दर्शनको बहसमा विप्लव र ‘कूपमण्डूक’हरू

कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलाल श्रेष्ठको ४५औं स्मृतिको सन्दर्भमा यही साउन ७ र ८ गते काठमाडौंमा आयोजित कार्यक्रममा नेकपाका महासचिव विप्लवले व्यक्त गरेको विचारलाई लिएर नयाँ तरंग पैदा भएको छ । विप्लवको उद्देश्य नयाँ बहस होस् भन्ने छ तर कूपमण्डूक (कुवामा बसेको भ्यागुको जस्तो सीमित घेराको कुरा मात्र देखेबुझेको र बाहिरका कुरा केही थाहा नपाउने व्यक्ति) हरू विषयान्तर गर्दैछन् ।

वर्तमान नेपाली राजनीतिमा समाजवादी मोर्चा बनेसँगै एक प्रकारले विप्लव केन्द्रित बहस छ र त्यो विस्तारै दर्शन र राजनैतिक अर्थशास्त्रमा प्रवेश गरेको छ । तर, हामी हाम्रो समाज विकासको अवस्था र पछिल्लो विकसित प्रवृत्ति र प्रविधिको कारण सार्थक बहसद्वारा अपेक्षित परिणाम हासिल गर्न प्रायः असफल भएका छौं ।

उदाहरणको रूपमा दोस्रो जनआन्दोलन २०६२–६३ पछि चलेको राज्य रूपान्तरणको बहस र त्यसबाट निस्केको परिणामलाई लिन सकिन्छ । जहाँ प्रचण्ड उदयको भयातङ्क रोक्ने संकीर्ण बुझाइ र गलत उद्देश्यले काम गरेको थियो । जसको नकारात्मक परिणाम अहिले सिङ्गो समाजले भोगिरहेको छ र त्यसको दोष प्रचण्डमाथि थोपरिंदै छ । आज विप्लवले उठाउन खोजेको बहस पनि सिङ्गो नेपाली समाजको अग्रगामी रूपान्तरण र त्यसका लागि माक्र्सवादको औचित्य, आवश्यकता र विकाससँग सम्बन्धित छ ।

फेरि पनि यहाँ विप्लव उदयको भयातङ्कको संकीर्ण बुझाइ र त्यसलाई रोक्ने गलत उद्देश्यले विषयान्तर भइरहेको त छैन ? अवश्य पनि भएको छ । बहसमा भाग लिने र नयाँ निष्कर्ष दिने भन्दा पनि अनावश्यक आरोप, हमला र खिसिटिउरी गर्ने कोणको प्रचुरता देखिएको छ । जो गलत छ ।

कार्ल माक्र्सले ‘दर्शन भनेको आफ्नो समयको बौद्धिक सारतत्व हो’ भनेको १८१ वर्ष बितेको छ । माओले दर्शनलाई ‘ज्ञान सिद्धान्त’ भनेका थिए । अमेरिकी लेखक तथा भविष्यवेत्ता अल्विन टोफलर (सन् १९२८–२०१६) ले ‘यो युगको सबैभन्दा शक्तिशाली र मूल्यवान सम्पत्ति मानव ज्ञान हो’ भनेका छन् भने चीनका वर्तमान राष्ट्रपति सी जिनपिङले ‘ज्ञान थोरै समयमा पुरानो हुन थालेको छ’ भनेका छन् ।

यो स्थितिमा हामीले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकासको आवश्यकता नठान्नु वा अस्वीकार गर्नु भनेको माक्र्सवाद तथा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद विरोधी जडसूत्रवादी धार्मिक गुरु जस्तै बन्नु हो । त्यसैले मालेमावादी स्कुलको आधारभूत पाठ्यक्रममा भनिएको छ, ‘जब नयाँ भौतिक अवस्थाहरू अस्तित्वमा देखा पर्दछन् तब नयाँ विचार र सिद्धान्तहरू पनि स्वभावतः उदय हुन्छन्, यही सत्य माक्र्सवाद आफैंमा लागू हुन्छ ।’

