नेपाली समाजमा एउटा आहान छ– ‘बर्मा गए कर्म सँगै, नेपाल गए कपाल सँगै ।’ यो आहान त्यत्तिकै बनेको होइन । उहिले नेपालबाट बर्मा (म्यानमार) तिर बसाइँ जाने र उतै घरजम गरेर बस्ने चलन थियो । तर, बर्मा पुगेका नेपालीहरुको कर्म भने त्यति सहज रहेन । उनीहरु नेपालबाटै आफ्नो कर्म पनि सँगसँगै लिएर त्यहाँ पुगे । र, बर्मेली सरकारबाट पहिचानको संकट व्यहोर्न बाध्य बने ।
भाषा र जातजातिका हिसाबले बर्मा (म्यानमार) र नेपालबीच धेरै समानता छन् । नेपालभन्दा ५ गुणा ठूलो म्यानमारमा १३५ जनजाति बस्छन् । त्यहाँ दुईसय भन्दा बढी भाषा बोलिन्छन् भन्ने विश्वास छ ।
नेपालजस्तै म्यानमार पनि चीन र भारत जस्ता दुई बिशाल जनसङ्ख्या बीचमा थपक्क बसेको देश हो । एकीकरण हुनुअघि नेपालमा बाइसे चौबीसे राज्य भएझैँ म्यानमारमा पनि ५० भन्दा बढी राज्य थिए । बहुमुल्य पत्थर, काठका लागि घना सालको जंगल र उर्बर भूमि भएका कारण शक्तिशाली मुलुकको आँखामा यो देश परिरह्यो । यही कारण कहिले बेलायत, कहिले जापान त कहिले चीनको युद्धभूमि बन्ने क्रम लामो समय रह्यो ।
बेलायतको शासन हुँदा गोर्खा सैनिकका रुपमा नेपालीहरुले यो देशको सेवा गरेका थिए । यिनै सैनिकले नेपाल फर्कंदा सुनाएका बर्माका कथाबाट प्रभावित भएर नेपालबाट हजारौं व्यक्ति यता आउन थाले । पछि यो देश जापानको अधीनमा गयो । गोर्खाली सैनिकको बीरता सुनेका जापानीहरुले बर्मामा आफ्नो वर्चश्व कायम राख्न नेपालबाट आएका युवालाई आफ्नो सेनामा भर्ना लिए ।
यसरी कहिले बेलायती र कहिले जापानी सेना बनेका नेपालीहरुले नेपालबाट आफन्त बोलाउँदै गए । बर्मा स्वतन्त्र हुँदा यहाँका पहाडी क्षेत्रहरुमा सयभन्दा बढी नेपाली–गोर्खाली बस्ती भएको तथ्याङ्क तत्कालीन बर्मा सरकारले निकालेको थियो । स्थानीय कचिन प्रान्तमा नेपालीहरुले छुट्टै क्षेत्र पाउने बर्माकी राजनेता एवं हालकी शक्तिशाली नेतृ आङ सान सुकीका बुवा आङ साङले कचिन प्रान्त र नेपालीभाषीसँग सहमति गरेका थिए ।
कठिन परिस्थिति झेलेर पनि बर्मामा अहिले झण्डै दुई लाख नेपालीहरु बसोबास गरिरहेका छन् । ती मध्ये ५० हजारजति थाइल्याण्डतिर बसाइँ सरेका छन् । यहाँ रहेका नेपालीहरुको गाउँबस्ती घुम्दा नेपालकै गाउँ घुमेको प्रतीत हुन्छ । नेपालीहरुले मान्दै आएका सबै पर्व यहाँ धुमधामसँग मनाइन्छ । बर्मेली सरकारले नेपाली भाषालाई मान्यता नदिए पनि मन्दिरहरुमा नेपाली भाषामा कक्षा एकदेखि १० कक्षासम्म पढाइ हुन्छ ।
