अर्को नयाँ पञ्चवर्षीय योजना ल्याउँदै चीन, विश्व अर्थतन्त्रमा कस्तो असर गर्ला ?

काठमाडौं । यस हप्ता बेइजिङमा चीनका शीर्ष नेताहरू देशका लागि यस दशकको बाँकी अवधिका मुख्य लक्ष्य र योजनाहरू निर्धारण गर्न बैठक गर्दै छन्।

हरेक वर्ष वा केही समयको अन्तरालमा, चीनको सबैभन्दा ठूलो राजनीतिक संस्था, कम्युनिस्ट पार्टीको केन्द्रीय समितिले एक हप्ता लामो बैठक गर्छ, जसलाई ‘प्लेनम’ भनिन्छ।

यस बैठकमा गरिएका निर्णयहरू नै अगाडि गएर चीनको अर्को पञ्चवर्षीय योजनाको आधार बन्नेछन्। यो योजनाले सन् २०२६ देखि २०३० सम्मका लागि विश्वको दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्रको दिशा तय गर्नेछ।

देशको विकासको पूर्ण योजना अर्को वर्ष आउनेछ, तर अधिकारीहरूले बुधबार यसबारेमा केही संकेत दिन सक्ने अनुमान गरिएको छ। सामान्यतया बैठकको एक हप्ताभित्र अधिकारीहरूले यस बारेमा थप जानकारी दिँदै आएका छन्।

एसिया सोसाइटी पोलिसी इन्स्टिच्युटमा चीनको राजनीतिक विशेषज्ञ नील थोमस भन्छन्, ‘पश्चिमी नीतिहरू चुनावमा निर्भर गर्छन्, तर चीनको नीति निर्माण प्रक्रिया योजनाबद्ध तरिकाले काम गर्छ।’

उनी अगाडि भन्छन्, ‘पञ्चवर्षीय योजनाहरूले चीनले के हासिल गर्न चाहन्छ र देशको नेतृत्व कुन दिशामा बढ्न चाहन्छ भन्ने कुरा बताउँछन्। स्रोतसाधनलाई पनि त्यही दिशामा केन्द्रित गरिन्छ।’

माथिबाट हेर्दा सयौं अधिकारीहरू सूट लगाएर हात मिलाउँदै र योजना बनाइरहेको यो दृश्य अल्छीलाग्दो लाग्न सक्छ । तर इतिहासले यी बैठकहरूमा लिइएका निर्णयहरूको असर सारा विश्वमा परेको देखाउँछ ।

यहाँ चीनका पञ्चवर्षीय योजनाहरूले विश्व अर्थतन्त्रलाई परिवर्तन गरेका त्यस्ता तीन उदाहरण बारे चर्चा गरिनेछ :

सन् १९८१-८४ : सुधार र खुला बजार

चीनको आर्थिक महाशक्ति बन्ने यात्रा कहिले सुरु भयो भनी बताउन गाह्रो छ, तर पार्टीका धेरै मानिसहरू यसको सुरुवात १८ डिसेम्बर १९७८ मा भएको बताउँछन् ।

करिब तीन दशकसम्म चीनको अर्थतन्त्रमा सरकारको कडा नियन्त्रण थियो। सोभियत शैलीको केन्द्रीकृत योजनाले देशमा समृद्धि ल्याउन सकेन र जनसङ्ख्याको ठूलो हिस्सा अझै गरिबीमा थियो।

देश माओको शासनको विनाशबाट तङ्ग्रिँदै थियो। कम्युनिस्ट चीनका संस्थापकद्वारा चलाइएका दुई अभियान ग्रेट लीप फरवार्ड र सांस्कृतिक क्रान्ति लाखौं मानिसहरूको मृत्युको कारण बनेका थिए।

बेइजिङमा ११औं कमिटीको तेस्रो प्लेनममा बोल्दै देशका नयाँ नेता देङ शियाओपिङले अब चीनले खुला बजार (फ्री मार्केट) का केही कुराहरू अपनाउने समय आएको बताए।

उनको ‘सुधार र आर्थिक उदारीकरण’ नीति सन् १९८१ मा सुरु भएको अर्को पञ्चवर्षीय योजनाको महत्वपूर्ण हिस्सा बन्यो।

