‘४० वर्षदेखि मुद्दा लडिरहेकी छन् मेरी ८० वर्षकी आमा’

१६ फागुन २०७९ को कुरा हो । मेरी आमा बसिरहेको चितवन भरतपुरको नमूना सैनिक टोलमा प्रहरीको डफ्फा सहित डोजर आइपुग्यो । ८० वर्षीया आमा कान्छीमाया लामा र मलाई पक्राउ गरेर प्रहरीले चौकीमै लग्यो ।

बेलुकी चौकीबाट छुटेर घर आउँदा प्रहरीले घरटहरा भत्काइसकेको थियो । २०२० सालदेखि बा–आमा बसेको र खनी–खोस्री गरेको ठाउँ थियो त्यो । दुःख गरेर बनाएको र जीवन बिताएको घरटहरा तहसनहस भएको देख्दा आमा डाँको छोडेर रुनुभयो । मलाई बेस्सरी रिस उठ्यो ।

मेरो बाबा (बिकु लामा) र दुई जना आमाहरू २०२० सालमा सिन्धुपाल्चोकबाट चितवन झर्नुभएको रहेछ । पञ्चायतकालको सुरुवातताका सरकारले तराईको वन फँडानी गरेर आवादी गरेमा ढिलोचाँडो जग्गा दिने आश्वासन दिएको रहेछ । त्यही बेला मेरो बाबा लगायत सिन्धुपाल्चोकका केही परिवारहरू चितवन झरेर खेतीपाती सुरु गरेका रहेछन् । त्यो ठाउँलाई अहिले नमूना सैनिक टोल भनिन्छ ।

२०२४ सालमा सरकारले बुबाआमालाई जोताहा पुर्जा दिएको रहेछ । बाबा र आमाहरूले खेतीपातीलाई नै जीविकोपार्जनको माध्यम बनाउनुभयो । मेरो बाबाले कान्छी श्रीमती (मेरो आमा) कान्छीमाया लामालाई ६ कट्ठा जग्गा दिए ।

२०४४ सालमा वन शुद्धीकरण अभियान चल्यो, सरकारले ऐलानी जग्गामा जोताहा पुर्जा भएका सबैलाई नम्बरी जग्गा बनाइदिने भन्यो । प्रत्येक घरधुरीले चार कट्ठाका दरले मात्रै जग्गा पाउने भए, बढी भएकाहरूको जग्गा जफत हुनेभयो ।

त्यतिबेला मेरो बुबाको नाममा डेढ बिघा जग्गा थियो । आमालाई अंशबण्डा गरेर बाँकी रहेको जग्गा सबै ७ जना छोरीहरूको नाममा लेखिदिए । लालपुर्जा बाँड्ने बेलामा अमिन र गाउँका ठूलाबडा आए । उनीहरूले बालाई तिम्रो जग्गा बचाइदिन्छौं र जोगाइदिन्छौं भनेका रहेछन् । त्योमध्ये केही जग्गा पछि अर्कैको नाममा बनाइदिएछन् । त्यो थाहा पाउने वित्तिकै बुबाले मुद्दामामिला गर्नुभएको रहेछ ।

जिल्ला अदालतले ‘जोत्दैमा, पोत्दैमा नहुने, पुर्जा छैन भनेर केही गर्न नसकिने । जालसाजीको लागि पनि हदम्याद देखिएन’ भनेर बुबालाई त्यसबेला मुद्दा हराइदिएछ । उहाँ माथिल्लो अदालत जानुभयो । तर, मुद्दा जित्न सक्नुभएन ।

यही विवादका क्रममा प्रहरीले बुबालाई २०५१ सालमा घरबाट उठाएर चौकीमा लगेको रहेछ । केही मान्छेले ‘यसले हाम्रो जग्गा हडपेर बसेको छ’ भनेर उजुरी दिएपछि बुबालाई पुलिसले पक्रेर लगेको रहेछ । उनीहरूले ‘कि त मिलापत्र गर नभए जेल जानुपर्छ’ भनेर धम्क्याएछन् ।

त्यसपछि मलाई गैरकानुनी रूपमा प्रहरीले दुःख दियो भनेर बुबा अदालत जानुभएछ । त्यसपछि प्रहरीले ‘यो मान्छेलाई समातेकै छैन’ भनेपछि मुद्दा सिद्धियो रे ! मुद्दामामिलाकै चटारोका बीच २०५७ सालमा बुबा बित्नुभयो ।