झण्डै ५० वर्ष सैनिक सरकारले ‘एक भाषा एक देश’ र ‘एक धर्म’ को नीति लगाउँदा पनि बर्माका नेपालीहरुले आफ्नो भाषा, हिन्दु धर्म र संस्कृतिलाई बचाएका छन् । निरङ्कुश अवस्थामा पनि ‘बर्मामा नेपाली बचाऊ’ अभियानमा धेरै व्यक्तिहरुले योगदान दिएका छन् । ती मध्ये भाषा, साहित्य र शिक्षण क्षेत्रमा ठाकुर गुरागाईंको नाम उच्च स्थानमा छ ।
विभिन्न जात जातिले आफ्नो अधिकार खोज्दै जाँदा देश टुक्रन्छ भन्ने भय देखाएर बर्मा फौजले सन् १९६२ मा सैनिक शासन सुरु गर्यो । बर्मेली जाति र भाषालाई मात्र हित हुने गरी संविधान बनायो । यसले अन्य जातिको जस्तै नेपाली भाषाको पठन–पाठनमा पनि असर गर्यो । विभिन्न जातजातिका विदेशी मूलका मानिसलाई देश छाड्न उर्दी जारी भयो । सैनिक सरकारको डरले धेरै विदेशीसँगै हजारौं नेपालीहरु भारत र नेपाल फर्किए । अहिले पनि बर्माबाट फर्किएका हजारौं नेपालीभाषीहरु भारतका त्रिपुरा, मिजोरम, नागाल्याण्ड जस्ता राज्यमा बसोबास गर्छन् ।
साहित्यकार एवं लेखक ठाकुर गुरागाईं तिनै व्यक्ति हुन्, जसले कठोर सैनिक शासनका बेला बर्मामा स–साना बालबालिकालाई नेपाली भाषा शिक्षण सुरु गरे । बन्द समाज भएका कारण कक्षा १ देखि १० सम्मका नेपाली पाठ्यक्रम हातैले लेखेर तयार पारे । यस्ता पुस्तकहरुलाई बर्माभरि छरिएर रहेका सयौं मन्दिरहरुमा धार्मिक पुस्तकका रुपमा पढाउने व्यवस्था मिलाए । सन् १९७५ देखि सुरु भएको यो अभियानकै कारण विलय भैसकेको नेपाली भाषा पुनः मौलाएको छ ।
आज बर्मामा रहेका ८० प्रतिशतभन्दा बढी नेपालीहरु नेपाली भाषामा लेखपढ गर्न सक्छन् । ९८ प्रतिशत नेपालीहरु नेपाली भाषामै घर ब्यवहार चलाउँछन् । बर्मामा ठाकुरप्रसाद गुरागाईंका गीत कण्ठ नभएका बिरलै नेपाली भेटिन्छन् । कठोर सैनिक शासनका बेला पनि नेपाल बाहिर नेपाली भाषा बचाउन संघर्ष गरेको भन्दै मदन पुरस्कार गुठीले ठाकुरप्रसाद गुरागाईंलाई ०५४ सालमा जगदम्बाश्री सम्मान प्रदान गरेको थियो । उनी हालै म्यान्मारको प्रजातान्त्रिक सरकारबाट पनि सम्मानित भएका छन् ।
बालबालिकाका लागि सयौं गीत, कविता र लेख लेखेका गुरागाईंका ६ उपन्यास, एक कथा सङ्ग्रह, एक निबन्ध सङ्ग्रह र एउटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन् । उनका केही पुस्तक बर्मेली भाषामा अनुवाद पनि भएका छन् ।
गुरागाईंं यतिखेर म्यान्मारको सबैभन्दा ठूलो सहर याङ्गुनको एउटा अपार्टमेन्टमा अवकाशको जीवन बाँचिरहेका छन् । उनलाई भेट्न अनलाइनखबरका प्रतिनिधि उनको निवास पुग्दा उनी नेपाली पुस्तकका बीचमा घेरिएर बसिरहेका थिए । ७५ बर्षीय गुरागाईंसँग हामीले कुराकानीको सुरुवात यिनै पुस्तकहरुबाट गर्यौंर्यौं ।
हामी अचानक आउँदा पनि नेपाली पुस्तकहरुकै बीचमा भेटिनुभयो । पुस्तकबाहेक अरु क–कसको संगत गर्नुहुन्छ ?
