर्किनुभएको छ ।

यो पनि पढ्नुहोस कस्तो सरकार ! न खान दिन्छ, न घर जान दिन्छ’

नेपालमा संक्रमण नफैलिनुमा लकडाउन नै मुख्य कारण हो भन्ने मलाई लाग्छ । काठमाडौंकै उदाहरण लिउँ । फ्रान्सबाट आएकी प्रसिद्धी श्रेष्ठलाई संक्रमण देखियो । तर, उनीबाट कसैमा सरेको पाइएन । यो यसकारण सरेन कि उनी एयरपोर्टमा ओर्लिएदेखि नै पूर्णरुपमा सेल्फ आइसोलेसनमा बसेकी थिइन् । सनसिटीमा दुईजनामा देखियो । तर, उनीहरू पनि १४ दिनसम्म आइसोलेसनमा रहेका थिए । त्यसैले उनीहरूबाट पनि अन्यत्र फैलिएन । यदि लकडाउन नभएको भए यी संक्रमतिहरू समुदायमा घुलमिल हुन सक्थे र संक्रमण फैलिने खतरा हुन्थ्यो ।

युरोप र अमेरिकाले समयमा लकडाउन नगर्दा नै महामारी फैलियो । नेपालमा सरकारले समयमै लकडाउनको निर्णय लिएकाले फैलिन नपाएको हो । त्यसैले नेपालमा एक महिनाको लकडाउन जनस्वास्थ्यको हिसाबले फलदायी रहेको म मान्छु ।

नेपालमा प्रवेश भएको कोरोना भाइरस चीन र युरोप अमेरिकामा जस्तो खतरनाक पनि नदेखिएको डा. समीरको बुझाइ छ । उनी भन्छन्-

चीनमा फर्स्ट जेनेरेसनको ओरिजिनल भाइरस थियो । त्यही भाइरस युरोप–अमेरिकामा पुग्यो । तर, दक्षिण एसियामा आइपुग्दा भाइरस कमजोर भएको वा कमजोर प्रजातिको भाइरस यता आएको हुन सक्छ । साथै, दक्षिण एसियाको हावापानी र रहनसहन कोरोना भाइरस प्रतिरोधी पनि हुन सक्छ ।

भारतमा २० हजार जना संक्रमित हुँदा छ सयको मात्रै मृत्यु भएको छ । जबकि भारतमा ठूलो क्षतिको अनुमान गरिएको थियो । बंगलादेशमा सखापै पार्छ भनेर डब्लूएचओले आशंका गरेको थियो । पाकिस्तानमा पनि डरलाग्दो गरी फैलिएको छैन । त्यसैले नेपालमा कोरोना भाइरसले अमेरिका–युरोपकै हालत होला कि भनेर आत्तिनुपर्ने अवस्था छैन ।

अर्थतन्त्रमा बज्रपात

अब आर्थिक कोणबाट कुरा गरौँ । एक महिनासम्म देशभरका मानिसहरू आ–आफ्ना घरभित्र स्वःनजरबन्द रहनु देशको अर्थतन्त्रका लागि अकल्पनीय परिस्थिति हो । बिगतमा एकदिन कसैले नेपाल बन्द गर्दा पनि मजदुर वर्गको रोजीरोटीको चिन्ता गरिन्थ्यो । अहिले एक महिनासम्म कफ्र्यु सरहको बन्द चल्दा ती मजदुरको अवस्था के भयो होला भनेर कल्पनामात्र गर्न सकिने स्थिति छ ।

अर्कोतर्फ, नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रुपमा रहेको वैदेशिक रोजगारी पनि धराशायी बन्न थालेको छ । अब लाखौं युवा रोजगारी गुमाएर स्वदेश फर्कने छन् । स्वदेशभित्रै पनि कयौं रोजगारदाताले कामदार कटौती गर्ने अवस्था छ । तसर्थ, आगामी दिनमा रोजगारीको ठूलो संकट उत्पन्न हुने देखिन्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस ‘काठमाडौंमा भोकले मर्नुभन्दा बौलाउनु निको’

अहिलेसम्म ३० दिनको लकडाउनले देशको अर्थतन्त्रमा कति क्षति पुर्‍यायो भन्ने सरकारले हचुवा आकलन पनि गर्न भ्याएको छैन । केही दिनअघि अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले करिब दुई खर्बको क्षति भइसकेको हुन सक्ने अनुमान सुनाएका थिए । उद्योगीहरूको अनुमान पनि त्यही आसपासमा छ ।

नेपाल उद्योग वाणिज्य संघका पूर्वअध्यक्ष पशुपति मुरारका लकडाउनले पुर्‍याएको क्षति सम्बन्धमा यसो भन्छन्-

