‘सिंहदरबारले विश्वास जगाउन नसक्दा युवा बाहिरिए’

मानव इतिहास नै बसाइँसराइको कथाले बनेको छ । मानवको उत्पत्ति भएको मानिने अफ्रिकाको रिफ्ट भ्यालीबाट मानिसहरू पानी, खाना अनि सुरक्षाको खोजीमा हिंडे र एकठाउँबाट अर्कोमा सर्दै संसारभर फैलिए । इथियोपियाले यो कुरालाई गर्वका साथ दाबी गर्छ, जहाँ मानव अवशेषहरू संरक्षित छन् । लाखौं मानिस ती अवशेष हेर्न जान्छन् । यसले मानव सभ्यताको प्रारम्भिक यात्रालाई झल्काउँछ ।

मान्छेले आफ्ना आधारभूत आवश्यकता– पानी, खाना र सुरक्षाको खोजीमा सधैं नयाँ गन्तव्य खोज्यो । पानीको स्रोत नजिक बस्ती बसाल्यो, खानाको खोजीमा जंगल पस्यो र सुरक्षाको लागि बलियो संरचना बनायो । यो प्रक्रिया आज पनि जारी छ । तर, आधुनिक सन्दर्भमा जीविकोपार्जन, शिक्षा र राम्रो जीवनशैलीको आधारमा नयाँ गन्तव्यको खोजी हुन थालेको छ ।

नेपालमा एक ठाउँबाट अर्कोमा जाने प्रवृत्ति स्पष्ट देखिन्छ । हामीले विगतका उदाहरणबाट पनि बुझ्न सक्छौं, जोखिम मोलेर नयाँ ठाउँमा जानेहरूले नै धेरै प्रगति गरेका छन् । यद्यपि, यो प्रक्रियामा कतिपयहरूले झनै दु:ख पाएका र बिग्रेका उदाहरण पनि छन् ।

बसाइँसराइका प्रवृत्तिबारे बुझ्न हामीले आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक संरचनालाई केलाउनुपर्छ । केवल बेरोजगारी वा आर्थिक कारणले मात्र बसाइँसराइ हुँदैन । सामाजिक मनोविज्ञान, प्रणालीको असफलता र युवाहरूको आकांक्षासँग पनि बसाइँसराइ जोडिएको छ ।

नेपालमा बसाइँसराइ नयाँ कुरा होइन । सन् १९६० को दशकमा अमेरिकी सरकारले ‘डीडीटी’ छरेर तराईमा मलेरिया उन्मूलन गरेपछि पहाडबाट तराई झर्ने लहर चल्यो । मेरो गाउँबाट पनि धेरै मानिस भैरहवामा झरे । पहाडमा दुईछाक खान नपुग्नेहरूले तराईमा सम्भावना देखे ।

जोखिम मोलेर झर्नेहरूले जग्गा लिए, व्यवसाय गरे र सम्पन्न भए । अहिले मेरो गाउँमै अडिएकाहरूको जमिन बाँदर डुल्ने ठाउँ भएको छ । यता तराईमा झर्नेहरूले चोक–चोकमा सम्पत्ति जोडे । यस्ता इतिहासले देखाउँछ– जोखिम मोलेर नयाँ ठाउँमा जानेहरूले प्रगति गर्छन् ।

आन्तरिक बसाइँसराइले नेपालमा जनसंख्याको चापलाई पनि बदलिदियो । पहाडमा जनसंख्याको ठूलो चाप थियो, मलेरिया उन्मूलनबाट बस्न योग्य भएपछि तराई झर्नेहरूको संख्या बढ्यो । यो प्रक्रिया आज पनि विदेशतिरको बसाइँसराइमा झल्कन्छ, जहाँ युवाहरू नयाँ सम्भावनाको खोजीमा बाहिरिरहेका छन् ।

नेपालबाट युवाहरू विदेश जाने मुख्य कारण ज्याला र सुविधाको भिन्नता हो । नेपालमा निर्माण कम्पनी वा हाइड्रोपावरमा काम गर्ने मजदुरले मासिक ३० हजार कमाउँदा खाडी मुलुक वा मलेसियामा त्यति नै तलबमा थप सुविधा र जागिरको सुरक्षा पाउँछ । त्यहाँ केही वर्षको करार हुन्छ, बीमा हुन्छ, बस्ने–खाने सुविधा हुन्छ । र, राम्रो काम गरेमा बढुवाको सम्भावना हुन्छ ।