गाई गोठालो स्याहार गरेको मान्छे बुढेसकालमा पनि एकपल्ट गोठ पुगेरै छाड्छ । उसलाई गोठमा पुगेपछि आनन्द आउँछ । गाई बाख्रासँग उसको मन बसेको हुन्छ । मेरा लागि पुस्तक भनेका त्यस्तै कुरा हुन् । नेपाली भाषा, नेपाली जाति र नेपाली साहित्यबाहेक अरु कुरा मलाई उति साह«ो थाहा पनि हुँदैन । नेपाली जातिसँग भेटघाट गर्छु र बाँकी समय लेखनाथ, देवकोटा, पारिजात र राष्ट्रकविहरुसँग बिताउँछु ।
बर्मामा तमुदेखि मेचिनासम्मका नेपाली गाउँघर चाहार्दा सबैले तपाईका गीत–कविता कण्ठ पारेको भेट्यौं । हजारौं व्यक्तिलाई तपाईंका गीत–कविता कसरी याद भयो होला ?
ती भाइबैनाहरुले मैले लेखेका बाहेक अरु पुस्तक पढ्न पाएकै थिएनन् । कठोर सैनिक शासन थियो । नेपाली समाज र नेपाली साहित्यसँग सम्पर्क टुटेको थियो । नेपाली भाषा पढाउँदा मन्दिरभित्र धार्मिक पुस्तक पढाएको जसरी पढ्नु–पढाउनु पर्दथ्यो । बर्मेली भाषाबाहेक अरु सबै किसिममा भाषालाई प्रतिबन्धित गरिएको थियो । यस्तोबेलामा मैले कक्षा १ देखि १० कक्षासम्मका पाठ्यपुस्तक तयार पारेँ । नेपाली दाजु–भाइले गाउने गीत कविताहरु यस्तै अप्ठ्यारो अवस्थामा सिर्जना गरिएका बाध्यताका उपज हुन् ।
कस्तो हुँदोरहेछ भने नेपाली भाषा बोल्नेलाई नेपाली भाषामा गीत गाउन मन लाग्दो रहेछ । यसरी गाउँदा कसैले नेपालबाट ल्याएका लोकगीत गाउँथे । जो यहीँ जन्मिए, हुर्किए, उनीहरुसँग नेपालका लोकगीतहरु उति थिएनन्, उनीहरुका लागि मेरा गीत–कविता नै आफ्नो भाषामा गाउने साधन बन्न गए ।
नेपाली पुस्तक कसरी प्राप्त भए ?
देवनागरि लिपी देख्नु भनेको करिब करिब दुर्लभ थियो । भारततिरबाट नयाँ कपडामा बेरिएर आएका हिन्दी पत्रिका बाहेक हामीले यस्ता लिपी पढ्न पाउँदैथ्यौं । भानुभक्तको रामायण आफ्नो धार्मिक पुस्तक भएका कारण बोक्न छुट थियो, अरु पुस्तक प्रतिबन्धित थिए । नेपालमा आफन्त भेट्न जानेहरुलाई नेपालबाट केही पुस्तक बोकेर आउन आग्रह गर्दथ्यौं । नेपाली दुतावासका कर्मचारीहरुलाई पनि म अनुरोध गर्दथें । तर, दुतावासले पनि सरकारी नीतिभन्दा बाहिर जान मिल्दैनथ्यो । तैपनि जहाँ इच्छा, त्यहाँ उपाय भनेझैँ कहिले भारतीय राज्य मणिपुरका नेपालीहरुबाट केही पुस्तक प्राप्त भए । केही नेपालबाट आएका नेपालीहरुबाट ।
नेपाली पुस्तकप्रति मेरो कति साहो भोक थियो भने बर्माको दोस्रो ठूलो सहर मान्डलेमा एकजना नेपाली आएको थाहा भयो । उनले तारानाथ शर्माको पुस्तक ‘नेपाली साहित्यको इतिहास’ बोकेर आएको सुनेँ । मेरो पुस्तकप्रतिको भोक सुनाएर मैले उनीसँग पुस्तक मागेँ । तर, उनले पुस्तक दिन मानेनन् । मैले उनलाई पुस्तकमा उल्लेखित मूल्यभन्दा ५ गुणा तिर्छु भनेपछि मात्र उनले त्यो पुस्तक दिए । देवकोटाको मुनामदन, इन्द्रबहादुर राईका केही पुस्तक र विद्यालयस्तरीय पुस्तकहरु पनि मैले यसैगरी किनेर संकलन गरेको हुँ ।
बर्मामा हराइसकेको नेपाली भाषा बचाउनेमा तपाईंको नाम अग्रपङ्तिमा आउँछ । नेपाली भाषा बचाउनुपर्छ भन्ने सोच कसरी आयो ?