अहिलेको युग चौथो औद्योगिक क्रान्तिको युग मानिन्छ । जसलाई व्यक्त गर्न र स्पष्ट पार्न वल्र्ड इकोनोमिक फोरमका संस्थापक तथा कार्यकारी अध्यक्ष क्लाउस श्वाबले सन् २०१६ मा ‘द फोर्थ इन्डस्ट्रियल रिभोल्युसन’ भन्ने पुस्तक प्रकाशन गरे । यो चौथो क्रान्ति-विज्ञान, सूचना, कम्प्युटर र डिजिटल प्रविधिको विकाससँग जोडिएको छ । यो कम्प्युटर र सूचना क्रान्तिपछि न्युरोसाइन्स, क्वान्टम कम्प्युटर, बायोटेक, भर्चुअल र अगमेन्टेट रियालिटिज, थ्रीडी प्रिन्टिङ, रोबोटिक्स, स्पेस टेक्नोलोजी, ब्लक चेन, नानो टेक्नोलोजी र इन्टरनेट अफ थिंग्सले मानव समाजमा असाधारण परिवर्तन ल्याएको छ ।

त्यसैले यो युगको विशेषता भौतिक, जैविक र संख्यात्मक प्रविधिको व्यापक सम्मिश्रण, कृत्रिम ज्ञान (आर्टिफिसियल इन्टिलिजेन्स) र बृहत् तथ्यांक (बिग डाटा) हुन् । जसका कारण आज संसारमा विगतको भन्दा धेरै अस्थिरता, अनिश्चितता, जटिलता र अस्पष्टता व्याप्त भएको मानिन्छ ।

विगतका क्रान्तिभन्दा भिन्न यसले नयाँ प्रविधिको सहयोगले भौतिक, डिजिटल र जैविक क्षेत्रलाई एकीकृत गर्दै परिवर्तनको गति तीव्र पार्दछ । हरेक क्षेत्रमा छिनछिनमा परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । साथै यसको सीमा धेरै विशाल छ जसको प्रभाव बाहिर विश्वको कुनै क्षेत्र छैन र यसले पुराना पद्धतिमा बदलाव ल्याएको छ । जस्तो कि पूँजीको स्वरूप र उत्पादन, व्यवस्थापन, शिक्षा र राजनीतिका पुराना पद्धतिमा व्यापक हेरफेर ल्याएको छ ।

वस्तुतः पुरानो दर्शनमा पनि विकासको आवश्यकतालाई उजागर गरेको छ । अहिले रूस-युक्रेन युद्धमा पनि नयाँ युगको विशेषता प्रष्ट देखिएको छ । लर्निङ जेनेरेसन २०१८ को रिपोर्ट अनुसार कृत्रिम ज्ञान निर्देशित रोबोटहरूले २०३० सम्म विश्वको आधा रोजगारी विस्थापित गर्ने प्रक्षेपण गरिंदैछ ।

ती रोबोटले वास्तविक मान्छेभन्दा श्रेष्ठ सावित हुने दिशा लिएको विश्लेषण भइरहेको छ । ठोस रूपमा नयाँ भौतिक अवस्थाको विकास भएको छ । जसले त्यो अनुरूप नयाँ दर्शन, विचार र सिद्धान्त विकासको माग गर्दछ ।

भौतिकवादको विधिशास्त्र द्वन्द्ववाद (जसको लेनिन र माओले पनि विकास गरे) मा ‘अनिश्चय, रक्षा र रूपान्तरण’ को नयाँ नियमको संश्लेषण नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको नवौं (२०७९ असोज–कात्तिक) महाधिवेशनले गरेको हो । यो भौतिक विज्ञानमा हाइजनवर्गको ‘अनिश्चितताको सिद्धान्त’ (सन् १९२७, विनर हाइजनवर्ग १९०१-१९७६) सँग सम्बन्धित छ जसले वस्तुको अवस्थिति र गति एकै समयमा ठिक ढंगले जान्न वा नाप्न सकिंदैन भन्छ । हामी एक अर्थात् गतिका बारे जति धेरै जान्दछौं त्यति धेरै अर्को अर्थात् अवस्थितिका बारे कम जान्दछौं । जति धेरै अवस्थितिका बारे जान्दछौं त्यति धेरै गतिका बारे कम जान्दछौं ।

