एउटा कमेडियनमाथि राज्यको अपूर्व प्रतिशोध

नेवाः समुदायको भावनामा आँच पुर्‍याएको भनेर यसअघि पक्राउ परेर नियमित हाजिर भइरहेका कमेडियन अपूर्व क्षितिज सिंहलाई सोमबार प्रहरीले पुनः पक्राउ गरेपछि केही गम्भीर प्रश्न उठेका छन् । स्ट्याण्ड अफ कमेडीमा लोकप्रिय युट्युब च्यानल ‘कमेडी सर्कल’मा उनले दिएको प्रस्तुतिका कारण नेवाः समुदायको भावनामा आँच पुगेको भनेर उनीविरुद्ध जाहेरी परेको थियो । सोही जोहरीको आधारमा १० दिन थुनामा बसेर छुटेका उनलाई प्रहरीले पुनः पक्राउ गरेको हो ।

यसबीचमा उनले आफ्नो प्रस्तुतिका कारण एउटा समुदायको भावनामा चोट पुगेको भनेर भिडियो हटाएर माफी मागिसकेका छन् । तर, अहिले प्रहरीले अपूर्वलाई सोही कसूरमा पुनः पक्राउ गर्दै प्रहरी हिरासतमा राखेको छ । उनी विरुद्ध विभिन्न चार वटा छुट्टाछुट्टै मुद्दा चलाउने र पाँच वर्षसम्म जेल सजाय माग गर्ने प्रहरीको तयारी छ ।

जिल्ला सरकारी वकिल कार्यालयले बुधबार दायर गरेको अभियोगपत्रमा जातीय भेदभाव गरेको, अपमानजनक वा अमानवीय व्यवहार गरेको, सामाजिक रीतिथितिमा खलल पुर्‍याएको र सार्वजनिक शान्तिमा खलल पुर्‍याएको जस्ता आरोप लगाइएको छ ।

भोलिपल्ट सरकारी बिदा रहेको जानकारी हुँदाहुँदै प्रहरीले उनलाई सोमबार पक्राउ गरेर दुःख दिने नियत राखेको आशंका सर्वत्र छ । प्रहरीले समातेको छ, अदालतले सजिलै हिरासतमा राख्न अनुमति दिएको छ र सरकारी वकिलको कार्यालयले ‘चियाको कपमा आँधी ल्याउने’ गरी सामाजिक रितिथितिमा खलल पुर्‍याएको जस्तो गम्भीर प्रकृतिको मुद्दा चलाउन सहमति दिएको छ ।

यसले एक व्यक्तिले क्षमा समेत मागिसकेको अभिव्यक्तिको कसूर माथि समेत सिंगो राज्य संयन्त्र कतिसम्म अनुदार बन्नसक्छ भन्ने देखाउँछ । सँगै यो कति गम्भीर मुद्दा हो र उनलाई पुनः पक्राउ गरिएको हो भनेर अनुसन्धान अधिकृतलाई सोध्ने आवश्यकता अदालत र सरकारी वकिलले पनि ठानेनन् । यसले त जस्तोसुकै अभियोगमा पक्राउ परेको भए पनि अभियुक्तलाई २४ दिन ‘हिरासतको हावा खुवाउने’ प्रहरीको अभिलाषा मात्रै पूरा भएको देखिन्छ ।

राज्यका अनुसन्धान निकायले कुनै व्यक्ति वा संस्थाबाट गल्ती नियतवश भएको हो कि अञ्जानवश भनेर पनि हेर्न सक्नुपर्छ । विधिशास्त्रले पनि यस्तो मान्यता राख्छ । अभिव्यक्तिमा भएको कमजोरी सुधार्ने तरिका भनेको व्यक्तिको बोल्न पाउने अधिकार माथि प्रतिबन्ध होइन । यसले त राज्य शक्तिको दुरुपयोग गर्दै एकजना अपूर्वलाई तर्साएर हजारौंको आलोचनात्मक चेतमाथि डण्डा चलाउन खोजिएको हो भने त्यो अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कुण्ठित गर्ने र तर्साउने प्रपञ्च मानिनेछ ।

अपूर्वमाथि कठोर कानुनी उपचार खोजिनुको अर्थ नेपाली समाजको सामाजिक सहिष्णुताप्रति बेवास्ता गरिनु पनि हो । अन्यायमा परेको व्यक्तिसँग दुईवटा बाटो हुन्छ– न्याय वा बदला । जब सरोकारवाला निकायले समयमै न्याय दिन सक्दैन तब उ बदलाको बाटोतिर लाग्छ । न्याय यस्तो कानुनी प्रक्रिया हो जहाँ गल्ती गर्नेलाई दण्डित गरेर न्याय दिइन्छ । आफूले गरेको कुनै कामको सजायको रूपमा कसैलाई हानि वा चोट पुर्‍याउने कार्य बदला वा प्रतिशोध हो । न्यायले गल्ती सच्याउने लक्ष्य राख्छ । बदलाले गल्तीलाई महामारी जस्तै फैलाउँछ र प्रतिशोधको कहिल्यै नसकिने दुश्चक्र सिर्जना गर्छ । न्यायले दुवै पक्षलाई नजिक ल्याउँछ र गल्तीलाई सच्याउँछ । राज्यले कुनै पनि व्यक्ति वा समुदायलाई न्यायको विकल्प बन्द गरेर प्रतिशोधको बाटो देखाउनुहुँदैन । अमेरिकी लेखक डगलस होर्टन भन्छन्– प्रतिशोध साध्दा दुई चिहान खन्नुस्, एउटा आफ्नो लागि पनि ।