सैनिक सरकार आउनुअघि बर्मामा नेपाली भाषा र संस्कृतिको अवस्था निकै राम्रो थियो । पहाडी क्षेत्रमा ठूलो समूहमा नेपालीहरु बस्थे । यही कारण आज पनि बर्मामा ठूला ठूला नेपाली गाउँ देखिन्छन् ।
एक दिन नेपाल फर्कनुपर्छ भन्ने सोच सबैमा थियो । केही बाठा बाहेक धेरैले बर्मेली नागरिकता लिएका थिएनन् । विदेशीसँग विवाह गरे आफ्नो भाषा र संस्कृति मासिन्छ भन्नेमा सबै सचेत थिए । आफ्ना कुरा बिर्सन नदिन १३३ वटा नेपाली र संस्कृतका विद्यालयहरु खुलेका थिए । यो देश गोर्खालीले बचाएका हुन्, यसका लागि धेरै नेपालीले ज्यान दिएका छन् भनेर सरकारले पनि नेपाली भाषा खोल्न, प्रवद्र्धन गर्न खुला छुट दिएको थियो ।
जसै सैनिक सरकार सत्तामा आयो, उसको नीतिले नेपाली मात्रै होइन, यहाँका सबै जनजातिका भाषालाई असर गर्न थाल्यो । सन् १९७५ सम्म आइपुग्दा नेपाली बोल्नेहरुले पनि देवनागरी लिपि बिर्सन थाले । कतिसम्म भने तिहारमा देउसी भैलो खेल्ने केटाकेटीहरु बर्मेली भाषामा धेउसुरे लेखेर भट्याउन थाले । साहित्यिक गतिविधि रोकिँदा नेपाली भाषा तीब्ररुपमा बर्मेलीकरण हुन थाल्यो । नेपाली बस्तीका नेपाली नाम पनि बर्मेलीकरण हुन थाल्यो । सरकारी जागिर खाँदा नेपालीहरुले पनि बर्मेली नाम राख्न थाले । शब्दहरु खुम्चिँदै जाँदा बर्मा भाषामा एक दुई शब्द नेपाली मिसाएर नेपाली बोल्ने अवस्था सिर्जना भयो । यसले गाउँका अगुवाहरुको चिन्ता बढ्यो । उहाँहरु मिलेर नेपाली भाषा बचाऊ अभियान थाल्नुभयो । त्यसमा म सहभागी भएको हुँ ।
अभियान कस्तो थियो ? यसका अगुवा को को हुनुहुन्थ्यो ?