हामी वस्तुको अवस्थाको बारे निश्चित भएको बेला त्यसको गतिको बारे अनिश्चित हुन्छौं भने गतिको बारे निश्चित भएको बेला अवस्थाको बारे अनिश्चित हुन्छौं । यो नियम प्रकृति, मानव समाज र चिन्तनका क्षेत्रमा पनि लागू हुन्छ । त्यसैले यो दर्शनको विषय बन्छ ।

हामी पूँजीवादी अवस्थामा छौं । यसका बारे जति निश्चित हुनसक्छौं त्यति नै यसको गतिका बारे अनिश्चित छौं कि यसको गति समाजवादमा कतिबेला कसरी पुग्छ ? ठिक त्यसरी नै ‘यसको गति जो समाजवाद उन्मुख छ’ का बारे जति निश्चित हुनसक्छौं त्यति नै बढी पूँजीवाद यही अवस्थामा रहनेमा अनिश्चित हुनेछौं कि यसको कतिबेला कसरी अन्त्य हुन्छ ।

मुख्य कुरा नयाँ संश्लेषणद्वारा वस्तुको अनिश्चितताप्रति स्पष्ट र सचेत हुँदै कुन कुराको रक्षा गर्ने र कुन दिशामा रूपान्तरण गर्ने भन्ने मानिसको सचेतन पहलकदमीको महत्वपूर्ण भूमिकामाथि जोड दिनु हो । अनिश्चितता भित्र पनि आवश्यक सम्भावनाको खोजी गर्नु हो ।

विपरीतहरूको एकअर्कोमा रूपान्तरणको तीव्रतामा मानवीय चेतना र व्यवहारको रूपान्तरणको तालमेल मिलाउनु हो । यदि सचेत पहलकदमी भएन भने न पूँजीवादको अन्त्य हुन्छ न त वैज्ञानिक समाजवाद साम्यवादमा नै रूपान्तरण हुन्छ भन्ने देखिएको छ । द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादका अनुसार पूँजीवादपछि समाजवाद र त्यसपछि साम्यवाद आउनुपर्ने हो तर आएन बरु समाजवाद आएपछि फेरी पूँजीवाद आयो । पक्कै पनि यहाँनेर दर्शनमा केही कमी छ भन्ने देखिन्छ ।

यो भौतिक विज्ञानको अनिश्चितताको नियम दर्शनमा समावेश गरेपछि प्रोफेसर लोत्फी जादेहले सन् १९७८ मा प्रस्तुत गरेको गणितीय ‘सम्भावनाको सिद्धान्त’ आकर्षित भएको छ । जसले निश्चित प्रकारको अनिश्चिततासँग व्यवहार गर्छ । ० र १ को बीचमा सम्भावना र आवश्यकताको उपायहरू प्रयोग गर्छ । जस्तो कि असम्भवदेखि सम्भव र अनावश्यकदेखि आवश्यकसम्म ।

यसरी हेर्दा अब दर्शनमा ‘अनिश्चय–सम्भावना, रक्षा र रूपान्तरण’ को नियम बन्छ । जुन नियमको व्यावहारिक अभ्यास र परिणामको रूपमा अहिलेको समाजवादी मोर्चालाई लिन सकिन्छ ।

पछिल्लो चरण भौतिक विज्ञानको विकासले दर्शनको नेतृत्वदायी भूमिकालाई चुनौती दिएको मानिन्छ र दर्शनलाई भौतिक विज्ञानको विश्लेषण गर्ने स्तरमा झारिएको छ । वस्तुतः दर्शनमाथि विज्ञान हावी हुँदै गएको छ । त्यसैले दर्शनको विकास अनिवार्य भएको छ । द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादको संश्लेषणपछि दर्शनले विज्ञानहरूको पनि विज्ञानका रूपमा काम गरेको थियो तर आज किन गरिरहेको छैन ? समाजवादको रक्षा र विकास गर्न किन सकेन ? र क्रान्ति किन भइरहेको छैन त ?