नेपालमा भने ठेकेदारले काम नसकेसम्म राख्छ । जागिरको ग्यारेन्टी हुँदैन । खाडी मुलुकमा प्रणालीले काम गर्छ । राम्रो काम गरेमा बढोत्तरी हुन्छ, कल्याणकारी कोषले परिवारलाई क्षतिपूर्ति दिन्छ । यस्ता सुविधाले युवालाई तान्छ ।

त्यसमाथि गच्छे अनुसार युवाले गन्तव्य रोजिरहेका हुन्छन् । मेरो अनुसन्धानले देखाएको छ– नेपालको आर्थिक वर्गीकरणले विदेश जाने गन्तव्य निर्धारण गर्छ ।

धनी वर्ग, जसलाई मैले ‘क वर्ग’को भनेको छु, उनीहरू अमेरिका, बेलायत, अस्ट्रेलिया जान्छन् । मुख्यत: पढाइ र राम्रो तलबका लागि उनीहरू थातथलो छाडेर हिंड्छन् ।

त्यसपछि आउँछ – मध्यम वर्ग, जसलाई ख र ग वर्ग भन्छु । उनीहरू जापान, कोरिया, हङकङ जस्ता देशमा जान्छन् ।

निम्न मध्यम वर्ग, अर्थात् घ वर्ग, जो खाडी मुलुक र मलेसियामा मजदूरी गर्न जान्छन् । सबैभन्दा गरिब, अर्थात् ङ वर्ग, भारत जान्छ ।

अझ च वर्ग– नेपालकै मुस्ताङ, मनाङ जस्ता ठाउँका होटलमा काम गर्न जान्छ । त्यसबाहेक सबैभन्दा तलको – छ वर्ग, जो कहीं पनि जान सक्दैन । उनीहरू गाउँमै खेतबारी हेर्ने, अधियाँमा काम गर्ने गर्छन् ।

यो वर्र्गीकरणले देखाउँछ, विदेश जाने निर्णयमा तीन कुराले ठूलो भूमिका खेल्छ ।

पहिलो, नेटवर्क—सम्पर्क र सूचनाको पहुँच । यदि कसैको सम्पर्क बलियो छ र सूचनाको पहुँच छ भने उसले राम्रो गन्तव्य रोज्न सक्छ ।

दोस्रो, पैसा तिर्न सक्ने इच्छा र लगानी गर्ने पहुँच । तेस्रो, व्यक्तिको सीप र दक्षता । यी तत्वले वैदेशिक रोजगार र नेपालभित्रै काम गर्न जाने गन्तव्य निर्धारण गर्छ ।

खाडी मुलुक र मलेसियामा जानेहरू प्राय: २०–३० वर्षका पुरुष हुन्छन् । पछिल्लो समय महिलाको संख्या पनि बढ्दो छ, विशेषगरी इजरायलको केयर गिभिङ क्षेत्रमा । यी युवाहरू सामान्यत: एसएलसी पास वा प्लस टु पास नभएका, निम्न मध्यम वर्गका हुन्छन् ।

उनीहरूसँग सीमित सीप हुन्छ, स–साना आवश्यक तालिम लिएका हुन्छन् । यो समूहले नेपालको विप्रेषणमा ठूलो योगदान दिन्छन् । तर, सम्पन्न देश गएकाको जति उनीहरूको कथा चर्चामा आउँदैन ।

युरोप–अमेरिका जस्ता सम्पन्न देश जानेहरू पनि धेरै छन् । यी सबै कोणबाट हेर्दा नेपालबाट युवा पलायनका दुई मुख्य पक्ष छन् : पुस फ्याक्टर (नेपालबाट हिंड्न प्रेरित गर्ने पक्ष) र पुल फ्याक्टर (गन्तव्य मुलुकले आकर्षित गर्ने पक्ष) ।

पुस फ्याक्टरमा नेपालको राजनीतिक अस्थिरता पहिलो कारण हो । हाम्रा नेताहरू रोल मोडल बन्न सकेनन् । आशा जगाउने एउटा पात्र पनि युवाको नजरमा देखिएन । जनमानसमा उनीहरूलाई भ्रष्टको रूपमा हेरिन्छ ।

प्रणालीको असफलता दोस्रो कारण हो, जसले युवालाई मुलुक छाड्न प्रेरित गरिरहेको छ । मालपोत, नापी, पासपोर्ट, यातायात कार्यालयमा गएर सेवा लिन खोज्दा पाँच दिन धाएपछि निराश हुन्छ । ‘यो देशमा केही हुँदैन’ भन्ने भाष्यले उसलाई विदेश जान प्रेरित गर्छ । सरकारी जागिरमा घुस मागिने, अन्यत्र अनावश्यक तनाव दिने अनुभवले पनि युवालाई निराश बनाउँछ ।

