पत्रकारको दुःख

अब त घरहरूमा पिंढी छैनन्, बरण्डा पनि देखिंदैनन् । आधुनिकताको नाममा कंक्रिटको शहर थपिंदै गएपछि हाम्रा नेपाली कला क्रमशः हराउँदै गएका छन् । विभिन्न आकृति कुँदिएका झ्याल–ढोका, फल्याक, खर र ढुंगाले छाएका घर, कमेरो र रातो माटोले लिपेका आँगन… यी सबै सम्झनामा मात्र रहेका छन् । हामीले परम्परागत कलाकृतिलाई आधुनिक प्रविधिमा फ्युजन गर्नै सकेनौं ।

खासमा मलाई यतिबेला पिंढीमा बसेर टोलाउन मन छ । बरण्डामा उभिएर पुर्खाको कलाकृतिको स्पर्श र क्षितिज पारिका प्राकृतिक सुन्दरता नियाल्दै मनमा गुजुल्टिएको अजङ्गको पीडा भुलाउन मन छ । त्यसैले म बाल्यकालमा पिंढीमा रमाउँदै चुङ्गी र भलचौरी हानेको तर्कनामा हराउन खोजिरहेको छु । बरण्डामा झुण्डिएर लुकामारी खेलेको सुखद् स्मृतिमा हराउन खोजिरहेको छु ।

पत्रकारितामा रमाएको ३० वर्ष नाघ्यो । सँगै पढेका धेरै साथी सरकारी जागिरबाट रिटायर्ड भए । गाउँबाट शहर र शहरबाट राजधानी उक्लिए । घर बनाए, खेतबारी जोडे अनि कतिले राम्रै व्यवसाय पनि गरे । पत्रकारिताबाट मुलुक परिवर्तनमा सहयोग पुर्‍याउने भनेर लाग्ने म भने रिपोर्टिङमै जान पनि अरूको मुख ताक्नुपर्ने बाध्यतामा छु ।

आमाले छोडेर जानुभएको एउटा घर पनि ऋणको बोझमा थिचिएर धर्मराइरहेको छ । आमाको निशानी मेरो घरले विनाशकारी भूकम्पका ठूला दुई झट्का खप्यो तर ऋणको बोझलाई खप्न मुश्किल मान्दैछ । कहिलेकाहीं मनमा विस्मात्को ज्वारभाटा निस्कन्छ । ऋणको बोझ खेप्न सकिएन भने आमाको निशानी र स्नेहको आश्रयले मलाई कति द्रवित गरिदिन्छ होला !

पत्रकारिताको पीडामा समस्याको शिखर उक्लने म एउटा प्रतिनिधि पात्र हुँ । म जस्ता धेरै पत्रकार छन् जसको हविगत मेरोभन्दा कम छैन । उद्देश्य समान, समस्या समान र पीडा समान भएका धेरै पत्रकार छौं । तर दोष कसलाई दिने ? आरोपको गुन्टा अरूको काखमा मिल्काएर हाइसञ्चो मान्ने चरित्र पत्रकारको हैन । कसैको चरित्र त्यस्तै छ भने ‘पत्रुकार’ भनेर लाग्ने आरोपको प्रतिवाद गर्न सकिन्न । तर नेपालको ग्रामीण भेग (मोफसल)मा बसेर पत्रकारिता गर्ने पत्रकारहरूलाई पत्रुकार भनेर गाली गर्नु भनेको चाहिं यो पेशाको समस्या र पीडा बुझ्न नसक्नुको परिणाम हो भन्दछु म । किनभने मोफसलमा पत्रकारिता गर्दाको पीडा ३० वर्षभन्दा बढी समयदेखि मैले प्रत्यक्ष भोगिरहेको छु । मोफसलका अधिकांश पत्रकारले मेरो जस्तै पीडा भोगेका छन् ।

पत्रकारिता पेशालाई खुशीको पगरी मानेर टाउकोको बोझको पर्वाह नगरी अहोरात्र अक्षरको खेती गर्नु पो अपराध थियो कि ! कहिलेकाहीं कहाली लाग्छ भविष्य सम्झिएर । अनि रिपोर्टिङका क्रममा देखे/भोगेका समाजका चित्रले आफ्नो चरित्रलाई धैर्य गर्न हौसला पनि दिन्छ । पीडा त प्रकृति र हरेक प्राणीले भोगेकै छन् नि ! मानिसका आफ्नै दुःख छन्, जलवायु परिवर्तनले प्रकृतिलाई छुट्टै तनाव दिएको छ, पशुपक्षी र जनावरहरूको समस्या छुट्टै छ, किसानको अलाप अर्कै छ ।

फेरि अरूको पीडा पस्केर समाधान खोज्ने पत्रकार नै यति चाँडो हतोत्साही बन्न मिल्छ र ? मन बुझाउने बहाना बनिदिन्छ समाज ।

