झ्याउ : फाइदा थाहा पाएपछि तपाईंले उपेक्षा गर्नुहुन्न

संसारमा फूल फुल्ने र नफुल्ने गरी दुई किसिमका वनस्पति हुन्छन्। झ्याउ फूल नफुल्ने र बीउ उत्पादन गर्न नसक्ने बिरुवा अन्तर्गत पर्दछ। यो फूल फुल्ने बिरुवा (फेनेरोगेम्स) पछिको सबैभन्दा ठूलो समूह हो। यी बिरुवाहरूमा हरितकोण (क्लोरोफिल) हुने हुनाले आफ्नो खाना आफैं बनाउँछन्। त्यसैले यिनीहरू स्वपोषित (अटोट्रप्स) हुन्छन्।

गर्भधान हुन पानी चहिने भएकोले यसलाई बिरुवा राज्यको उभयचर वनस्पति भनिन्छ। यिनीहरू प्राय:जसो ओसिलो, चिस्यान भएको, छायाँदार ठाउँहरूमा पाइन्छन्। झ्याउ तनाव सहन सक्ने प्रजाति भएकोले यिनीहरू समुद्र बाहेक विभिन्न वातावरणीय अवस्थामा बाँच्दछन्। सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ तर झ्याउको बाँच्ने क्षमता विशाल भएकोले यो मरुभूमिदेखि लिएर हिउँको चिसो ध्रुवीय क्षेत्रसम्म जताततै पाइन्छ। तिनीहरू सिमेन्टको भित्ता, माटोको पर्खाल, पुरानो रबर टायर, छालाका सामान जस्ता विविध किसिमका प्राकृतिक र मानव निर्मित स्तम्भहरूमा समेत पलाउन सक्छन्।

यिनीहरू चट्टान, ढुङ्गा, माटो, नदीको किनारमा वा रूखहरूमा चटाई वा कुशनको रूपमा राम्ररी सँगै मिलेर बढेका हुन्छन्। नेपालमा हाल १२ सय १५ प्रकारका झ्याउ पाइन्छ। रूपात्मक रूपमा बिरुवाको आकार माइक्रोस्कोपिक न्यानोमित्रीउम अस्तानीदेखि २ मिटरसम्मको हुन्छ। सबैभन्दा ठूलो प्रजाति फन्टिनालिस डलाकार्लिका १६६ सेन्टिमिटरको हुन्छ।

यस वनस्पतिको जीवनचक्र दुई चरणमा पूरा हुन्छ। यिनीहरूको जीवनचक्रमा पुस्ताको परिवर्तन (अल्टरनेशन अफ जेनेरेशन) हुन्छ। झ्याउले ह्याप्लोइड गेमेटोफाइट चरण र डिप्लोइड स्पोरोफाईट चरणमा भिन्नै रूप देखाउँदछ। ह्याप्लोइड गेमेटोफाइटहरू जीवन चक्रमा प्रभुत्वशाली र स्वतन्त्र हुन्छन् र पोथी प्राजनन कोष (आर्चेगोनिया) र भाले प्राजनन कोष (एन्थेरिडिया) उत्पादन गर्छन्।

पोथी प्रजनन कोषमा शुक्राणु सार्न र नषेचनको (फरटीलाइजेशन) लागि पानी अत्यावश्यक हुन्छ। निषेचित अण्डा जाइगोटिक हुन्छन् भने आर्चेगोनियाभित्र भ्रूण स्पोरोफाइटमा विकसित हुन्छन्। त्यसकारण डिप्लोइड (परिपक्व) स्पोरोफाईटहरू कहिलेकाहीं देखा पर्दछन् र गेमेटोफाइटमै जोडिएर बसेको हुन्छन्। पोषणात्मक हिसाबले पनि गेमेटोफाइटमै निर्भर रहन्छन्।

झ्याउले लामो समयको खडेरी सहन सक्दछ किनकि त्यस अवधिमा बोट सुक्खा रहन्छ। अनुकूल अवस्थामा, वर्षाको कारण जब वातावरण ओसिलो हुन्छ, यो वनस्पतिको पुरानो थ्यालस नयाँमा विकसित हुन्छ। झ्याउ वनस्पतिको एउटा वर्ग भएतापनि यसलाई पुन: तीन उप-वर्गमा (लिभरवर्ट, हर्नवर्ट र मसेस) विभाजन गरिएको छ। मसेसमा प्राय: राइज्वाइड, कान्ड र साधारण पात हुन्छ।

प्रत्यक्ष रूपमा यसको महत्व कम देखिए तापनि अप्रत्यक्ष रूपमा झ्याउ हाम्रो समाजको लागि विभिन्न प्रकारका महत्वहरू बोकेको प्रजाति हो। झ्याउलाई विभिन्न क्षेत्रहरूमा दिगो प्रयोग गरियो भने सामाजिक अर्थव्यवस्था बढाउन पनि मद्दत गर्न सकिन्छ। झ्याउले वातावरणमा प्रकाश संश्लेषण, उत्पादन, माटो गठन, पोषक चक्र र प्राथमिक उत्तराधिकार (प्राइमरी सक्सेसन) का रूपमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।

केही प्रजाति हरियो चिया (ग्रीन टी) तयार गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ भने अरू प्रजाति तकिया, शिशुको ओछ्यान सामग्री, गद्दा र पानीको भाँडोलाई समर्थन गर्न आधारभूत सामानहरू बनाउन सकिन्छ। त्यसैगरी केही प्रजातिहरूले इन्सुलेटरहरूको रूपमा काम गर्दछन्। झ्याउले जुत्ताको भित्री भागहरूमा हुने ओसिलोपन र पसिना समेत सोस्ने गर्दछ। यो बाहेक झ्याउमा कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन, एमिनो एसिड, सेकेन्डरी मेटाबोलाइट्स र औषधीय मूल्य हुन्छ। जस्तै मार्चेन्टिया पोलीमर्फा हेप्याटिक डिसआर्डर (पिलिया, हेपाटाइटिस) लाई निको पार्न प्रयोग गरिएको छ भने प्लेजिओक्याजमा एपेन्डीकुलटम र टारगोनिया हाइपोफिला छाला रोगहरूलाई निको पार्न प्रयोग गरिएको छ।

साथै यसबाट विभिन्न प्रकरका रसायन निकाली औषधीय गुणको अध्ययन जारी छ। त्यसैले यस्ता महत्वपूर्ण वनस्पतिको संरक्षण र थप अध्ययन गर्न अत्यन्तै जरुरी छ ।