एक भाषा र एक देशको नीति भए पनि सबैलाई आफ्नो धर्म मान्ने छुट थियो । मन्दिर बनाउन र धार्मिक कुरा पढ्न संविधानले रोकेको थिएन । सरकारको यही कमजोरीलाई चिनेर गंगाप्रसाद पोखरेल र गोले लामाले नेपाली भाषा बचाऊ अभियान सुरु गर्न सरकारसँग स्वीकृति लिने अभियान थाल्नुभयो । नेपालीहरु हिन्दु धर्म मान्ने भएकाले सरकार हिन्दु धार्मिक शिक्षण समितिमार्फत पठन–पाठन गर्न सरकारले अनुमति दियो । त्यसको अध्यक्षमा चिन्तामणि गौतम निर्वाचित हुनुभयो । म शिक्षण प्रमुखसहित संस्थाको सदस्य भएर काम सुरु गरेँ । मलाई साथ दिनेमा पुण्यप्रसाद दाहाल हुनुहुन्थ्यो ।
हामीले मन्दिर भएको ठाउँमा धार्मिक शिक्षणभित्र नेपाली भाषा साहित्यको अध्ययन र चिन्तन अभियान सुरु गर्यौं । यसका लागि कक्षा १ देखि कक्षा १० सम्म पाठ्यक्रम तयार पार्यौं । शिक्षण प्रमुख भएका नाताले मैले कक्षा एकदेखि कक्षा १० सम्मका गीत, कविता, जीवनी तयार पारेको हुँ । मेरो धाउन्न विद्यार्थीहरुले नेपाली अक्षर चिनून् भन्ने मात्र थिएन, उनीहरुले हामीले बोकिराखेर धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक चिन्तनलाई बोकेर भविश्यका पुस्तालाई पनि हस्तान्तरण गरुन् भन्ने पनि थियो । मैले त्यसैअनुसार पाठ्यपुस्तक तयार पारेको थिएँ । त्यही अनुसार शिक्षण विधि, शिक्षकलाई तालिम दिने व्यवस्था मिलाएको थिएँ ।
बालबालिकालाई सिकाउन उनीहरुको मनोबैज्ञानिक अवस्था कस्तो छ भन्ने कुरा पनि बुझ्नुपर्ने हुन्छ । पाठ्यपुस्तक तयार पार्दा उमेर अनुसारका पाठ्यपुस्तक कसरी तयार पार्नुभयो ?
बर्मामा खुला शिक्षण पद्दति हुँदा हामीले पारसमणि प्रधानका ‘ठूलो बर्णमाला’बाट नेपाली भाषा पढेका थियौं । त्योबेला उमेर अनुसार ‘सरलबाट जटिलतिर’ सुत्रनुसार उमेर बढ्दै जाँदा भाषा र विषय जटिल हुँदै जान्छ भन्ने कुरा बुझेको थिएँ । त्यही अनुसार मैले पनि पुस्तक लेख्दा कुन उमेरका बालबालिकाले कस्तो भाषा र शब्द बुझ्छन् भन्ने हिसावले लेख्दै गएँ । म पुस्तक लेख्न योग्य त थिइनँ । तर, बर्माभरि नेपालीहरुमा पुस्तक लेख्छु भन्ने आँट गर्ने मानिस अर्को थिएन । लाइसेन्स नलिई पुस्तक लेख्न पनि पाइँदैनथ्यो ।
लेखेको पुस्तकलाई बर्मेली भाषामा अनुवाद गरेर स्थानीयदेखि केन्द्रका शैक्षिक विभागहरुमा बुझाउनुपर्दथ्यो । उनीहरुले रातो चिन्ह लगाएर यो कुरा नराख्नू भनेपछि त्यो हटाउनुपर्दथ्यो । यही कारण पुस्तकमा मैले धार्मिक, नैतिक र हाम्रा सामाजिक मूल्य मान्यतालाई बढी महत्व दिएको थिएँ । आज बर्माका हजारौं नेपाली भाइबैनीहरुले गाउने जागरण गीतहरु मध्ये धेरै गीत मेरो पर्नुको कारण पनि यही हो ।
शिक्षा उड्ने पखेटा हो । तर, संस्कार कता उड्ने भन्ने दिशा दिने ज्ञान हो । पाठ्यपुस्तकले शिक्षा दिने मात्र होइन, नेपाली समाजलाई कता उडाउने भन्ने ज्ञान दिनुपर्छ स्पष्ट हुनुपर्छ भन्ने मेरो मान्यता थियो ।
पाठ्यपुस्तक निर्माण गर्दा वा शिक्षण गर्दा सैनिक सरकारबाट समस्या पर्यो कि परेन ?