अवश्य पनि यहाँ माक्र्सले भने झैं आजको भौतिक र समाज विज्ञानमा भएको विकासको ‘उच्चतम बौद्धिक सारतत्व’ को रूपमा दर्शनलाई पुनस्र्थापित तथा विकास गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । साथै, माओले भने झैं आजको क्रान्ति सम्भव बनाउन र समाजवादको रक्षा र विकासका लागि ‘विश्व दृष्टिकोणको समस्या हल गर्न’ जरूरी छ । जो भएको छैन ।

त्यसैले यो नयाँ संश्लेषणले त्यो आवश्यकता र भूमिका पूरा गर्ने विश्वास सहित नेकपा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको मुख्य नियम विपरीतको एकता र संघर्षको नियममा थप विकासको रूपमा ‘अनिश्चय-सम्भावना, रक्षा र रूपान्तरण’ को नियम जोडेर हेर्नुपर्ने निष्कर्षमा पुगेको हो । जसले पुरानो द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद अपुग छ, त्यसले काम गरिरहेको छैन भन्ने आधार दिएको हो ।

अन्त्यमा, विप्लवले उठाउन खोजेको बहस र भनेको कुरा दर्शन र अर्थशास्त्रसँग सम्बन्धित छ । जस्तो कि उनले ‘एकीकृत स्वामित्व’ को नयाँ अवधारणा अघि सार्दै आफूले लागू नगरी अरूलाई उपदेश दिने विद्यमान ‘ढोंगी सामूहिकताको काम छैन’ भनेका हुन् । त्यस्तैगरी पछिल्लो समाज र भौतिक विज्ञान विकासको सापेक्षतामा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको विकास नगरी पुरानोको काम छैन भनेका हुन् । जुन कुरा सही नै छ ।

तर बोल्दा कहिलेकाहीं शब्द चयन नमिल्न पनि सक्छ अनि त्यसलाई विषयवस्तुको सार नै ओझेलमा पर्ने गरी र प्रस्तुतिको मनसाय नै उल्टिने गरी तोडमरोड गरिनुहुँदैन । निषेधको निषेधलाई माओले नै खारेज गरिसकेका हुन् भने ‘एकको दुईमा विभाजनको नियम’ भनेको ‘विपरीतको एकता र संघर्षको नियम’ अन्तर्गतको नियम हो ।

यो चीनको नयाँ जनवादी क्रान्तिपछि बहसमा अगाडि आएको थियो । वास्तवमा, यहाँ विप्लवको सचेत पहलकदमीमा वैचारिक तथा सैद्धान्तिक बहस सुरु भएको छ । यसलाई सकारात्मक रूपमा ग्रहण गर्दै स्वागत गर्नुपर्दछ र उनले उठाउन खोजेका विषय र गरेका तर्क कति नियमसंगत छन् त ? जाँच गर्नुपर्दछ ।

वास्तवमा, पुरानो द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद र सामूहिकताको काम छैन भन्नुको अर्थ त्यस सम्बन्धीको जडता र यान्त्रिकता तोड्नु र तिनको समयसापेक्ष विकास गर्ने प्रयास गर्नु हो ।

साँच्चै भन्ने हो भने जीवन व्यवहारबाट अलग दर्शन, कहिल्यै परिणाम नदिने र लागू नहुने सिद्धान्त, गति र निरन्तर नवीकरण नहुने कुनै पनि वस्तुको अस्तित्व रहँदैन र त्यसको काम छैन । यसको अर्थ पुरानोको सम्पूर्ण रूपले अस्वीकृति होइन बरु त्यो आधारमाथि टिकेर थप नयाँ विकास हो ।

आज बहसभन्दा बढी बदलाभावले विषयान्तरण गर्नेहरू अस्तित्व रक्षाको संकटबाट गुज्रिरहेका कूपमण्डूकहरू हुन् । वास्तवमा गति र परिवर्तन विज्ञानको आधारभूत नियम हो र यो द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद तथा माक्र्सवाद सबैमा लागू हुन्छ ।

फेरि पनि नयाँ विषयले बहस सिर्जना गर्नु स्वाभाविक र अनिवार्य छ । जसको बीचबाट त्यो थप परिपक्व र पूर्ण बन्दै जान्छ । त्यसैले नेपाली समाजको समाजवादी रूपान्तरणलाई केन्द्रमा राखेर विप्लवले गर्न खोजेको दर्शनको बहसलाई सकारात्मक रूपमा लिएर सार्थक निष्कर्षमा पुर्‍याउने प्रयास गरौं ।