यस नीतिको अन्तर्गत बनाइएका विशेष आर्थिक क्षेत्रहरू र तिनमा आएको विदेशी लगानीले चीनका मानिसहरूको जीवन परिवर्तन गर्ने साबित भयो।

नील थोमसका अनुसार, त्यस पञ्चवर्षीय योजनाका लक्ष्यहरू अपेक्षाभन्दा निकै धेरै सफल रहे।

उनी भन्छन्, ‘आजको चीन सन् १९७० को दशकका मानिसहरूको कल्पनाभन्दा पनि अगाडि पुगिसकेको छ। राष्ट्रिय गौरवलाई पुनर्स्थापित गर्ने र विश्वको ठूला शक्तिहरूमा आफ्नो ठाउँ बनाउने हिसाबले पनि यो ऐतिहासिक छ।’

तर यस परिवर्तनले विश्व अर्थतन्त्रलाई पनि गहिरो रूपमा प्रभावित गर्‍यो।

२१औं शताब्दीसम्ममा उत्पादन क्षेत्रमा पश्चिमी देशहरूको लाखौं रोजगारी चीनका तटीय क्षेत्रका नयाँ कारखानाहरूमा सरे।

अर्थशास्त्रीहरू यसलाई ‘चाइना शक’ भन्छन् र यही युरोप र अमेरिकाका पुराना औद्योगिक क्षेत्रहरूमा लोकतान्त्रिक पार्टीहरूको उदयको एउटा ठूलो कारण बन्यो।

उदाहरणका लागि, वर्तमान अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको आर्थिक नीतिहरूमा भन्सार शुल्क (ट्यारिफ) र व्यापार युद्धको महत्वपूर्ण भूमिका छ। उनको उद्देश्य ती अमेरिकी रोजगारीहरूलाई फिर्ता ल्याउनु हो जो विगत दशकहरूमा चीनको नीतिहरूका कारण गुमेका थिए।

सन् २०११-१५ : रणनीतिक रूपमा उदीयमान उद्योगहरू

चीनको ‘विश्वको कारखाना’ वाला दर्जा सन् २००१ मा विश्व व्यापार संगठनमा सामेल भएपछि अझ बलियो भयो।

तर नयाँ शताब्दीको मोडमा नै कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व आफ्नो अर्को कदमको योजना बनाउँदै थियो। उनीहरूलाई कतै चीन ‘मध्यम आयको जाल’ फस्ने त होइन भन्ने डर थियो ।

यो तब हुन्छ जब कुनै विकासशील देशले न धेरै कम ज्याला दिन सक्छ न उच्च गुणस्तरका उत्पादनहरू बनाउन सक्ने नवप्रवर्तन (इनोभेसन) को क्षमता हुन्छ ।

त्यसैले, सस्तो उत्पादनमा निर्भर रहनुको सट्टा चीनलाई ‘रणनीतिक रूपमा उदीयमान उद्योगहरू’ खोज्न आवश्यक थियो। यो शब्द पहिलो पटक सन् २०१० मा आधिकारिक रूपमा प्रयोग भएको थियो।

चीनका नेताहरूका लागि यसको अर्थ हरित प्रविधि, जस्तै विद्युतीय सवारी साधन (ईभी) र सौर्य प्यानल थियो।

समयसँगै पश्चिमी देशहरूको राजनीतिमा जलवायु परिवर्तन महत्वपूर्ण मुद्दा बन्दै गयो, त्यसभन्दा पहिले नै चीनले यी नयाँ प्रविधिहरूमा अभूतपूर्व स्रोतसाधन खर्च गर्न सुरु गरिसकेको थियो।

आज चीन नवीकरणीय ऊर्जा र ईभीको क्षेत्रमा विश्वको निर्विवाद नेता मात्र होइन, बरु यिनको निर्माणका लागि आवश्यक दुर्लभ खनिजहरूको आपूर्ति शृङ्खलामा लगभग एकाधिकार राख्छ।

यी स्रोतसाधनहरूमा खासगरी चिप निर्माण र कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) मा चीनको पकडले उसलाई विश्वव्यापी स्तरमा शक्तिशाली स्थिति दियो ।