समाजमा साँच्चै समस्या छ, पीडा छ, कोलाहल र कलह छ । अलिअलि खुशी र उत्साह पनि छ । तर समाजको यथार्थ चित्र बाहिर आउन सकेको छैन । राजनीतिक द्वन्द्व, सरकारको कार्यशैली, जनप्रतिनिधिको भूमिका, कर्मचारीको दायित्व, नागरिकको सहकार्य र सहयोग केही कुरा बाहिर आउँदैन । धेरथोर बाहिर आएका कुरामा पनि सत्यता कति हो भन्ने मापन विधि विश्वास भन्दा अरू देखिंदैन । किनभने मिडियामा आउने त्यस्ता अधिकांश खबर आग्रह र अनुग्रह प्रेरित हुने गरेका छन् । समाजको खुशी र उत्साह भन्दा तिकडम, आरोप–प्रत्यारोप, समस्या, गुनासा र अनावश्यक गनगनका अक्षर खेतीले पत्रकारलाई बोधो बनाइरहेको छ । पत्रकारलाई पत्रुकार बनाइरहेको छ ।

हाम्रो समाजको चरित्र पनि त्यस्तै छ । समाजले वास्तविकता खोज्दैन, पक्षधरता रुचाउँछ । एउटा पक्षलाई गाली गर्दा अर्को पक्षले हाई–हाई गर्ने र सन्तुलित सामाजिक यथार्थता दर्साउँदा सबैले वाई–वाई गर्ने परिस्थिति छ । सकारात्मक र सन्तुलित लेखाइमा तगडा पत्रकार बनिंदैन । तथ्य विनै कसैको चरित्रहत्या हुने, आक्रोश उत्पन्न हुने र अल्पिल्टो सूचना दिने समाचारमा दम देख्छन् समाजका उपल्लो दर्जाको नागरिक ठान्नेहरू । अनि यस्तै समाचार पस्कने पत्रकारलाई ‘खतरा’ ठानिन्छ । अर्थात् पत्रुकारलाई नै पत्रकार मान्न अभ्यस्त छन् समाजका अधिकांश बौद्धिक वर्ग ।

बेफ्वाँकको स्कूप मार्ने पत्रकारले राजधानी कब्जा गर्ने अवस्था बन्छ । तथ्य खोजेर घरखेत डुबाउँदै स्रोतको पछि दौडने पत्रकारहरू सामाजिक गिन्तीमा दोस्रो दर्जाको नागरिक ठानिन्छ । यो दुर्भाग्य बेहोर्नेमा मोफसलका पत्रकारहरूको गिन्ती बढी हुन्छ । जसलाई पत्रुकार भनेर गाली गर्छन् उसैको पाउ पुजनमा अभ्यस्त बन्छन् समाजको एउटा वर्ग ।

यो तथ्य हो । पत्रकारिताको लामो संलग्नतामा म र म जस्ता अरू धेरै पत्रकारले यो तथ्यसँग पटक–पटक लड्नु परेको छ । म हरेक विषयमा सत्य खोज्न स्थलगत जान रुचाउँछु । धेरै स्रोत र पीडक–पीडितसँग साक्षात्कार गर्न चाहन्छु । तर म सधैं, सबै अवस्थामा त्यसो गर्न असमर्थ हुन्छु । किनभने आर्थिक रूपमा मसँग त्यो सामथ्र्य हुदैन, छैन । अनि समाजलाई सूचना दिन टालटुले रिपोर्टिङमै समाचार लेख्न बाध्य हुनैपर्छ ।

कतै स्थलगत नै जाँदा पनि सरकारी, गैरसरकारी तथा व्यक्तिगत सहयोग खोज्नुपर्ने बाध्यतामा हामी छौं । विगतमा कतिपय इस्युहरूमा स्थलगत जाँदा हामी केही पत्रकार मिलेर गाडीभाडा र खानाको व्यवस्थापन समेत गर्‍यौं । समयक्रममा पत्रकारहरूको यो सहकार्य पनि टुट्दै गएको छ । यसरी सहकार्यको संस्कृति टुट्दै जानुमा अलिअलि साथीहरूको स्वार्थ, अलिअलि आर्थिक अभावको बाध्यता र अलिअलि अल्छीपनले काम गरेको हुनुपर्छ । वा, कतै हामी पनि इमानलाई बन्धक बनाएर पत्रुकारको लाइनमा सामेल हुदैछौं कि !