सिंहदरबारप्रति युवाको विश्वास शून्य छ । यो विश्वासको कमीले युवालाई अहिलेको अवस्थामा बसेर काम गर्ने प्रेरणा दिंदैन । यस्ता भाष्य झन् बलियो बन्दै गइरहेको देखिन्छ, जुन केही हदसम्म सत्य पनि हो, तर पूर्ण सत्य भने होइन । नेपालमा सम्भावना छ, तर सही नीति र कार्यान्वयनको अभाव छ ।

मुलुकको गन्जागोल परिवेशका बीच विदेशी गन्तव्य मुलुकहरूको आकर्षक पक्ष अर्थात् ‘पुल फ्याक्टर’ले युवालाई थप बल पुर्‍यायो । विदेशको ज्याला र सुविधा पहिलो आकर्षण हो । दोस्रो, नयाँ अनुभवको रहर युवामा छ ।

२०–३० वर्षका युवामा नयाँ ठाउँ देख्ने, समुद्र हेर्ने, ३० तले भवनमा काम गर्ने उत्साह हुन्छ । तेस्रो, ‘पियर प्रेसर’ले काम गर्छ । साथीभाइ, छिमेकी, नातागोताका कारण ‘म पनि विदेश जान्छु’ भन्ने भावना जगाउँछ ।

विदेश गएर फर्केका केही व्यक्तिहरूले नेपालमा ठूलो योगदान दिएका छन् । हेमराज ढकालले जापानमा सिकेको अनुभव लिएर नेपालमा आईएमई स्थापना गरे, जसले मनी ट्रान्सफरको क्षेत्रमा क्रान्ति ल्यायो । यस्ता कैयौं उदाहरण छन् ।

एउटा उदाहरण छ, एउटा स्कूलको प्रिन्सिपलले एकपटक विद्यार्थीलाई आफ्नै देशमा केही गर्नुपर्छ, यहीं पढ्नुपर्छ भनेछन् । परिवारको अनुरोधमा ती प्रिन्सिपलले विद्यार्थीलाई यहीं बस्न मनाउन खोज्दा उनले भनेछन्– सर, तपाईं विदेश नगएको भए अहिले यसरी स्कूल चलाएर बस्न सक्नुहुन्थ्यो ? त्यसैले म पनि एकपटक गएर फर्कन्छु ।

ती प्रिन्सिपलले मलाई सुनाएको यो उदाहरणले पनि देखाउँछ – विदेशमा सिकेको सीप र अनुभवले नेपालमा सम्भावना सिर्जना गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास आम युवामा छ । यसरी विभिन्न कारण युवाहरू बाहिर गइरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा के गर्ने त ?

सरकारले अवसर सिर्जना गर्ने नीति बनाउनुपर्छ, कार्र्यान्वयन र अनुगमन गर्नुपर्छ । गलत कुरालाई प्रणालीले दण्डित गर्नुपर्छ । स्टार्टअपका लागि लोनको व्यवस्था गर्न बैंकहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । सूचनाप्रविधिको क्षेत्रमा ठूलो सम्भावना छ, तर करको नाममा ठूला कम्पनीहरूलाई भगाउने काम बन्द गर्नुपर्छ । यस्ता बाधा–अड्चन हटाए मात्रै पनि नेपाली युवाले ठूलो फड्को मार्न सक्छ ।

विदेशमा बसेका दक्ष नेपालीहरूलाई फर्काउन नीति र लगानीको वातावरण बनाउनुपर्छ । बसाइँसराइ स्वाभाविक प्रक्रिया हो । जापान, अमेरिकाबाट पनि मानिस बाहिर जान्छन् । तर, नेपालबाट जाने र फर्कनेको सन्तुलन मिलेन भन्ने ठूलो गुनासो हो । यसको तालमेल मिलाउन आवश्यक छ ।

(समाजशास्त्री एवं श्रमिक मामिलाका विज्ञ गुरुङसँग अनलाइनखबरकर्मी कौशल काफ्लेले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

युवालाई अवसर पुगेन, भविष्यको भर भएन

यो पनि पढ्नुहोस

‘केही होला भनेर नेपाल फर्किएँ, तर अडिन सकिनँ’