‘के मुद्दा परेको हो ? कसले हेर्ने हो ? कसरी लड्ने हो ? कहाँ जाने हो ? बुबाको निधन भएपछि हाम्री आमालाई केही पनि थाहा हुने कुरा भएन । म सानै थिएँ । सबै कुरा विस्तारै चल्दै थियो । एकाएक २०६१ सालमा प्रहरी फेरि आयो र मलाई उठाएर चौकीमा लग्यो ।

त्यो दिन प्रहरीले मलाई यत्तिकै छाड्यो । फेरि २०६३ सालमा जग्गामा विवाद भयो । मैले आमालाई जग्गा नछाड्ने अडान दोहोर्याएँ । २०६४ सालमा पनि प्रहरी आयो । त्यसपछि मैले टोलछिमेक र संघसंस्था हारगुहार गर्न थालें ।

मलाई हटाउन खोज्नेहरूले ‘जग्गा छाडे १० लाख रुपैयाँ दिने’ भन्न थाले । ‘मैले पैसाका लागि लडेको होइन, बाबुले दुःख गरेर पाएको जमिनका लागि लडेकी हुँ । क्षतिपूर्ति लिंदा म हारेको ठहरिन्छ’ भनेर मैले पैसा लिन मानिनँ ।

पछि मोलमोलाइ गर्नेहरूले तीन भागको एकभाग जग्गा लिन र बाँकी छाड्न अनुरोध गरे । तिनै वकिलहरू आएर २०७२ सालमा डेढ करोड रुपैयाँ बुझेर जग्गा छाडिदेऊ भन्ने प्रस्ताव गरे । मैले पैसाका लागि लडेको होइन, बाबुले दुःख गरेर पाएको जमिनका लागि लडेको हुँ भनें ।

फेरि क्षतिपूर्ति लिंदा म हारेको ठहरिन्छ भनेर मैले पैसा लिन मान्दै मानिनँ । अलि अस्ति पनि उनीहरूले त्योमध्ये एक कट्ठा जग्गा आमाको नाममा पास गरिदिने, अरू केस मिलाउने भनेर आएका थिए । म मिल्ने भए त त्यतिबेलै मिल्थें हुँला । आमाको न्यायका लागि भनेर किन लडिरहन्थें र भनें ।

उनीहरूले मलाई प्रहरीमा लगेका बेलामा देखाएका कतिपय फाइल जग्गासँग सम्बन्धित नै रहेनछन् । त्यतिबेला मुद्दा–मामिलाका क्रममा बाले उनीहरूको जग्गा रोकिदिनुभएको रहेछ । पछि सर्वोच्च अदालतले रोक्का फुकुवा गरिदिएछ । उनीहरूले त्यही देखाएर हामीलाई धरपकड गराइरहेका थिए ।

आमाको नाममा रहेको करिब ६ कट्ठा जग्गामध्ये ३ कट्ठाको टुक्रामा विवाद छैन । अर्को ३ कट्ठा मेरो हो भन्ने अर्को पक्षको दाबी छ । त्योमध्ये ३ धुरको हकमा मात्रै अदालतले ‘चलन चलाउने’ आदेश गरेको हो, बाँकीको हकमा केही बोलेको छैन । हामीले वर्षौंदेखि लगाएको कम्पाउण्डमा अर्को पक्षले ‘मैले खनजोत गरिरहेको’ भन्ने दाबी गरेको छ ।

प्रहरीले मेरो सारा घरको सामान अदालत लगेर फालेको रहेछ । एउटा नागरिकको सामान त्यसरी फाल्न मिल्छ ? जे फाइल देखाएर मेरो आमाको घरटहरा भत्काइयो, त्यो फाइल सम्बन्धित मुद्दाको नभएर अर्कै हो । राजनीतिक पहुँच र शक्ति छ भन्दैमा जे गरे पनि हुने भयो । ८० वर्षकी मेरो आमालाई त्यसरी लछारपछार गरेर लैजान पाइन्छ ?

