चिकित्सा सम्बन्धी संस्थाहरूको लोगोमा किन राखिन्छ सर्पको प्रतीक ?

चिकित्सासँग सम्बन्धित संघ, संस्थाहरूको लोगोमा सर्पको प्रतीक प्रयोग भएको देखिन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को लोगो होस या चिकित्सकहरूका विभिन्न संगठनहरूका लोगो, त्यसमा लठ्ठी र सर्पको समावेश गरिएको हामी देख्न सक्छौँ । विश्व चिकित्सा महासंघसँगै नेपाल मेडिकल काउन्सिल र नेपाल चिकित्सक संघको लोगोमा पनि सर्प देख्न सकिन्छ ।

स्वास्थ्य सर्पको बीचमा के सम्बन्ध छ त ? किन स्वास्थ्यमा सर्पलाई प्रतीकका रुपमा लिइन्छ ?

चिकित्सा र स्वास्थ्य सेवाको विश्वव्यापी प्रतीकको रूपमा सर्पको लोगो प्रयोग गरिएको हुन्छ । यसलाई सामान्यतया ‘क्याडुसियस वा रड अफ एस्क्युलेपियस’ भनिन्छ । यी प्रतीकहरूमा सर्प र लट्ठीको संयोजन हुन्छ । यो प्रयोगको पछाडि ऐतिहासिक, पौराणिक र सांस्कृतिक कारणहरू छन् ।

मेडिकल साइन्समा तिनीहरूको प्रयोगको कारण र इतिहास फरक-फरक छ ।

१. सर्पको लोगोका दुई रूपहरू : क्याडुसियस र रड अफ एस्क्युलेपियस

रड अफ एस्क्लेपियस

यो प्रतीकमा एउटा लट्ठीमा एक सर्प लपेटिएको हुन्छ । यो चिकित्सा क्षेत्रको आधिकारिक र विश्वव्यापी रूपमा स्वीकृत प्रतीक हो । यो प्रतीक ग्रीक पौराणिक कथासँग जोडिएको छ, जहाँ ‘एस्क्युलेपियस’ लाई चिकित्सा र उपचारको देवता मानिन्छ । एस्क्युलेपियसका कथाहरूमा सर्पलाई उपचार र पुनर्जन्मको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ ।

क्याडुसियस

यो प्रतीकमा दुई सर्पहरू एक लट्ठीमा लपेटिएका हुन्छन् र लट्ठीको माथि दुईवटा पखेटा हुन्छन्। यो प्रतीक ग्रीक पौराणिक कथामा हर्मेस (रोमन पौराणिक कथामा मर्करी) सँग सम्बन्धित छ, जो सन्देशवाहक, व्यापार र यात्राका देवता मानिन्छन् ।

यद्यपि यो प्रतीक चिकित्सासँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित छैन । अमेरिकामा १९ औँ शताब्दीमा गलत रूपमा यो चिकित्सा प्रतीकको रूपमा प्रयोग हुन थाल्यो । विशेष गरी
अमेरिकी सेनाको मेडिकल कोरले यसलाई प्रयोगमा ल्यायो ।

२. सर्प र चिकित्साको ऐतिहासिक सम्बन्ध

सर्पलाई चिकित्सासँग जोड्ने परम्परा प्राचीन सभ्यताहरूमा फर्किन्छ । सर्पको प्रतीकात्मक महत्त्व विभिन्न संस्कृतिहरूमा फरक-फरक छ, तर यसलाई प्रायः उपचार, पुनर्जिवन र अमरत्वसँग जोडिन्छ।

ग्रीक पौराणिक कथा र एस्क्युलेपियस

ग्रीक पौराणिक कथामा, एस्क्युलेपियस अपोलो (सूर्य र उपचारका देवता) का छोरा थिए। उनलाई चिकित्सा कला सिकाउने सिरोनले हुर्काए। एक कथानुसार, एस्क्युलेपियसले सर्पबाट मृत व्यक्तिलाई पुनर्जन्म गर्ने जडीबुटीको ज्ञान प्राप्त गरे। सर्पले आफ्नो छाला फेरेर नयाँ जीवन प्राप्त गर्ने प्रक्रियाले पुनर्जन्म र उपचारको प्रतीक बनायो।

एस्क्युलेपियसको लट्ठीमा सर्प लपेटिएको प्रतीकले उनको चिकित्सकीय शक्तिलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । प्राचीन ग्रीसमा, एस्क्युलेपिया भनिने मन्दिरहरूमा सर्पहरूलाई पवित्र मानिन्थ्यो र उपचार प्रक्रियामा प्रयोग गरिन्थ्यो।

