‘लीलालाई कस्तो छ ? दुर्गाको घरमा जस्तापाता लगायो ? नीरबहादुरले रक्सी खान छाड्यो ? मृगेन्द्रले कति अलैंची फलाउँछ ?’
काठमाडौंको कुनै अनाम–गल्लीमा वर्षौं–वर्षपछि अचानक भेटिँदा भैरव सर (रिसाल) ले चर्को स्वरमा सातो खाएका थिए । त्यो मध्यान्ह मैले सुविस्तासँग उनको प्रश्न हल गर्न पाएको थिइनँ । त्यही साता थापाथलीस्थित वातावरण पत्रकार समूहको भवनमा भैरव सरले प्रश्न दोहोर्याएका थिए, ‘लीलालाई कस्तो छ ?’
लिला, जसलाई हामी ‘डल्ले’ भन्थ्यौं । करिब पाँच फिट तीन इन्च अग्ला डल्ले वास्तवमा ‘डल्ले’ होइन लाम्चो थियो । तर, हामी उनको असली नाम ‘लिलाबहादुर’ वा ‘लिला दाजु’ सम्बोधन गर्न कञ्जुस गथ्र्यौं । किनभने ऊ अलि सुस्त मनस्थितिको थियो । अर्थात एवनर्मल ।
भैरव सरले भने उनलाई सग्लो नामले बोलाउँथे । प्रेमपूर्वक । डल्ले फुरुंग ।
त्यसताका हाम्रो गाउँमा पाहुना बनेर भैरव सर कति साता वा महिना बसे ? मलाई हेक्का छैन । हामी कट्टु नलगाई कुद्ने उमेरका थियौं । भैरव सर मायालु भाषामा हप्काउँथे, ‘ए..ए खै त लुगा लगाएको ? खै त सिँगान पुछेको ? खै त पढेको ?’
फल्यासब्याकः एउटा सुकिलो मान्छेको आगमन
गाउँ भनौं टिपिकल गाउँ पनि होइन । शहर ? शहर त हुँदै होइन ।
एउटा ठिमाहा बस्ती । झुरुप्प दर्जन जति घर भएको । लस्करमै निम्न माध्यामिक विद्यालय । घरेलु कपडा उत्पादन कारखाना । दुग्ध संकलन केन्द्र । सानो परोपकार केन्द्र । कृषि विकास बैंकको शाखा । हुलाकको पत्र–मञ्जुसा बक्सा । बाजेको घुम्ती दोकान । घट्ट (मिल) । र, त्यही मिलबाट घर–घरमा बिजुली ।
धुस्रोफुस्रो बस्तीमा एउटा सुकिलो मान्छे देखापरेका थिए । होचो–होचो । ठूलो तालु भएको । चम्किलो आँखा भएका । सफाचट पाइन्ट, सर्ट लगाएका । सर्टको खल्तीमा कलम भिरेका । सानो पकेट डायरी बोकेका । छालाको जुत्ता लगाएका । नाम, भैरव रिसाल ।
देख्नासाथ सबैले हतार–हतार भन्थे, ‘नमस्ते भैरव सर !’
उनी को हुन् ? थाहा थिएन । किन आएका ? त्यो पनि थाहा थिएन । के गर्छन् ? त्यो पनि थाहा थिएन ।
थाहा थियो, उनी ‘ठूला मान्छे’ हुन् । हाम्रा बुबाहरुले मान्ने मान्छे । सूर्य सर, श्याम सरले पनि ‘सर’ भनेर बोलाउने मान्छे । निसन्देह, पुड्को भए पनि यी गतिला मान्छे हुन् ।
रामदेव जस्तै भैरव सर
गाडीमा आउँथे । गाडीमा जान्थे । चिरिच्याट्ट पर्थे । मान्छे भेला गरेर चर्को स्वरमा के–के भन्थे । उनले बोलिसकेपछि भेलाले ताली पड्काउथे । उनका सामुन्ने सबै झुक्थे । सर्तक हुन्थे । र, अक्सर उनले सोध्ने प्रश्न ‘फलानोकोमा चिया पाक्यो ?’ को जवाफ दिन तम्तयार भएर बस्थे ।
हो त, उनी एकाबिहानै हरेकको घर–घरमा पुग्थे । यसो भन्दै, ‘खै, यहाँको चिया ?’