मैले अनुुभव गरेको छु, जतिबेला हामी दोलखाली पत्रकार साथीहरू मिलेर व्यवस्थापन खर्च उठाउँदै समाचार स्रोतको खोजीमा गाउँ–गाउँमा स्थलगत जाने गथ्र्यौं समाचारमा दम थियो । कसैको आग्रह–पूर्वाग्रहमा नतमस्तक हुनुपर्ने अवस्था थिएन । नेता, जनप्रतिनिधि, कर्मचारी, व्यवसायी, सर्वसाधारण नागरिक सबैले पत्रकारको सम्मान गर्थे । विश्वास गर्थे । पत्रकारको लिडरले यो हुन्न भनेपछि सबै पत्रकारले त्यो विषय वा व्यक्तिलाई बहिष्कार गर्थे । अब त एउटाको कुरामा अर्कोले अत्तो थाप्ने र आफूभन्दा अग्रजलाई खुइल्याएर मजा लिने झुण्ड हावी हुन थालेको छ पत्रकारितामा । किनभने अहिले पत्रकारिता क्षेत्रमा निगाहको पल्ला भारी हुँदै गएको छ ।

जब हामी निगाहको चक्रव्यूहमै रमाउन थाल्यौं अनि हाम्रा समाचारहरू फितलो हुनथाले । अग्रजको सम्मान र मिहिनेती सक्रियता स्खलित हुँदै गए । अब त अवस्था यस्तो बनिसकेको छ, न हामी चक्रव्यूह तोडेर बाहिर निस्कन सक्छौं, न चक्रव्यूहमै ज्यान गए जाओस् भनेर मुकाविला गर्न सक्छौं । यस्तो अवस्थामा हामीप्रतिको सम्मान र विश्वास गुम्दै जानु स्वाभाविक छ । ‘भाइ फुटे, गवार लुटे’ भने झैं निगाहले थलिएको हाम्रो एकता संस्कृति खण्डित हुँदै गएपछि अरूले सम्मान र विश्वास गर्ने अपेक्षा कहाँ पूरा हुन सक्छ र !

पत्रकारिताको लामो अनुभवमा कसैले मलाई यो लेख वा यो नलेख भनेर व्यक्तिगत रूपमा धम्क्याएको, फकाएको वा लोभ्याएको महसुस त भएन तर समाचारको स्रोत पहिल्याउन सहकार्य छोडेर सहयोगको पछि दौडन थालेपछि मानसिक रूपमा गलेको महसुस भने पक्कै भएको छ । र, मलाई लाग्छ इमानलाई लक्ष्य ठाने पनि बाध्यतामा लतारिएका सबै पत्रकारहरूले आफूलाई गलेको महसुस गरेको हुनुपर्छ ।

तर यो दुःखलाई कसरी विसर्जन गर्ने ? ३० वर्षभन्दा बढी समयदेखि अल्झिएको यो पेशाबाट अलग हुने मन नै छैन । अनि यही पेशामा टिकिरहन कसैको अनुग्रहमा नलतारिई सुखै छैन । पेशाको माया र बाध्यताको दोसाँधमा कसैको अनुग्रहले काँधमा बुर्कुसी मारेको पत्तै हुँदैन पत्रकारहरूलाई ।

इमान हराएको अहिलेको समाजमा पत्रकारको बाध्यतालाई अनुग्रहको मल्हम लगाउँदै स्वार्थको चक्रव्यूहमा धकेल्ने कथित उपल्लो दर्जाका मानिसहरू नै टिकिरहेका छन् र जताततै बिकिरहेका छन् ।

राज्यले पत्रकारितालाई चौथो अंग ठान्छ । व्यवहारमा भने सरकारको सदासयता देखिंदैन । पत्रकारको विषयमा मिडिया उद्योगहरूले राज्यसँग केही सहमति गरेका होलान् तर त्यो कार्यान्वयन गर्दैनन् । अनि सरकारले पनि त्यसको अनुगमन गर्दैन । राज्यको ध्यान पत्रकारको दुःखमा हैन, समाचारको विषयवस्तुमा मात्र केन्द्रित हुन्छ । कुन मिडिया वा कुन पत्रकारले सरकारको पक्षमा लेखेको छ, उसलाई सहयोग गर्ने, अरूलाई पाउने सहयोग पनि कटौती गरिदिने ।

नत्र, सरकारले मिडिया उद्योगलाई सहयोग गर्ने र मिडिया उद्योगले आफ्ना रिपोर्टरहरूलाई आवश्यक सुविधा दिने हो भने सक्रिय पत्रकारहरू निगाहको चक्रव्यूहमा अलमलिनुपर्ने आवश्यकतै हुदैनथ्यो । तर, यो कुरा त ‘मनको लड्डु घिउसँग’ भन्ने नेपाली उखान जस्तै लाग्छ ।

समाजको यही परिवेश र चेतनाले त पत्रकारको दुःख पक्कै हट्दैन । चिन्ता यति हो ऋणको पीडादायी त्रासमा कहिलेसम्म यो पेशामा टिकिरहन सकिएला !

२०८१ कात्तिक १४ ।