म जन्मिएपछि जान्ने भएदेखि मुद्दा मामिला, अड्डाअदालत धाउनेदेखि निवेदन पेश गर्नेसम्मका काम कति भए, मसँग हिसाब छैन । २०७९ फागुनमा, पत्थरीको उपचारका लागि केही दिन अस्पताल बसेर आमा अघिल्लो दिन मात्रै घर फर्किनुभएको थियो । भोलिपल्ट १६ गते प्रहरीले हातमा पत्र र पछिपछि डोजर लिएर आयो । मलाई र आमालाई उठाएर लग्यो अनि घर भत्काइदियो । प्रहरीले फैसला कार्यान्वयन गर्ने नाममा बल प्रयोग गर्यो ।

आमालाई प्रहरीले उठाएर लगेदेखि मलाई चैन छैन । अति भएपछि मैले घरका पुराना कागजात निकालें, हेरें । अड्डाअदालत गएर बुबाले मुद्दामामिला गरेका सबै कागजात निकालें । अदालत पुग्यो, कागजात माग्यो, केही दिंदैनन् । तहसिल शाखाका कर्मचारीहरू झर्कन्छन् मात्रै । अर्कै मुद्दाको कागज देखाएर मेरो घरको सामान लगेर अदालतमा फालिदिएका रहेछन् । ८० वर्षे वृद्धाको सामान त्यसरी मनलाग्दी गर्न मिल्छ ?

मेरो बा–आमा २०४२ सालदेखि यो जग्गाको निम्ति लड्दै आउनुभएको छ । मुद्दा लड्दालड्दै बुबा जानुभयो । त्यसपछि आमा र मैले पनि लड्न छाडेका छैनौं । आमालाई नै त्यसरी अत्याचार गरेर लछारपछार गरेपछि अब मैले फेरि मुद्दा लड्नु बाहेक अरू उपाय भएन । मुद्दामामिलाको कागज पढ्दापढ्दै म सबै बुझ्ने भइसकें ।

रिट निवेदनको खेस्रा पनि आफैंले बनाएर मेरो कानुन व्यवसायीलाई बुझाएकी हुँ । जे–जति कागजात छन्, तिनमा भएका विवरण टिपोट गरेर हातैले रिट निवेदनको व्यहोरा टिपोट गरेकी थिएँ । मलाई त्यो लेखेर सकाउँदा पनि रिस मरेको थिएन । वकिलहरूले हेरेर तपाईंको कागजमा कानुनी कुरा भएन, भावनाका कुरा बढी भयो भन्नुभयो । अनि अदालतलाई चाहिने जस्तो बनाइदिनुभयो ।

गत आइतबार (२८ साउन) मा सर्वोच्च अदालतमा मैले पेश गरेको निवेदनको पालो आयो । म आफैं गएर बहस गरें । किनभने मैले मनको भावना पोख्नुथियो, मेरो बा–आमाले त्यो जग्गाको लागि कति दुःख पाउनुभयो ? सुनाउनुथियो । हामीलाई दुःख नदिनु, हामीमाथि बलजफ्ती नगर्नु भनी अदालतबाट अन्तरिम आदेश भएछ । अदालतले फेरि हामीलाई छलफलका लागि बोलाएको छ ।

मेरो ८० वर्षको आमालाई लतारेर प्रहरी चौकीमा लगिएको थियो । त्यो अपराधको मैले बयान गर्न सक्दिनँ । मलाई गएको फागुनमा प्रहरीले गरेको व्यवहार देखेर अझै पनि भाउन्न भइरहेको छ ।

बुढी आमामाथि प्रहरीले बलजफ्ती गर्यो । आमाकै आँखा अगाडि प्रहरीले घरटहरा भत्काइदियो । मैले त्यो अत्याचार चुपचाप हेर्ने बाहेक अरू केही गर्न सकिनँ । मेरी आमाको माया, प्रेम सबै जे छ, त्यही माटोमा छ । आमाले न्याय पाउनुपर्छ भनेर म लडेकी हुँ । त्यसै छाड्दिनँ ।

२०४२ सालदेखि मेरो बाबुले सुरु गरेको न्यायको संघर्ष कहिले टुंगिन्छ, थाहा छैन । तर यत्ति थाहा छ, मेरी आमाले न्याय पाउनैपर्छ । औल लाग्ने ठाउँमा आएर मेरो बा–आमाको रगत–पसिनाले आर्जेको सम्पत्ति हो । मेरी आमाले ६० वर्षदेखि भोगचलन गरेको जग्गा हो । उनीहरूले दुःख गरेर आर्जेको र ६० वर्षदेखि भोगचलन गरेको सम्पत्ति कसैले कागज बनाएर दाबी गर्यो भन्दैमा मैले किन छाड्ने ?

(आफ्नो जग्गाका लागि २०४३ सालदेखि मुद्दा लड्दै आएकी कान्छीमाया लामाकी छोरी आशारानी लामासँग अनलाइनखबरकर्मी कृष्ण ज्ञवालीले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

न्यायको आशामा दशकौंदेखि अदालत धाउनेहरू

यो पनि पढ्नुहोस

‘सर्वोच्चमा २०० जति मुद्दा एक दशक पुराना छन्’