सबैको चुल्होमा पाकेको चिया पिउनु उनको लत थियो वा आत्मियता ? हामी बुझ्ने उमेरका भएकै थिएनौं । हाम्रो घरमा पस्थे । र, उही आवाजमा कराउथे, ‘लु धविन्द्रको घरको चिया खाने ।’
हामी सिरकमा गुटमुटिएको हुन्थ्यौं । त्यसबेलासम्म उनले लेकको चिसो पानीले एकसरो ज्यान पखालिसकेका हुन्थे । हामीलाई सुनाइन्थ्यो, ‘भैरव सर दिनदिनै नुहाउँछ ।’ कतिवेला नुहाउँछ ? देख्दैनथ्यौं । तर, नुहाइधुवाई सकेर कोठामा एक्लै चटक देखाउन थालेपछि हामी केटाकेटी उनको ढोका अघिल्तिर भिड लाग्थ्यौं । ठेलमठेल गर्दै ।
हामीलाई चटक नै लाग्थ्यो । टपलेस ज्यान लिएर अहिलेका रामदेवले जस्तो अनेक–अनेक गरेको । कहिले उँधोमुन्टो पर्ने, कहिले खुट्टाले नाखको टुप्पो छुने, कहिले पलेंटी कसेर दुबैं हातले ज्यानलाई जुरुक्क उचाल्ने । बुढा त जादुगर नै थिए, हाम्रा लागि ।
त्यसपछि उनी पालै पालो दायाँ–बायाँ नाक निकालेर सास लिन्थे । छाड्थे । घाँटी भित्रैबाट चर्को स्वर निकाल्थे । हामी भन्थ्यौं, ‘भैरव सर रुन्छ ।’
भैरव सरको, इमान–इज्जत
हाम्रा बुबा स्थानीय स्कुलका मास्टर । तर, बेलामौकामा जाँड घुट्काउँथे । मातेपछि कसैसँग डराउँदैनथे । संसारकै ठूलो हुँ भन्ठान्थे । तर, भैरव सरको सामुन्ने कहिल्यै ठूलो हुन नसक्ने । जसै भैरव सर फूर्तिसाथ अघिल्तिर आइपुग्थे । बुबाहरु जतिसक्दो आफुलाई भलाद्मी देखाउन बल गर्थे । भैरव सरले जे भनेपनि, जति बोलेपनि चुपचाप स्वीकार्थे ।
एक थिए, लिम्बु बडा । रक्सी नभेटेसम्म ‘देउता’ । रक्सी भेटेपछि साउथ इन्डियन फिल्मका भिलेन जस्ता । कसैसँग नटेर्ने । उनको सामुन्ने भैरव सर पनि बामपुड्को ।
गाउँभरका ‘लेडिज एन्ड जेन्टलमेन’को भेला गराउथे भैरव सरहरु । लिम्बु बडाले बोल्न दिए पो !
भेलामा गएर बुढा आफुखुसी गीत गाउने, कराउने । त्यसपछि जुनसुकै भेलामा पनि सर्वप्रथम लिम्बु बडालाई पहिलो वक्ता बनाउने कुरा भएछ । अब भिडमा उभिएर बोल्नु र जथाभावी बोल्दै हिँड्नु उस्तै भो त ?
भिडमा जतनसाथ उभिएर बान्की मिलाई–मिलाई बोल्न बुढालाई नआउने । अन्तत जानी–नजानी दुई/चार कुरा ओकल्यो, साइड लाग्यो ।
भैरव सरको गुड आइडिया !
