विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदन अनुसार विश्वभर सन् १९८० मा १० करोड ८० लाख जनामा संक्रमण देखिएको मधुमेहको सन् २०१४ सम्म आइपुग्दा संख्या बढेर ४२ करोड २० लाख व्यक्तिमा देखिएको थियो । यसमध्ये १८ वर्षका मानिसहरुमा तीब्र रुपमा यो रोगीको संख्या बढीरहेको संगठनको प्रतिवेदनले जनाएको छ ।
मधुमेह रोग आफैंमा एउटा मात्रै रोग होइन । यो रोग लागेपछि विभिन्न किसिमका दीर्घ एवं जटिल रोगहरु समेत निम्तिने गर्दछ । सन् २०१६ सालमा डब्लुएचओले जारी गरेको सो रिपोर्टमा १६ लाख जनाले एक वर्षभरीमा मधुमेहकाका कारण मृत्युवरण गर्नुपरेको उल्लेख छ ।
के हो मधुमेह ?
मधुमेह एक किसिमको दीर्घ रोग हो । यो रोग लागेपछि पाचनतन्त्रले पर्याप्त मात्रामा इन्सुलिन उत्पादन गर्न नसक्ने तथा शरीरका अंगहरुले प्रभावकारी रुपमा इन्सुलिनको प्रयोग एवं उत्पादन गर्न सक्दैनन् । इन्सुलेन भनेको शरीरको एउटा हार्माेन हो । जसले रगतमा रहेको गुलियो मात्रालाई नियन्त्रित गर्नेगर्छ । यसरी मधुमेह रोग लागेको खण्डमा त्यसले रगतमा रहेको गुलियो मात्रालाई नियन्त्रित गर्न नसक्ने भएकोले त्यसले शरीरलाई समस्या सिर्जना गराउने गर्दछ ।
के हो मधुमेहको लक्षण ?
अन्य रोगको जस्तै मधुमेहको पनि केही विशेष लक्षणहरु हुन्छन् । जस्तो कि, अधिक तिर्खा लाग्नु । पटक–पटक पिसाब लाग्नु । धेरै भोक लाग्नु । अकारण तौल घट्नु जस्ता समस्याहरु मधुेमहका लक्षणहरु हुन् । तर, केवल यी लक्षणहरु आउँदैमा मधुमेह नै भयो भनिहाल्न सक्ने अवस्था भने रहँदैन । त्यसैले धेरै तिर्खा लाग्दैमा, धेरै पटक पिसाब लाग्दैमा मधुमेह नै हो भनेर ठोकुवा गर्न सकिँदैन । तर, कतिपय अवस्थामा यस्ता संकेतले मधुमेहको जनाउ दिन्छ । मधुमेहको अन्य सामन्य लक्षणसँगै केही असामान्य लक्षण छन् । जसबारे मानिसलाई जानकारी नहुन सक्छ ।
छालामा देखिने मधुमेहको संकेत
मधुमेहको संकेतलाई हामीले छालामा आएको परिवर्तनबाट पनि मान्न सक्छौं । अस्वभाविक रुपमा छालाको रंग बदलिएमा त्यसलाई हामी मधुमेहको संकेतको रुपमा मान्न सक्छौं । खासगरी कम्मर, कुहिना, खुट्टामा असामान्य रंग देखिएको खण्डमा नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा उपचार गराउन जानुपर्ने सुझाव चिकित्सकहरु दिन्छन् । चिकित्सकका अनुसार इन्सुलिनको उच्च मात्रा कोशिकामा वृद्धि हुन्छ । जसले छालामा कालो एवं चर्किएको धब्बा देखिनेछ ।
आँखामा देखिने मधुमेहको संकेत
आँखामा पनि मधुमेहको संकेत देख्न सकिन्छ । कुनै समयमा आँखामा अस्वभाविक दृष्टि बढ्नु र कुनै समयमा अस्वभाविक दृष्टि कम हुनु पनि मधुमेहको संकेत हुनसक्छ । जब मधुमेहको उपचार गरिन्छ, फेरि, आँखाको चस्मा लगाउनुपर्ने अवस्था आउँछ । आँखाको दृष्टिमा अचानक परिवर्तन भयो भने चिकित्सकको परामर्श लिनैपर्छ ।
श्रवण शक्तिबाट मधुमेहको संकेत
श्रवण शक्तिबाट पनि हामीले मधुमेहको संकेत पाउन सक्छौं । जब श्रवण शक्तिमा कमजोरी देखिन थाल्छ । यसले कुुनै न कुनै अवस्थामा मधुमेहको संकेत देखाउँछ । मधुमेहको सुरुवाती लक्षणमा पनि श्रवण शक्ति कमजोर हुन्छ । मधुमेहले कानमा क्षति पु¥याउँछ, जसले सुन्नमा समस्या हुन्छ । एक अध्ययन अनुसार मधुमेहका ३० प्रतिशतसम्म रोगीमा श्रवण शक्ति कमजोर हुने भय हुन्छ ।
यौन जीवनबाट मधुमेहको संकेत
मधुमेहले मानिसहरुको यौन जीवनमा समस्या सिर्जना गराउने गर्छ । त्यसैले हामीले आफ्नो यौन जीवनबाट पनि मधुमेहको संकेत थाहा पाउन सकिन्छ । मधुमेहको कारण पुरुष र महिलाको यौन उत्तेजनामा कमी आउँछ । पुरुषमा मधुमेहको मात्रा लामो समयसम्म अनियन्त्रित रह्यो भने लिंग उठ्न समस्या हुन्छ । त्यस्तै महिलाको योनिद्वार सुख्खा हुन्छ ।
कसरी नियन्त्रण गर्ने मधुमेह ?