सुरुमा लाइसेन्स नलिई र सेन्सर नगरी पुस्तक निकाल्न पाइँदैन भन्ने मलाई थाहा थिएन । यसले गर्दा म सोधपुछमा परेको थिएँ । मैले लेख्न लागेको पुस्तक सामाजिक–धार्मिक प्रकृतिको हो भन्ने बुझेपछि उनीहरुले मलाई लाइसेन्स दिए । मैले लेखेका पुस्तकहरुमा कुनै राजनीतिक वा बर्मेली समाजविरोधी होला कि भनेर उनीहरु निकै सचेत देखिन्थे । पछि नेपाली भाषा बचाउनु बाहेक मेरो अर्को उद्देश्य छैन भन्ने बुझेपछि मलाई पुस्तकको स्वीकृति लिन सजिलो भयो । एउटा पुस्तक लेखेपछि मैले २८ ठाउँबाट स्वीकृति लिनुपर्दथ्यो ।
तपाईलाई यहाँको सैनिक सरकारले पक्राउ पनि गर्यो कि ?
एकपटक नेपालबाट भानुभक्त चलचित्र बनाउन बर्माका नेपाली समुदायसँग छलफल गर्न आउनुभएका निर्देशक यादव खरेललाई मैले नेपाली गाउँमा घुमाइरहेको देखेपछि सैनिक सरकार सशंकित भएछ । खरेल फर्कनेवित्तिकै सरकारले मलाई पक्राऊ गर्यो । तर, नेपाली दूतावासले यादव खरेलको बर्मा आगमनको उद्देश्य गलत नभएको ग्यारेन्टी गरेपछि सेनाले मलाई छाडिदियो ।
सानोमा हामी गोठाले थियौं । बर्मा कम्युनिस्ट पार्टीका कार्यकर्ताहरु बेलाबेलामा हाम्रो घरमा खाना खान र बास बस्न आउँथे । त्योबेला उनीहरुको बन्दुक बोकेर हामी शिकार खेल्न जान्थ्यौं । एक दिन विद्रोहीलाई आश्रय दिएको आरोपमा हामीलाई पक्राउ गरेको थियो । यो कुरा सरकारी रेकर्डमा रहेछ । एकपल्ट सैनिक सरकारको नजरमा पर्नु भनेको निकै गम्भीर कुरा हो । यस्ता केही घटनाले भने मलाई गहिरो गरी तर्साएका थिए ।
बर्माका नेपाली गाउँघर घुम्दा तपाईंले ५० वर्ष जति नेपाली भाषा साहित्यको सेवा गरेको बुझियो । कमाइ खानुपर्ने व्यक्तिले पूर्णकालीन भएर भाषासेवी हुनु सामान्य कुरा होइन, कसरी सम्भव भयो ?
‘मगौक’ भन्ने पहाडी सहरमा हाम्रो घर थियो । बुवाका एक छोरी र ६ छोरा मध्ये बुवाले मलाई संस्कृत पढ्न र पण्डित बनाउन चाहनुभएको थियो । संस्कृत भाषा पढ्दा पढ्दै म नेपाली भाषाको पाठ्यक्रम र शिक्षणमा लागेँ । बर्माका सबैजसो नेपाली गाउँमा पुगेर पुस्तक पढाउने शिक्षक उत्पादन पनि गरेँ । यसो गर्दागर्दै मेरो विवाह पनि भयो र सन्तानहरु पनि भए । यिनीहरुलाई राम्रो भरणपोषण गर्न गाह्रो भएपछि मेरा शुभचिन्तकहरुले सुरु गरेको ब्यापारमा मलाई नि:शुल्क पार्टनर बनाए । पैसा नलगाइकन उनीहरुले कमाएको रकममध्ये केही प्रतिशत नाफा म पाउँथे । मैले त्यसैगरी स्वास्नी छोराछोरी पालेको हुँ । अहिले दुई छोराले राम्रो कमाइ गर्न थालेका छन् र रंगुनमा राम्रोसँग राखेका छन् ।
नेपालसँगको नाता कस्तो छ ? तपाईका बुबा कति वर्षमा नेपालबाट बर्मा आउनुभएको थियो ?
