देशले किन बुझ्दैन महावीरको महत्व ?

दशकभन्दा लामो बेलायत बसाइ । यहाँको प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयबाट हासिल गरेको डिग्री, कर्पोरेट जगतमा कमाएको अनुभव र एउटा स्थापित जीवनशैली ।

तर, हरेक साँझ लन्डनको व्यस्त आकाशमुनि उभिएर नेपालको जूनकिरी चम्किने रातहरू सम्झिँदा मनमा एउटा प्रश्नले डेरा जमाउँथ्यो- ‘यो ज्ञान, यो सीप र यो ऊर्जा मैले मेरो माटोको लागि कहिले खर्च गर्ने?’ यो प्रश्न केवल मेरो व्यक्तिगत होइन, यो विश्वभरि छरिएका लाखौं नेपाली युवाहरूको साझा अन्तरध्वनि हो । यो त्यो पीडा हो, जुन रहरले भन्दा बढी कहरले विदेशिएका हरेक स्वाभिमानी नेपालीको मनमा सल्किरहेको हुन्छ ।

हामीले देश छोड्दा अवसर थिएन, स्थायित्व थिएन, भविष्यको स्पष्ट खाका थिएन । राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र ‘आफ्नो मान्छे’ नभई केही नहुने चरम निराशाजनक प्रणालीले हामीलाई त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको प्रस्थान कक्षसम्म धकेलेको थियो ।

तर आज, विश्वको बदलिंदो परिदृश्य र नेपालभित्रैबाट अंकुराउँदै गरेका केही सकारात्मक झिल्काहरूले एउटा नयाँ संकेत दिइरहेका छन्- सायद अब नेपाल फर्किने र बनाउने समय साँच्चै आएको छ ।

विगतको यथार्थ: रित्तिएको देश, भरिएको आकाश

नेपाल नबन्नुका पछाडि कुनै एउटा मात्र कारण छैन । यो वर्षौंदेखिको प्रणालीगत कमजोरी, अदूरदर्शी नेतृत्व र सामाजिक उदासीनताको समष्टिगत परिणाम हो । जसलाई यसरी चर्चा गर्न सकिन्छ ।

१. नेतृत्वमा दीर्घकालीन दूरदृष्टिको खडेरी: हाम्रा नीति–निर्माताहरूले देशको सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति ‘जनशक्ति’ हो भन्ने कुरा कहिल्यै बुझेनन् । उनीहरूका लागि युवा भनेको केवल चुनावमा प्रयोग हुने भोट बैंक वा रेमिट्यान्स पठाउने मेसिन मात्र बन्यो ।

यदि आजभन्दा बीस वर्षअघि नै महावीर पुनले देखेको सपनालाई राष्ट्रिय गौरवको आयोजना मानेर अघि बढाइएको भए आज नेपाल सूचनाप्रविधि, अनुसन्धान र नवप्रवर्तनको क्षेत्रीय हब बनिसक्थ्यो ।

तर, सरकारले उहाँ जस्ता दूरदर्शी व्यक्तिलाई सहयोग गर्नुको सट्टा उल्टै प्रक्रियागत झन्झट र असहयोगको पर्खाल खडा गरिदियो । यो एउटा प्रतीक मात्र हो, जसले नेपालमा इमानदारीपूर्वक केही गर्छु भन्नेहरूलाई कसरी निरुत्साहित पारिन्छ भन्ने कटु सत्य बोल्छ ।

२. हलो अड्काएर गोरु चुट्ने प्रवृत्ति: नेपालमा कुनै नयाँ उद्योग वा व्यवसाय सुरु गर्नु भनेको फलामको चिउरा चपाउनुसरह हो ।

कम्पनी दर्तादेखि वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकनसम्म, ऋण प्रक्रियादेखि सरकारी अनुदानसम्म, हरेक पाइलामा घुसखोरी, ढिलासुस्ती र अनावश्यक कानूनी अड्चनहरू छन् ।

यो ‘सिन्डिकेट’ र ‘सेटिङ’को जालो तोडेर अघि बढ्ने आँट कसले गरोस्? यही कारणले गर्दा यहाँका क्षमतावान् व्यक्तिहरू पनि कि त पलायन भए, कि त निराश भएर चुपचाप बसे ।