‘स्विच सर’ र आलु
एक थिए, गोरा ।
अग्ला, ठूला काँठ, गोरा छाला, कैला कपाल भएका । स्वीट्जरल्याण्डका उनलाई उनलाई ‘स्विस’ नभनेर हामी हामी ‘स्विच सर’ भन्थ्यौं । ‘स्विच सर’ अंग्रेजी बोल्थे, हामीलाई बाल मतलव । तर, उसिनेको आलु बोक्रैसँग खाएको चाहि खुब स्वाद लाग्ने ।
घरमा हामीलाई भनिन्थ्यो, ‘स्विच सरले जस्तै बोक्रैसँग आलु खानुपर्छ, ताकत लाग्छ ।’
उनी ठूलो हाफपाइन्ट लगाएर गाउँघरका बारीमा पुग्थे । आलु रोपाउँथे । आलुको विउँ बाढ्थे ।
खासमा उनी स्वीटरल्यान्डका नागरिक रहेछन् । आलु उत्पादनकै लागि विशेष परियोजना लिएर नेपाल आएका । भैरव रिसाल त्यही परियोजनाका कर्मचारी । राष्ट्रिय समाचार समिति (रासस)मा लामो समय घोटिएपछि उनलाई फरक पेशाको स्वाद लिने जाँगर चलेका रहेछन् ।
अहिले सुन्छु, उनै ‘स्विच सर’ले हाम्रोतिर ड्याङ बनाएर आलु रोप्न सिकाए ।
आलु रोप्ने विधी सिकाएर उनी आफ्ना देश फर्किएको बर्षौ वित्यो । त्यसबीचमा आलुको बिउँ पनि थरीथरी आए । रोपण विधीहरु पनि परिवर्तन भए होलान् । तर, हामीकहाँ अझै ड्याङ बनाइन्छ ।
विकासे मोडलका मास्टर माइन्ड
बस्ती सानो । झुरुप्प घर । तर त्यही थियो, कृषि विकास बैंकको शाखा । त्यही थियो, दुध संकलन केन्द्र । त्यही थियो, विद्यालय । त्यही थियो, कपडा बनाउने घरेलु उद्योग । त्यही थियो, परोपकार केन्द्र । त्यही थियो, हुलाकको पत्र मञ्जुषा । त्यही थियो, अन्न पिस्ने मिल । मिलबाट घर–घरमा बिजुली ।
त्यसबेला भैरव सर देखेका थियौं, चिनेका थिएनौं । ठूलो भएपछि थाहा भयो, हाम्रो गाउँको ‘विकासे मोडल’का मास्टर माइन्ड उनै रहेछन् ।
यी सब किस्सा सुन्दा यस्तो लाग्ने, मानौ उनी दक्षिण भारतिय फिल्म ‘शिवाजी द बोसका हिरो हुन्, जसले जादुयी ढंगले एउटा गाउँको मुहार फेरिदिन्छन् ।
त्यही बसाईमा उनले ‘आलु गोदाम’ बनाएका रहेछन्, जहाँ गाउँभरीका किसानले आलु भण्डारण गर्थे । खासगरी बिउको लागि । चिया विस्तार योजनाको अवधारणा उनकै घर्षणबाट पैदा भएछ । दुग्ध चिस्यान केन्द्र बनाउने निधो उनैले गरेछन् । उनैको पहलमा तत्कालीन राजा विरेन्द्रको भ्रमण गराइएछ ।
तामझामको साथ राजा वीरेन्द्र पुगेर सानो गाउँमा भएका भएभरका विकासका प्रयासहरु हेरेछन् । काकाको अलैंची बारीमा पुगेछन् । र, सोधेछन्, ‘अलैंची कति फलाउँर्छौ ?’
