चुट्किला : मुड चेन्ज तुरुन्तै

हास्यकलाकार मनोज गजुरेलका अनुसार व्यक्तिमा रहेको ‘प्रत्युत्पन्न मति’ले नयाँ-नयाँ चुट्किला बनाउन सक्छ । यो गुणले कुराकानी गर्दैगर्दा वा जुनसुकै घटनालाई मोडेर सबैलाई हसाउन सक्छ ।

श्रीमद्भगवद्गीताको अध्यायमा पनि हाँसोको चर्चा पाइन्छ । गीताको दोस्रो अध्यायको श्लोक ६५ मा भनिएको छ- ‘प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो हृयाशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ।’

अर्थात्, प्रशन्न चित्त भएको व्यक्तिको जीवनमा दुःख धेरै समय टिक्दैन । यस्ता मानिसले दुःखबाट सजिलै पार पाउन सक्दछन् ।

साहित्यकार एवं व्यंग्यकार रामकुमार पाँडेका अनुसार हाँसो मनिसको सभ्यतासँगै जोडिएर आएको विषय हो । भइरहेको कुरालाई अझै विशेष वा स्मरणीय बनाउन मानिसले चुट्किला, टुक्का बनाएको उनी बताउँछन् ।

‘चुट्किला परम्पराबाटै व्यंग्य, कार्टुनचित्र, क्यारिकेचर विकसित भएको हो’ पाँडे भन्छन्, ‘शब्दबाट चुट्किला, अक्षर वा चित्रबाट कार्टुन, बोली वा लेखाइबाट व्यंग्य गरिन्छ । यसैले सजिलोको लागि हास्यव्यंग्यसमेत भनिन्छ ।’

लेखक शेखर खरेल भने जुन समाज बढी अनौपचारिक हुन्छ, त्यहाँ हास्यचेत मौलाउने बताउँछन् । उनी लेख्छन्, ‘दक्षिण एसियालीको हास्यचेत युरोपेलीभन्दा त धेरै माथि छ । व्यक्तिगत चर्चा गर्दा हाम्रा केही राजनेता, लेखक र प्राज्ञमा प्रचुर हास्यचेत देख्न सक्छौं ।’

पहिले चौतारोमा, मेलापातमा सुनाउने चुट्किला अचेल भने सामाजिक सञ्जालमा आइरहेका हुन्छन् । ट्रोल, मिम्स आदिको रुपमा चुट्किलाहरू सामाजिक सञ्जालमा सबैभन्दा चर्चामा रहन्छ । पत्रपत्रिकामा पनि कार्टुन र जोक्सलाई महत्त्व दिएर समेटिएको हुन्छ ।

नेपाली समाजमा सयौं वर्षदेखि हासपरिहासको लागि चुट्किला प्रयोग हुँदै आएको बताउँछन् कलाकार मनोज गजुरेल । मञ्चमात्र नभई परिवार र साथीहरूसँग पनि ठट्टा गरिरहने गजुरेल चुट्किला परम्परालाई समृद्ध मान्छन् ।

‘कुनै न कुनै रुपबाट हाँसो उठ्ने काम वा कुरा प्रदर्शन गरियो भने चुट्किला हुन्छ’ गजुरेल भन्छन्, ‘एकै लाइनमा वा दुई व्यक्तिको संवादमा हसाउँन सक्ने शब्दजाल बनाउन सक्यो भने चुट्किला हुन्छ । यही आधारभूत सिद्धान्तमा हाँस्यव्यंग्य प्रदर्शन गरिन्छ ।’

चुट्किला पर्दाभित्र : पर्दाबाहिर

चलचित्रमा राजेश हमाल नायकको भूमिकामा बढी देखिएका छन् । बलिष्ठ शरीर र शत्रुपक्षलाई कायल बनाउने व्यक्तित्वको रुपमा उनलाई पर्दामा देख्न पाइन्छ ।

तर समाजमा राजेश हमालमाथि हरेक दिनजसो नयाँनयाँ चुट्किला बनिरहेको हुन्छ । यो कुरालाई हमालले हसज रुपमा स्वीकारेका छन् । स्टेज कार्यक्रमा तथा अन्तर्वार्तामा हमाल स्वयंले आफूमाथि बनेका जोक सुनाइरहेका हुन्छन् ।

यता पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली आफ्ना हरेक भाषणमा उखानटुक्कासँगै चुट्किला सुनाइरहेका हुन्छन् । भ्यागुतो भुँडी फुटेर मरेकोदेखि बाँदर जंगलको राजा भएको जोक्स ओलीले धेरैपटक सुनाएको पाइन्छ ।

यता विख्यात भारतीय गायिक लता मंगेश्कर वास्तविक जीवनमा निकै हसीमजाक गर्ने कलाकारमा पर्छिन् । झट्ट हेर्दा कम बोल्ने स्वभावको देखिएपनि लता आˆनो नजिकका मानिसलाई चुट्किला सुनाउन खप्पिस भएको खुलासा गायक उदितनारायण झाले गरेका छन् ।