३. अनुसन्धान र विकास (आर एन्ड डी) मा शून्य लगानी: विश्वका जुन देशहरू आज समृद्ध छन्, तिनीहरूले आफ्नो कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) को उल्लेख्य हिस्सा अनुसन्धान र विकासमा लगानी गरेका छन् । इजरायल, दक्षिण कोरिया, फिनल्यान्ड जस्ता साना देशहरू ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रका उत्कृष्ट उदाहरण हुन् ।

तर, नेपालमा आर एन्ड डीको बजेट सुन्दा पनि लाज लाग्ने अवस्था छ । हामीले कृषि, पर्यटन, जडीबुटी, जलस्रोत जस्ता हाम्रा अथाह सम्भावना भएका क्षेत्रमा समेत अनुसन्धान गरेर त्यसलाई व्यावसायिक बनाउन सकेनौं ।

परिणाम, हामीसँग स्याउ फल्ने जमिन छ, तर हामी चीनबाट स्याउ आयात गर्छौं । हामीसँग जडीबुटीको खानी छ, तर हामी भारतबाट सामान्य आयुर्वेदिक औषधि किन्छौं । योभन्दा ठूलो दुर्भाग्य के हुन सक्छ ?

बदलिंदो विश्व परिदृश्य: अवसर कि बाध्यता ?

जुन ‘सुनौलो भविष्य’को सपना बोकेर नेपाली युवाहरू विदेशिएका थिए, त्यो सपनाको रङ अब विस्तारै फिका हुँदैछ । यसका पछाडि केही विश्वव्यापी र ठोस कारण छन्, जसले विदेशमा रहेका नेपालीलाई ‘फर्क’ भन्न बाध्य बनाउँदैछ ।

१. कृत्रिम बौद्धिकता (एआई) को सुनामी: माथि उल्लेख गरे झैं, अमेरिका, बेलायत र युरोपका विकसित देशहरूमा कृत्रिम बौद्धिकताको प्रयोगले मानव संसाधनमा ठूलो कटौती ल्याएको छ ।

पहिले केवल फ्याक्ट्रीका कामदार विस्थापित हुने डर थियो, तर अब एआईले लेखापाल, सफ्टवेयर टेस्टर, ग्राहक सेवा, मार्केटिङ एनालिस्ट जस्ता बौद्धिक मानिने (ह्वाइट-कलर) जागिरहरू पनि खोस्न थालेको छ ।

बेलायतको कर्पोरेट क्षेत्रमा भएको हजारौंको कटौती यसको ज्वलन्त उदाहरण हो । जब एउटा एआई प्रणालीले सय जनाको काम एक्लै गर्न सक्छ भने, कुनै पनि कम्पनीले महँगो तलब दिएर आप्रवासी कामदार किन राखिराख्छ? यसले गर्दा विदेशमा मध्यम तहको जागिरमा आश्रित नेपालीको भविष्य अनिश्चित बन्दै गएको छ ।

२. कठोर बन्दै गरेको आप्रवासन नीति: एआईको विकाससँगै विकसित देशहरूलाई अब ठूलो संख्यामा सामान्य दक्ष कामदारको आवश्यकता छैन ।

उनीहरूलाई अब केवल उच्च विशिष्ट प्रतिभा जस्तै- एआई वैज्ञानिक, क्वान्टम फिजिक्सिस्ट वा नोबेल पुरस्कार विजेता स्तरका मानिस चाहिएको छ । त्यसैले, उनीहरूले आफ्नो आप्रवासन नीतिलाई अत्यन्तै कसिलो बनाउँदै लगेका छन् । ‘वर्क पर्मिट’ पाउन गाह्रो हुने, भिसा प्रक्रिया झन्झटिलो र महँगो हुने क्रम बढेको छ । यसले गर्दा ‘पढाइ सक्यो, अब यहीं सेटल हुने’ भन्ने सपना धेरैका लागि दिवास्वप्न बन्दैछ ।