बुवा बर्मा आउँदा १४ वर्षको हुनुहुन्थ्यो रे । नेपालमा गरीखान दुःख भएपछि गुरागाईंको एउटा परिवार बर्मा आएका हुन् । बाँकी परिवार नेपालमा हुनुहुन्छ । तर, नेपालसँग मेरो मुख्य नाता भनेको भाषा र साहित्य नै हो ।
मेरो घर पहाडको माथिल्लो डाँडोमा थियो । रात परेपछि रेडियोले मधुरो स्वरमा रेडियो नेपाल टिप्दथ्यो । त्यसैलाई मैले नेपालसँग जोडिने नाता बनाएको थिएँ । बासुदेव मुनालका बाल कार्यक्रम र नेपाली लोकगीत सुनेर हुर्किएको हुँ । अलि पछि खर्साङ रेडियो र बंगलादेश स्वतन्त्र भएपछि बंगला नेपाली रेडियोमा नेपाली भाषा सुनेर आफूलाई दुरुस्त बनाएँ । त्यसयता नेपाली भाषालाई नै आफ्नो राष्ट्र सम्झेर त्यसको सेवा गरिरहेको छु ।
मेरी एउटी छोरी असाध्यै मीठो गाउँछिन् । छोराहरु नलेखे पनि नेपाली साहित्य भनेपछि मरिहत्ते गर्छन् । हाम्रो परिवारको नाता भनेको नेपाली भाषा नै हो । देश भनेको माटो मात्र होइन रहेछ भन्ने कुरा हामीलाई महसुस हुन्छ ।
तपाईंका सबैजसो उपन्यासमा बर्मेली नेपाली जनजीवनको चित्रण देखिन्छ । नेपालका विषयमा केही लेख्न मन लाग्दैन ?
नेपालका विषयमा धेरै लेखिएका छन् । बर्मेली नेपालीका विषयमा धेरै कम छन् । त्यसको पूर्ति गर्न सकिन्छ भनेर यताको जनजीवन लेख्छु । आजभोलि पो टेलिभिजन र इन्टरनेटले नेपाललाई नजिक बनायो र नेपाल पनि चिन्न थालियो । नजानेको नेपाल लेख्न सकिने रहेनछ ।
बर्मेली नेपालीहरुको जीवनलाई कस्तो पाउनुहुन्छ ?
बर्माका नेपालीहरु आधा बर्मेली, आधा नेपाली भएर बाँचेका छन् । लामो समयसम्म हामीले नेपाल फर्कने आशामा बितायौं । आज पनि बर्मेली नागरिकता नलिई बस्ने नेपालीहरु हजारौं छन् । उचित समयमा नेपाल फर्कने भन्दै नेपालीहरु कतिसम्म भने नेपाल फर्कनुपर्छ भनेर धेरै नेपालीहरुले आँप र कटहर जस्ता फलका रुख रोपेनन् । आघौँ साल नेपाल फर्कनुपर्छ, रुख किन लगाउने भन्दै धेरैले दशक बिताएका धेरै उदाहरण छन् ।
पछिल्लो पुस्तामा भने नेपाल फर्किने आशा मरेको छ । रेडियो, टेलिभिजनले भनेका समाचारहरु सुन्दा धेरैले नेपालभन्दा यतै ठीक भनेको सुन्छु । नेपालको तुलनामा यहाँ गरी खान सजिलो छ । जग्गाजमिन प्रशस्त छ र निकै सस्तो पनि छ । गरेर खान्छु भन्नेहरुलाई बाँच्न दुःख छैन । पछिल्लो पुस्ताले नेपाली भाषा र संस्कृति बिर्सेलान् भन्ने मात्र चिन्ता छ ।