यसै कारणले गर्दा चीनले दुर्लभ खनिजको निर्यात नियन्त्रण कडा पार्ने हालैको कदमलाई ट्रम्पले ‘विश्वलाई बन्धक बनाउने प्रयास’ भनेका थिए।

यद्यपि ‘रणनीतिक रूपमा उदीयमान शक्तिहरू’ शब्द सन् २०११ को पञ्चवर्षीय योजनामा सामेल भएको थियो, तर हरित प्रविधिलाई विकास र भू-राजनीतिक शक्तिको सम्भावित इन्जिन पहिले नै सन् २००० को दशकको सुरुवातमा तत्कालीन नेता हु जिन्ताओले पहिचान गरिसकेका थिए।

नील थोमस बताउँछन्, ‘आफ्नो अर्थतन्त्र, प्रविधि र निर्णयहरूको मामिलामा अधिक आत्मनिर्भरताको चीनको चाहना धेरै पुरानो हो। यो विचार चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको विचारधाराको जगमा बसेको छ।’

सन् २०२१-२०२५ : उच्च गुणस्तरको विकास

यही कारणले गर्दा हालका वर्षहरूमा चीनको पञ्चवर्षीय योजनाहरूको ध्यान ‘उच्च गुणस्तरको विकास’ मा केन्द्रित भएको छ, जसलाई सन् २०१७ मा राष्ट्रपति सी जिनपिङले औपचारिक रूपमा पेस गरेका थिए।

यसको अर्थ हो – प्रविधिको क्षेत्रमा अमेरिकी प्रभुत्वलाई चुनौती दिनु र चीनलाई यस क्षेत्रमा अग्रणी बनाउनु।

टिकटक, दूरसञ्चार कम्पनी हुवावे र एआई मोडेल डीपसीक चीनका सफल उदाहरण त हुन् नै, साथै यसको प्राविधिक उदयको पनि उदाहरण हुन्। तर पश्चिमी देशहरूले यिनलाई आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाका लागि खतरा मान्छन्।

चिनियाँ प्रविधिमाथिका पाबन्दी र प्रतिबन्धहरूले विश्वभरका करोडौं इन्टरनेट प्रयोगकर्ताहरूलाई प्रभावित गरेका छन् र धेरै कूटनीतिक विवादहरूलाई जन्माएका छन् ।

अहिलेसम्म चीनको प्राविधिक सफलता अमेरिकी नवप्रवर्तनमा आधारित छ, जस्तै एनभिडियाको उन्नत सेमीकन्डक्टर।

तर अमेरिकाले यिनको बिक्रीमा रोक लगाइदिएसँगै ‘उच्च गुणस्तरको विकास’ अब ‘नयाँ गुणस्तरको उत्पादनवाला शक्ति’ को दिशामा बदलिँदै गएको देखिन्छ।

यो एक नयाँ नारा हो, जसलाई सी जिनपिङले सन् २०२३ मा पेस गरेका थिए। यसको उद्देश्य राष्ट्रिय गौरव र राष्ट्रिय सुरक्षामाथि बढी जोड दिनु हो।

यसको अर्थ हो – चिप निर्माण, कम्प्युटिङ र एआईको क्षेत्रमा चीनलाई अग्रणी बनाउनु, ताकि त्यो पश्चिमी प्रविधिमा निर्भर नरहोस् र कुनै पनि किसिमको बाह्य प्रतिबन्धको प्रभावबाट जोगिएको रहोस्।

नवप्रवर्तनको शीर्ष स्तरमा आत्मनिर्भरता चीनको अर्को पञ्चवर्षीय योजनाको मुख्य लक्ष्य हुने सम्भावना छ।

नील थोमस भन्छन्, ‘राष्ट्रिय सुरक्षा र प्राविधिक स्वतन्त्रता अब चीनको आर्थिक नीतिको मूल मिसन बनिसकेका छन्। यो त्यही राष्ट्रवादी सोचसँग जोडिएको छ, जसले चीनमा कम्युनिज्मलाई जन्म दियो ताकि देश फेरि कहिल्यै विदेशी शक्तिहरूको अधीनमा नहोस्।’

निक मार्श/बीबीसी