मधुमेह नियन्त्रण गर्ने पनि भिन्दै उपायहरु हुनेगर्छ । स्वास्थ्य खानपान, नियमित व्यायाम र योगा गर्दा धेरै हदसम्म मधुमेहको समस्याबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ । तर, व्यायाम गर्ने पनि शैली हुन्छ । यसमा धेरै सावधानी अपनाउनु पर्ने हुन्छ । मधुमेह नियन्त्रणको लागि हामीले नियमित व्यायाम गर्नुपर्छ । अल्छी मानिसलाई धेरै मधुमेहको समस्या हुने गरेको छ ।
अमेरिकन हार्ट एसोसिएशनका अनुसार जुन व्यक्तिलाई मधुमेह छ उसले सप्ताहमा कम्तीमा पाँच दिन व्यायाम गर्नैपर्छ । एक पटकमा ३० मिनेट व्यायाम गर्नुपर्छ । स्वास्थ्य अनुसार हल्का वा भारी व्यायाम आवश्यक्ता हुन्छ ।
जस्तो कि, तीब्र गतिमा हिँड्ने वा मध्यम गतिमा हिँड्ने । यसले तपाईंको हृदयको धड्कनमा बढोत्तरी हुनसक्छ । फरक किसिमका मधुमेह रोगीले हप्तामा कम्तिमा एक वा दुई पटक मांसपेशी बलियो बनाउने व्यायाम गर्नुपर्छ । व्यायामको सुरुवात बिस्तारै–बिस्तारै गर्नुपर्छ । सुरुमा १५ मिनेट मात्र व्यायाम गर्नुपर्छ । बिहान र बेलुकी १५–१५ मिनेट टहल्नुपर्छ । र, बिस्तारै व्यायामको समयलाई बढाउँदै लैजान सकिन्छ ।
सावधानी
यदि व्यायाम गरेको बेला, खेलेको बेला शारीरिक पीडा भयो भने त्यो काम बन्द गर्नु राम्रो हुन्छ । जस्तो कि, सास बढ्यो, थकावट महसुस भयो, चक्कर लाग्यो भने चिकित्सकको परामर्श लिनुपर्छ ।
खानपानमा सावधानी
मधुमेह रोगीले के खाने भन्ने कुरा जति महत्वपूर्ण हुन्छ । त्यत्ति नै कहिले र कति खाने भन्ने कुराले पनि अर्थ राख्छ ।
थोरै थोरै खाने
तीब्र वा छिटो छिटो खाने मान्छेले धेरै खान्छन् । शान्त र सहज रुपमा बिस्तारै खाना खानुपर्छ । यसले खानाको स्वाद त बढ्छ नै मधुमेह, मोटोपन जस्ता समस्या पनि हुँदैन । राति लामो समय बसेर वा अबेरसम्म खाना खानबाट बचौं । सुत्नुभन्दा तीन घन्टाअघि खाना खाइसक्न राम्रो हुन्छ ।
आज मधुमेह दिवस
विभिन्न देशका मधुमेह रोगीलाई स्वस्थ हुन सिकाउने र अरुलाई मधुमेह रोगबाट बच्ने सिकाउने उद्देश्यले विश्व स्वास्थ्य संगठनको पहलमा हरेक वर्ष नोभेम्बर १४ को दिन यो दिवस मनाउने गरिन्छ । हिजोआज मधुमेह नेपालीहरु धेरैमा संक्रमण बढ्दै गएको रोग हो । यसको लक्षण र कारणबारे समयमा नै जानकारी लिन नसक्दा यस्ता रोगीहरु दिनप्रतिदिन बढ्दो मात्रामा देखिन्छन् ।