कृषि क्षेत्रबाहेक देशका सबै आर्थिक गतिविधि ठप्प छन् । नेपालको ३४ खर्बको कुल गाह्रस्थ उत्पादनमा  ३० प्रतिशत मात्र कृषिको हिस्सा हुन्छ । यो एक महिनामा देशको जीडीपीमा २ सय अरब (दुई खर्ब) भन्दा बढी क्षति भइसकेको अनुमान छ ।

कृषिजन्य उत्पादनहरू पनि बजारसम्म पुग्न सकेका छैनन् । कति कुहिए, कति डेट एक्सपायर भए त्यसको कुनै हिसाब छैन । औद्योगिक क्षेत्रमा अत्यावश्यकबाहेक केही पनि उत्पादन भएको छैन ।

नेपालको मुख्य आयस्रोत रेमिट्यान्स क्षेत्रमा पहिरो गएको छ । मैले पढेअनुसार यो एक महिनामा ८६ प्रतिशतले रेमिट्यान्स घटेको छ । पर्यटन र उड्ययनको क्षेत्रमा परेको प्रभावबारे त मैले भनिरहनै परेन । शून्यको अवस्थामा छ । त्योबाहेक, मलाई लाग्छ साना तथा मझौला उद्योगलाई सबैभन्दा ठूलो धक्का लागेको हुनुपर्छ । जस्तो कि, काठमाडौंमा ६–७ सयवटा नयाँ कफिसपहरू खुलेका छन् । एउटाले ४०–५० लाख त लगानी गरेका होलान् । आफ्नो घर–खेत धितो राखेर बैङ्कबाट ऋण लिएका होलान् । उनीहरूले अब त्यो ऋण कसरी तिर्छन् ? घरखेत पनि जाने, व्यवसाय पनि नरहने स्थितिमा उनीहरू पुगेका छन् ।  यस्ता केसहरू कति छन् कति ।

अब मान्छेहरूसँग भएको पैसा सकिँदैछ । आम्दानीको बाटो बन्द भएको छ । सरकारले दैनिक एक सय २० अर्ब राजस्व उठाउँथ्यो । अहिले २० करोड पनि उठ्दैन । दैनिक एक अर्ब राजस्व घटेको छ । सरकारसित भएको पैसा पनि सबै स्वास्थ्यतिर डाइभर्ट गर्नुपर्ने अवस्था छ । यो निकै चिन्ताजनक स्थिति हो ।

यसर्थ, चौतर्फीरुपमा लकडाउनले अर्थतन्त्रमा एकदमै ठूलो धक्का पुगेको छ । मलाई लाग्छ देशभित्रै २०–२५ लाखले रोजगारी गुमाउने छन् । लकडाउन अवधिको पारिश्रमिक कसरी दिने भन्ने पनि ठूलो संकट छ ।

तर, सरकारले रहरले गरेको कुरा होइन । अन्य देशहरूले पनि कारोनाको महामारी रोक्न यही रणनीति लिएका छन् । त्यसैले सरकारसित पनि कुनै गुनासो छैन । तर, अबचाहिँ नयाँ रणनीतिको आवश्यकता टड्कारो देखिएको छ । साथै, संकटग्रस्त उद्योगहरूले सरकारबाटै सहुलियत/राहतको आशा राखेका छन् ।

अब के गर्ने ?

नेपालको लकडाउन अहिले उत्कर्षमा छ । सबै उद्योगधन्दा र ठूला–व्यवसाय ठप्प छन् । देशका सीमा नाकाहरू सिल गरिएका छन् । हवाइ उड्ययन बन्द छ । कठोर लकडाउनबीच काठमाडौंमा खानबस्न समस्या परेकाहरू ठूलो दुःखकष्ट झेल्दै गाउँ फर्किने क्रम भने जारी छ ।

लकडाउन अझै लम्बिए जनजीविका गम्भीर संकटमा पर्ने निश्चित छ । राहत वितरणमा अहिले देखिएको उत्साह आगामी दिनमा सेलाउने छ । राहत खोज्ने तप्का ठूलो हुँदै जाँँदा सरकारको स्रोतले भ्याउँदैन पनि । त्यसैले अब लकडाउनको समीक्षा गर्दै यसको स्वरुप फेर्ने वा खुकुलो बनाउनुपर्ने मत प्रकट हुन थालेका छन् ।

सरकारले एक साताका लागि गरेको लकडाउनको तीन पटक म्याद थप भयो । अन्तिम पटक थपिएको म्याद अब १५ गते सकिँदैछ । त्यसपछि के गर्ने भन्ने विषयमा सरकारले छलफल थालेको छैन ।