यो प्रश्नको जवाफ काकाले कति उमंगमय भावमा दिए होलान् ? सम्झदा मन त्यसै–त्यसै प्रफुल्ल हुन्छ । काकाको ठूलो अलैंचीबारी (टार) लाई राजारानी टार भन्न थालियो । त्यही फलेको अलैंचीले काकाले समृद्ध जीवन विताए ।
ती भैरव सर, यी भैरव सर
‘काठमाडौं जाँदा भैरव सर भेट्नु’ बुबाहरु यसै भन्थे ।
उनी पत्रकार हुन् । राजासँग डाइरेक्ट बातचित गर्ने मान्छे हुन् । किताब लेख्ने मान्छे हुन् । जेल परेका मान्छे हुन् । बाल्यकालमा यस्तै किस्सा सुन्दै हुर्कियौ हामी ।
‘भैरव सर’ जसलाई हाम्रो गाउँले सधै एक आदर्श व्यक्तिको रुपमा पुकारिरह्यो । अहिलेसम्म पनि ।
आउन त उनी त्यहाँ जागिर खान आएका थिए । तर, उनले जागिर मात्र खाएनन्, पुरानै लयमा सुस्ताइरहेको गाउँलाई तङ्ग्राए । बासी हावा बहकिएको समाजमा ताजा हावा चलाइदिए । उनले आलुभन्दा पनि हरेकको मनमा जाँगर र उत्साहको बिउ रोपिदिए ।
हुक्र्यौं, बढ्यौं । काठमाडौं आइयो । थापाथलीको नेपाल वातावरण पत्रकार समूहको कार्यलय पुगियो । टुप्लुक्क भेटिए, भैरव सर ।
उस्तै लुगा, उस्तै अनुहार, उस्तै स्वर, उस्तै जाँगर, उस्तै उत्साह ।
भैरव सरले अजम्बरीको बुटी खाएका छन् ?
त्यो युगदेखि यो युगसम्म उनी उस्तै छन् त ! बुढ्यौली, थकान केही छैन । बर्षाै पछि उस्तै आवरण र बान्कीमा भेट्दा भैरव सर मलाई अनौठो लाग्यो । उनले चर्को स्वरमा सोधें, ‘अँ, तिमी कसको छोरो रे ? धविन्द्रको ? धविन्द्रले रक्सी खान छाड्यो ?’
‘बुबा वितेको बर्षौं भयो’ मेरो कुरा सुनेर उनले विस्मय मान्दै ‘अहो !’ शैलीमा आँखा तन्काए ।
त्यसपछि उनले मेरो अन्र्तवार्ता लिन थाले ।
‘निरबहादुरलाई कस्तो छ ?’
‘उहाँ पनि बित्नुभो ।’
युवराज लिम्बुको, के छ ?
‘उहाँ अलि रोगी हुनुभएको छ ।’
बाटो पिच भयो ?
‘छैन ।’
मृगेन्द्रले कति अलैंची फलाउँछ ?
‘तीस, चालीस मन ।’
अँ, लीलालाई कस्तो छ ? अलि राम्रो भयो ?
ठिकै छ, उस्तै छ ।
लाग्यो, बुढालाई हाम्रो गाउँको ‘तीन पुस्ते’ जानकारी रहेछ । हरेकको नाम याद छ । हरेकको पेशा र प्रवृत्ति याद छ ।
लाग्यो, बुढाले लामै समय हाम्रो गाउँमा बसेका रहेछन् । तर, कुरा फरक रहेछ । हाम्रो गाउँमा मात्र होइन, देशका असंख्यौं गाउँ–वस्ती चाहारेका रहेछन् बुढाले । हरेक गाउँसँग उस्तै आत्मीयता गाँसेका रहेछन् । बुढाका बारेमा थाहा पाएपछि भूपि शेरचनले इलाम यात्रामा लेखेको कवितालाई रिमिक्स गर्न मन लाग्यो ।
भूपिले लेखेका रहेछन्, ‘नेपालभरि अलि–अलि इलाम छर्न मन लाग्यो ।’
मैले यसैको रिमिक्स भर्सन बनाइदिएँ, ‘नेपालभरि एउटा–एउटा भैरव रिसाल आविश्कार गर्न मन लाग्यो ।’