सर्पको जैविक र प्रतीकात्मक महत्त्व

छाला फेर्ने प्रक्रिया

सर्पले आफ्नो छाला फेरेर नयाँ जीवन प्राप्त गर्छ, जसलाई उपचार र नवीकरणको प्रतीक मानिन्छ।

विष र औषधि

सर्पको विषलाई प्राचीन कालदेखि औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो । उदाहरणका लागि, सर्पको विषबाट बनेका औषधिहरू दुखाइ कम गर्न र रक्तसञ्चार सुधार गर्न प्रयोग हुन्थे। यो दोहोरो प्रकृति विष र औषधिले सर्पलाई चिकित्सासँग जोड्यो।

जमिनसँग सम्बन्ध

सर्प जमिनमा बस्छ र प्राकृतिक जडीबुटीहरूसँग नजिक हुन्छ, जसले प्राचीन चिकित्सकहरूलाई जडीबुटीको ज्ञानसँग जोडिन्थ्यो।

संस्कृतिहरूमा सर्प

हिन्दु संस्कृति

नेपालमा सर्पलाई नाग देवताको रूपमा पूजा गरिन्छ । श्रावण शुक्ल पञ्चमीका नागपञ्चमीमा पर्व नै मनाउँछ । नेपाली समाजमा, सर्पलाई शक्ति, रहस्य र उपचारसँग जोडिन्छ।  आयुर्वेदमा सर्पको विषलाई औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

मिश्र सभ्यता

प्राचीन मिश्रमा सर्पलाई उपचार र संरक्षणको प्रतीक मानिन्थ्यो। वाडजेट सर्प देवी थिइन्, जसलाई राजपरिवारको रक्षक र उपचारसँग जोडिन्थ्यो।

चिनियाँ संस्कृति

सर्पलाई बुद्धि र दीर्घायुको प्रतीक मानिन्छ, जुन चिकित्सासँग सम्बन्धित छ ।

३. क्याडुसियस र रड अफ एस्क्युलेपियसबीचको भ्रम

रड अफ एस्क्युलेपियस चिकित्साको आधिकारिक प्रतीक हो, क्याडुसियसलाई पनि गलत रूपमा चिकित्सा प्रतीकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

कसरी सुरु भयो भ्रम ?

१९ औँ शताब्दीमा अमेरिकामा, क्याडुसियसलाई चिकित्सा प्रतीकको रूपमा प्रयोग गर्न थालियो । सन् १९०२ मा अमेरिकी सेनाको मेडिकल कोरले क्याडुसियसलाई आफ्नो लोगोको रूपमा अपनायो। यो गल्ती प्रिन्टिङ र प्रकाशनमा क्याडुसियसको व्यापक प्रयोगले फैलियो।

क्याडुसियस हर्मेससँग सम्बन्धित छ, जो व्यापार, सञ्चार र यात्राका देवता थिए । क्याडुसियसको पखेटाले गति र सञ्चारलाई जनाउँछ, जुन चिकित्सासँग भन्दा व्यापारसँग सम्बन्धित छ।

अमेरिकाको प्रभावले विश्वका अन्य भागमा पनि क्याडुसियस चिकित्सा लोगोको रूपमा प्रयोग हुन थाल्यो । यद्यपि डब्लुएचओ र अन्य सङ्गठनहरूले रड अफ एस्क्युलेपियसलाई प्राथमिकता दिन्छन्।

चिकित्सा विज्ञानमा सर्पको लोगोको महत्त्व

उपचारको प्रतीक

सर्पले पुनर्जनन, नवीकरण, र उपचारको प्रतीकको रूपमा काम गर्छ । रड अफ एस्क्युलेपियसले चिकित्सकको उपचार गर्ने क्षमतालाई झल्काउँछ ।

विश्वास

यो प्रतीकले चिकित्सा पेशालाई विश्वसनीय र पवित्र बनाउँछ । प्राचीन कालदेखि नै सर्पलाई पवित्र र शक्तिशाली मानिन्थ्यो।

ऐतिहासिक निरन्तरता

यो प्रतीकले प्राचीन चिकित्सा परम्परालाई आधुनिक चिकित्सासँग जोड्छ, जसले चिकित्साको लामो इतिहासलाई सम्मान गर्छ । रड अफ एस्क्युलेपियस विश्वभर चिकित्सा पेशाको प्रतीकको रूपमा पहिचान गरिन्छ, जसले स्वास्थ्य सेवालाई एकरूपता प्रदान गर्छ ।