चीनका लागि नेपालका पूर्वराजदूत लिलामणि पौडेल महामारीकै बीचमा पनि उद्योग–व्यवसाय सञ्चालन गर्नुपर्ने बताउँछन् । चीनको उदाहरण दिँदै उनी सामाजिक सञ्जालमा लेख्छन्– सीमित कामदार उद्योगभित्रै राखी संक्रमण फैलिन नदिनेगरी उद्योग चलाउन सकिन्छ । चीनमा अधिकांश उद्योग कोरोना महामारीमा पनि चलिरहे । विहारमा सिमेन्ट, छड उद्योगले अनुमति पाइसके । हामीले अलमल गरे प्रतिस्पर्धी क्षमता गुम्छ । बैंक डुब्छन् र कामदारको बिचल्ली हुन्छ ।

किसानलाई खेतीबारीमा काम गर्न दिउँ, कोरोना बाहिरबाट आउनेले सार्ने हो । गाउँकै किसानलाई अर्मपर्म रोक्नु पर्दैन । मलबिउको बन्दोबस्त थाल्नुपर्‍यो । कोरोना नियन्त्रण कुर्दा ढिलो होला । कृषिलाई ध्यान नदिए भोकमरीको चपेटामा परिएला । सबै मुलुकले आफ्नो जोहो गर्छन्, हामीले के गर्ने ?

विदेशमा काम गरिरहेको ठूलो जनशक्ति अब घर फर्किने भएकाले व्यवसायिक कृषि र ठूला पूर्वाधारका योजना ल्याएर त्यस जनशक्तिलाई काममा लगाउनुपर्ने उनको मत छ ।

जनस्वास्थ्यविद् डा. समीर नेपाल कोरोनाको खतरा एक वा दुई वर्षसम्म रहने प्रक्षेपण गरिएकाले अब लकडाउनको मोडालिटी फेर्नुपर्ने बताउँछन् । लकडाउन अवधिमा सुरक्षित देखिएका सहरहरू खोल्दै जानुपर्ने उनको राय छ ।

‘काठमाडौं, पोखरालगायत विभिन्न सहरहरू जसमा संक्रमण देखिएको छैन, अब बिस्तारै खोल्दै जानुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘तर, ती सहरमा पस्ने नाकाहरू भने थुन्नुपर्छ ।’

सहरहरूलाई एकैपटक खुला नगरेर चरणबद्धरुपमा खोल्नुपर्ने उनको मत छ । पहिलो चरणमा उद्योग–व्यवसायहरूलाई सुरक्षित तरिकाले सञ्चालनमा ल्याउनुपर्ने उनले बताए ।

यो पनि पढ्नुहोस ‘हामी त नेताका लागि एक भोट मात्र रहेछौँ’

‘बुढाबूढीहरूलाई घरमै राखेर युवा जनशक्ति परिचालन गरी उद्योग व्यवसाय सञ्चालनमा ल्याउनुपर्छ । त्यसैगरी निजी सवारीसाधनलाई पनि पहिलो चरणमा अनुमति दिन सकिन्छ,’ डा. समीर भन्छन्, ‘पहिलो चरणको अनुभव हेरेर दोस्रो चरणमा सार्वजनिक सवारी साधनलाई खुल्ला गर्न सकिन्छ । त्यसो गर्दा ती सवारी साधनलाई निसंक्रमण गर्ने सबै विधि अपनाइनुपर्छ ।’

उद्योगपति मुरारका पनि संक्रमणको खतराका हिसाबले ‘रेड जोन’, ‘एल्लो जोन’ र ‘ग्रिन जोन’ छुट्याएर फरक–फरक रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्ने बताउँछन् । ‘जुन ठाउँमा कुनै खतरा देखिएको छैन, त्यसलाई खोल्दै जाने विषयमा सरकारले सोच बनाउनुपर्छ,’ उनले भने, ‘अन्यथा कहिलेसम्म देश बन्द गर्ने ? कोरोनाको औषधि पत्ता लाग्न एक–दुई वर्ष लाग्न सक्छ । त्यतिन्जेल लकडाउन गर्न त सम्भव हुन्न ।’

आन्तरिकरुपमा लकडाउन खुकुलो पार्दा पनि नेपालका सीमाहरू भने लामै समय बन्द राख्नुपर्नेमा विज्ञहरू एकमत छन् । यसैगरी, अन्तरदेशीय उडानका लागि पनि अहिले हतार गर्न नहुने उनीहरूको सुझाव छ ।

‘भारतले जुन–जुलाईमा महामारी उत्कर्षमा पुग्ने आकलन गरेर त्यसबमोजिम तयारी गरिरहेको छ’, डा. समीर भन्छन्, ‘त्यो अवधिसम्म नेपाल–भारत सीमा बन्द राख्दा उचित हुन्छ ।’