हामीले कल्पना गरेको लोकतन्त्रले कसूर हेरेर सजाय र न्याय दिने मान्यता राख्छ । तर न्याय प्रणालीको यो आधारभूत मान्यताको खिलाफमा गएर चालिएको कदम अन्यायतिर मुखर भइरहेको छ । अपूर्वले माफी मागिसकेका छन्, गल्ती दोहोर्‍याएका पनि छैनन् । एउटा कलाकारको भूमिकामा अपूर्वले गरेको त्रुटि र उनले पुर्‍याउन नसकेको विवेकलाई बलजफ्ती ‘नियतवश’ पुष्टि गर्ने राज्यको यो मिहिनेतको अन्तर्य आपत्तिजनक छ ।

अपूर्वको प्रस्तुतिको स्तर, उनले दिन खोजेको सन्देश, शैली स्तरीय छैन, कतिपय सन्दर्भहरू प्रश्नयोग्य पनि छन् । तर, उनले आफूले गरेको गल्तीको तुलनामा धेरै सजाय भोगिसकेका छन् र सिंगो समाजलाई समेत यसले एउटा सन्देश दिइसकेको छ । तर पनि यो मुद्दालाई अझ तन्काउने प्रहरीको कदमले समाजलाई बलजफ्ती ध्रुवीकृत गर्ने र सामाजिक सहिष्णुता धमिल्याउन खोज्नेहरूको सेवा गरिरहेको छ । कुनै निश्चित समुदायका पात्रलाई प्रतिशोध साधेर सजायको भागी बनाउँदा साम्प्रदायिक आगोमा घिउ थपिने मात्रै हो । सामान्य त्रुटिमा कसैलाई च्याप्ने र कसैलाई कठोर दण्ड दिने राज्य संयन्त्रको व्यवहारले सामाजिक सहिष्णुता बिथोल्ने काम गरिरहेको हुन्छ ।

करिअरका लागि संघर्षरत एकजना कलाकारले कलाको मञ्चमा दिएको अभिव्यक्तिमा भएको त्रुटिलाई अदालती प्रक्रियामा पुर्‍याएर कठोर सजायमार्फत न्याय निरुपण गर्ने बहादुरी लोकतान्त्रिक समाजमा सामान्य अभ्यास बन्न दिनुहुन्न । यसले शासकीय दुराशयलाई मलजल गर्छ र यसको निकास भनेको निरंकुश र अधिनायकवादी सोचको मलजल नै हो । माफी नै काफी हुने मुद्दामा प्रहरीको यो अतिरिक्त चासो र सक्रियता संदिग्ध लाग्छ ।

हो, अहिले ‘कमेडी’ का नाममा भइरहेका अभ्यास सामाजिक सञ्जाल र डलर कमाउने मोहले थप छताछुल्ल बनाइरहेको छ । कलाकारिता, पत्रकारितालगायतका पेशाबाट समाजले गर्ने विश्वास, अपेक्षा र त्यसले सिर्जना गर्ने विशेष सुविधाका पनि आफ्नै सीमा छन् । अपूर्वसहित यी पेशामा रहेका सबैले यसमा गम्भीर समीक्षा गर्नु जरुरी छ ।

यसले पेशाकर्मीको चेतना र कलाको स्तर माथि समीक्षाको माग गर्छ । यो सबै पेशाकर्मीका लागि एउटा गम्भीर पाठ पनि हो । तर, कुनै पनि कलाको स्तर माथि सोही विधाका समालोचकले गर्ने टिप्पणी र पाठक–श्रोताको प्रतिक्रियाले नै प्रारम्भिक स्तरका यस्ता कमजोरीहरूमा सुधार ल्याउँछ । फेरि हाम्रो सामाजिक सहिष्णुताको धरातल सुरुवाती करिअरको चरणमा संघर्ष गरिरहेको एउटा कमेडियनको व्यंग्य सहनै नसक्ने कमजोर पनि छैन ।

मुलुक चुनावमा होमिएको छ । तर, चुनावको मुखमा उम्मेदवारहरूको यो मुद्दामा मौनता रहस्यमय लाग्छ । यही बेला हो ‘कम्फर्ट जोन’मा बसेर राजनीति गर्ने अवसरवादी अनुहारहरू चिन्ने । सत्तापक्षले यो घटनाको जिम्मा लिनुपर्छ । प्रतिपक्षले प्रश्न गर्नुपर्छ । कुनै सामान्य त्रुटिको आडमा नागरिकको मुख थुन्न खोज्ने शासकीय चरित्रले देशलाई सही बाटोमा हिंडाउन सक्दैन । सभ्य समाजमा नागरिकमाथि राज्यले बदला लिने वा प्रतिशोध साध्ने कल्पना गरिन्न । हाम्रो फौजदारी न्याय प्रणालीको लक्ष्य पनि यो हुँदै होइन ।