३. अर्थपूर्ण जीवनको खोजी: विदेशको भौतिक सफलता बीच पनि आमाबुबाको चाउरिंदो अनुहार भिडियो कलमै हेर्नु, अन्तिम घडीमा साथ नपाउनु अनि चाडपर्वमा काखको माया गुमाउनु जस्ता पीडाले हृदय पोल्छ ।

आफ्ना सन्तान नेपाली भाषा र संस्कारबाट टाढिंदै गएको देख्दा हरेक आमाबाबु दोधारमा पर्छन्- न पूर्ण नेपाली, न पूर्ण विदेशी । यो ‘दुई डुङ्गाको यात्रा’ले पारिवारिक र आत्मिक जीवनलाई अझ कठिन बनाउँछ ।

जब भौतिक सफलता पनि खोक्रो लाग्न थाल्छ, तब आफ्ना जरा, आमाबुबाको माया र आफ्नो पहिचानतिर फर्कने चाहना बलियो बन्छ । स्वदेश फर्किने निर्णय अब हार होइन, बरु अर्थपूर्ण जीवनको खोजीमा गरिएको एक गर्विलो र सचेत यात्रा हो ।

यी तीन वटै कारणले एउटा ‘पुश फ्याक्टर’ सिर्जना गरिरहेका छन्, जसले विदेशमा रहेका नेपालीलाई नेपाल फर्कन मनोवैज्ञानिक र आर्थिक रूपमा दबाब दिइरहेको छ । अबको ५ वर्षभित्र यो लहर अझै तीव्र हुने निश्चित छ ।

नेपाल कायापलटको सूत्र

यहीं फर्किने लहरलाई यदि नेपालले सही तरिकाले उपयोग गर्न सक्यो भने देशले काँचुली फेर्न धेरै समय लाग्दैन । यहाँ महावीर पुन एउटा व्यक्ति मात्र होइनन्, एउटा ‘प्रवृत्ति’ (पाराडाइम) हुन् । उहाँले देखाएको बाटो नै अबको नेपाल निर्माणको मूल सूत्र हो ।

१. ज्ञान, सीप र पूँजीको त्रिवेणी: विदेशबाट फर्किने युवाहरूले आफूसँग केवल पैसा मात्र लिएर आउँदैनन्; उनीहरूले विश्वस्तरीय ज्ञान, व्यावसायिक सीप, अन्तर्राष्ट्रिय नेटवर्क, नवीनतम प्रविधिको अनुभव र एउटा भिन्न कार्यसंस्कृति लिएर आउँछन् ।

सोचौं त, सिलिकन भ्यालीमा काम गरेको एक जना सफ्टवेयर आर्किटेक्ट, लन्डनमा वित्तीय मोडलिङ गरेको एक जना फाइनान्स एक्सपर्ट र जर्मनीमा अटोमेसनमा काम गरेको एक जना इन्जिनियर जब नेपाल फर्केर सहकार्य गर्छन्, उनीहरूले कस्तो अद्भुत कम्पनी खडा गर्न सक्लान्? यो ज्ञान, सीप र पूँजीको त्रिवेणीले नेपालमा एउटा नयाँ औद्योगिक र प्राविधिक क्रान्तिको बीजारोपण गर्न सक्छ ।

२. समस्या-केन्द्रित नवप्रवर्तन: महावीर पुनको सफलताको रहस्य के हो भने उहाँले नेपालकै मौलिक समस्याहरू (जस्तै: गाउँमा इन्टरनेट, अस्पतालमा उपकरण) लाई समाधान गर्ने लक्ष्य राख्नुभयो ।

विदेशबाट फर्किने युवाहरूले पनि यही मोडेल अपनाउनुपर्छ । नेपालको कृषि, पर्यटन, स्वास्थ्य, शिक्षा र फोहोर व्यवस्थापनमा अनगिन्ती समस्या छन्, र हरेक समस्याभित्र एउटा व्यापारिक अवसर लुकेको छ ।

हामीले ड्रोन प्रविधि प्रयोग गरेर कृषिमा क्रान्ति ल्याउन सक्छौं, भर्चुअल रियालिटी (भीआर) मार्फत विश्वभरिका पर्यटकलाई सगरमाथाको अनुभव गराउन सक्छौं, र एआई प्रयोग गरेर स्वास्थ्य सेवालाई दुर्गम गाउँसम्म पुर्‍याउन सक्छौं ।