कपिल शर्माको शोमा उपस्थित भएका उदितले कार्यक्रममा लतासँग जोडिएको रोचक किस्सा सुनाए ।

भारतकै प्रसिद्ध लेखक खुशवन्त सिंह पनि आफैंलाई उडाएर हाँसो गर्न सक्ने व्यक्ति मानिन्छन् । उनले आफू र आˆनै जातिमाथिसमेत व्यंग्य गर्थे । उनले लोकपि्रय हास्यपात्र ‘शान्ता र बन्ता’मार्फत् हाँस्यव्यंग्य लेख्ने गर्दथे ।

कलाकार मनोज गजुरेलले एकपटक झापाली र स्यांग्जालीका धेरै जोक बनेपनि झापाली-स्यांग्जाली जोकको उद्गम कारण थाहा नभएको कुरा ट्वीट गरेका छन् । गजुरेल लेख्छन्, ‘मेरा थुप्रै झापाली, स्यांग्जाली साथीहरू छन् जो जोकमा भनिएजस्तो ‘छट्टु’ पटक्कै छैनन् । जोकमात्र त्यस्ता छन् ।’

विज्ञान भन्छ : हाँस्नु फाइदाजनक

हाँस्ने र हसाउने कुरा रसरङ्गसँग मात्र सम्बन्धीत छैन । डा. नम्रता पाण्डेका अनुसार हाँसो र स्वास्थ्यको प्रत्यक्ष सम्बन्ध हुन्छ । चिकित्सकीय अनुसन्धानले समेत हासपरिहासलाई स्वस्थ शरीरको कारक मानेको उनी बताउँछिन् ।

‘जोक भन्ने, कथा भन्ने, स्वर बिग्रोस् तर गाएर, नाचेर सबैलाई हँसाउँदा शरीरमा एन्टीबडी बन्छ’ उनी भन्छिन्, ‘हाँसाको असर खोपको भन्दा चाँडो हुन्छ । यसले शरीरमा ऊर्जा र मस्तिष्कका कोषलाई सक्रिय बनाउँछ ।’

यता अमेरिकाको कन्सास विश्वविद्यालयका प्रोफेसर जेफ्री हालका अनुसार हाँसोले मानिसको सम्बन्धको तत्वलाई मजबुत गराई सम्बन्धमा सुरक्षाको भाव स्थापित हुन्छ । उनी भन्छन्, ‘जब तपाईं पार्टनरसँग हाँसो-मजाक र खुसी सेयर गर्नुहुन्छ तब एक अर्काबीच रोमान्टिक आकर्षण पनि बढ्दै जान्छ ।’

कन्सास विश्वविद्यालयकै ‘पर्सनल रिलेसनसिप’ नामक जर्नलमा शुद्ध भावले हाँसोठट्टा गर्ने जोडीको सम्बन्ध दिगो हुने नतिजा निकालेको छ ।

यता आधुनिक विज्ञानको परिभाषामा हाँसोलाई ‘गेलोटोलजी’ भनिन्छ । हाँसोले शरीर र मनमा पार्ने प्रभावबारे अध्ययन गर्ने विज्ञान गेलोटोलजीमा हाँसोले मानव कोषमा सकारात्मक उर्जा सृजना गर्ने तथ्य छ ।

यस्तै कुशल वक्ताहरू असरदार वाक्यको प्रयोग गरेर, पुराना उखान वा जोक गरेर आˆनो भाषणमा स्रोतालाई मन्त्रमुग्ध पार्न सक्छन् । कुरा गरिरहेको समय वा भाषण गरिरहेका बेला उनीहरू आˆनो हाउभाउ वा भनाइलाई रोचक र पेचिलो बनाएर दोस्रो व्यक्तिमा आफ्नो स्पष्ट प्रभाव छाड्छन् ।

कलाकार केदार घिमिरे (माग्ने बुढा) भने टेडो-टेडो कुरा गर्न थालेपछि चुट्किला बन्ने बताउँछन् । अर्थात् भइरहेको भन्दा उल्टो, अनौठो, रोचक कुराबाट दोस्रो मानिसको मर्ममा प्रहार गर्यो भने त्यो चुट्किला हुन्छ । त्यसभित्र व्यंग्य, छेडखानी, आक्षेप, आग्रह सबैकुरा कलात्मक रुपमा लुकेको हुन्छ ।

घिमिरे भन्छन्, ‘पहिले खोज-खाज पारेर कपिपेस्ट गरिएका जोक्स समाजमा बढी चलनमा थियो । अहिले स्ट्यान्ड-अप कमेडी तथा पटकथा लेख्दा नयाँ जोक बनाउने सुत्र नै हुन्छ । अभ्यास गराएरै जोक बनाउने तालिमसमेत दिइन्छ ।’

यद्यपि हँसाउने प्रतिभा व्यक्तिविशेषको स्वभावमा भर पर्नेमा घिमिरे जोड दिन्छन् । अरुलाई उडाउन चुट्किला भन्नेले आफैंलाई पनि उडाउन सक्ने साहस राख्नुपर्ने उनको मत छ ।