३. सरकारको भूमिका: सहजकर्ता, नियन्त्रक होइन: अबको ५ वर्ष नेपालका लागि ‘गर या मर’ को अवस्था हो । यदि सरकारले अझै पनि पुरानै शैलीमा ‘सिंहदरबारको जडता’ देखाइरह्यो भने यो सुनौलो अवसर खेर जानेछ । सरकारले अब आफूलाई नियन्त्रक (रेगुलेटर) होइन, सहजकर्ता (फेसिलिटेटर) को भूमिकामा उभ्याउनुपर्छ ।

* एकद्वार नीति: व्यवसाय दर्ता, कर प्रणाली र लगानी स्वीकृतिका लागि झन्झटमुक्त एकद्वार नीतिको तत्काल कार्यान्वयन ।

* भेन्चर क्यापिटल र सीड फन्ड: नयाँ र जोखिमपूर्ण आइडियामा लगानी गर्न सरकार र निजी क्षेत्रको सहकार्यमा ‘भेन्चर क्यापिटल’ कोषको स्थापना ।

* बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षण: नवप्रवर्तकहरूको बौद्धिक सम्पत्तिको कडा सुरक्षा गर्ने कानून, ताकि उनीहरूले आफ्नो आइडिया चोरी हुने डर विना काम गर्न सकून् ।

* अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन: विश्वविद्यालय र निजी क्षेत्रलाई अनुसन्धानका लागि अनुदान र कर छुटको व्यवस्था ।

अबको बाटो र हाम्रो भूमिका

‘अब नेपाल बन्ने संकेत’ कुनै ज्योतिषीय भविष्यवाणी होइन, यो विश्वव्यापी परिस्थिति र राष्ट्रिय सम्भावनाको वस्तुनिष्ठ विश्लेषण हो । विदेशमा अवसरहरू साँघुरिंदै जानु र नेपालभित्र महावीर पुन जस्ता व्यक्तिहरूले जगाएको आशाको दियोले एउटा यस्तो संगमविन्दु सिर्जना गरेको छ, जहाँबाट देशले नयाँ उडान भर्न सक्छ ।

तर, यो संकेतलाई यथार्थमा बदल्ने जिम्मेवारी हामी सबैको काँधमा छ । विदेशमा रहेका नेपालीले ‘सरकारले सबथोक गरेपछि मात्र फर्किन्छु’ भन्ने सोच त्यागेर, आफैंले परिवर्तनको अगुवाइ गर्ने आँट गर्नुपर्छ ।

नेपालमा रहेका हामीले फर्केर आउनेहरूलाई स्वागत गर्न, उनीहरूको ज्ञान र सीपलाई सम्मान गर्न र उनीहरूसँग काँधमा काँध मिलाएर काम गर्न तयार हुनुपर्छ । र, सबैभन्दा महत्वपूर्ण, सरकार र राजनीतिक नेतृत्वले आफ्नो अदूरदर्शी र स्वार्थी मानसिकता त्यागेर यो ऐतिहासिक अवसरलाई चिन्न सक्नुपर्छ ।

जसरी एउटा सर्पले पुरानो काँचुली फेरेर नयाँ जीवन प्राप्त गर्छ, त्यसैगरी नेपालले पनि अब आफ्नो निराशा, भ्रष्टाचार र पछौटेपनको पुरानो काँचुली फेर्ने बेला आएको छ ।

विदेशबाट फर्किने युवाहरूको ऊर्जा र स्वदेशमा रहेकाहरूको अनुभवको संयोजनले नै त्यो नयाँ, समृद्ध र स्वाभिमानी नेपालको निर्माण गर्नेछ, जसको सपना हामी सबैले दशकौंदेखि देखिरहेका छौं । यो संकेत मात्र होइन, यो इतिहास रच्ने एउटा आह्वान हो । अब हामी सबै मिलेर यो आह्वानलाई सार्थक बनाउन जुट्ने कि?

(रोबोटिक्स अनुसन्धानमा स्नातकोत्तर पोखरेल, बेलायतको राष्ट्रिय स्वास्थ्य सेवामा प्रणाली विश्लेषक छन् ।)