तरिका जाने मधुमेह नियन्त्रण गर्न गाह्रो छैन
२०८० कात्तिक २८ गते १८:१५ 
मधुमेहलाई ‘खानदानी रोग’ भनिन्छ । किनकि विलासी र आरामदायी जीवन बिताउनेहरु बढी यस रोगको सिकार हुने गर्छन् । मिठो मसिनो खाने, आरामपूर्वक बस्ने, निष्क्रिय रहनेहरुलाई मधुमेहको जोखिम उच्च हुन्छ । त्यसैले मूलत: मधुमेह जीवनशैलीसँग सम्बन्धित समस्या हो ।
बद्लिंदो जीवनशैली, तनाव र गलत खानपानको कारण मधुमेहका रोगी बढिरहेका छन् । विश्वव्यापी रूपमा सन् २०२० मा मधुमेहबाट मृत्यु हुनेको संख्या ११ करोड ७० लाख पुगेको थियो । सन् २०३० सम्म यो संख्या बढेर ३६ करोड ६० लाख पुग्ने अनुमान गरिएको छ ।
नेपालकै कुरा गर्ने हो भने हरेक घरमा कोही न कोहीमा मधुमेहको समस्या देखिरहेको छ । त्यसैले यस समस्याको रोकथाम र नियन्त्रणका लागि सचेतना जगाउने उद्देश्यले विश्वभर नै प्रत्येक वर्ष नोभेम्बर १४ मा विश्व मधुमेह दिवस मनाइन्छ ।
जोखिम आफैं थाहा पाउनुहोस्
विश्वमा मधुमेहका बिरामीको संख्या बढ्दै गएसँगै प्रि–डाइबिटिजको संख्या पनि तीव्र रुपमा बढिरहेको छ । प्रि–डाइबिटिजको अर्थ असामान्य ब्लग सुगर हुनु हो, जुन डाइबिटिजको लेभलमा लगभग पुग्न सक्ने अवस्था हो । प्रि–डाइबिटिज भएका मानिसलाई भविष्यमा मधुमेह हुने सम्भावना उच्च हुन्छ । जसमा सबैभन्दा बढी टाइप-२ डाइबिटिज हुन सक्ने जोखिम हुन्छ ।
टाइप-२ मधुमेहमा इन्सुलिनको उत्पादन पर्याप्त मात्रामा हुँदैन र इन्सुलिनले उचित मात्रामा काम पनि गर्न सक्दैन । यसलाई इन्सुलिनमा निर्भर नरहने मधुमेह पनि भनिन्छ । यो मधुमेह नेपालमा सबैभन्दा बढी देखिएको छ । यो करिब ९० प्रतिशत मधुमेह भएका व्यक्तिमा पाइन्छ ।
टाइप–२ मधुमेहको कारण
आरामदायी जीवनशैली, अस्वस्थकर खानपान, शारीरिक गतिविधि नगर्ने, बढ्दो उमेर, उच्च रक्तचाप, गर्भकालीन मधुमेह, तनाव र समयमा नसुत्ने बानीले टाइप-२ मधुमेहको कारक बनिरहेको छ ।
रोकथाम
टाइप-२ मधुमेहको जोखिम कम गर्न सन्तुलित आहार र नियमित शारीरिक गतिविधि र तौल नियन्त्रण गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । किनकि मोटोपनले मधुमेहको जोखिम बढाउँछ । जोखिम समूहहरुले नियमित स्क्रिनिङ र चेकअप गराउन आवश्यक छ । यसले जोखिम भएका व्यक्तिमा प्रारम्भिक लक्षण पत्ता लगाउन सहयोग पुर्याउँछ ।
खानपान
मानव शरीर ६० प्रतिशत पानीले बनेको हुन्छ । जसबाट के बुझ्न जरुरी छ भने पानी नै जीवन चलाउने साँचो हो । त्यसैले यसको पूर्ति गर्न फलफूलको रस, सोडा वा अन्य चिनीजस्ता गुलियो पेय पदार्थहरू कम सेवन गर्नुपर्छ । र, पानी पर्याप्त मात्रामा पिउनुपर्छ ।
हरेक दिन तीनवटा ताजा फलफूल र तीनवटा तरकारी खाने प्रयास गर्नुपर्छ, जसमा हरियो पातदार तरकारी अनिवार्य होस् । फास्टफुडको सट्टा खाजामा ताजा फलफूल, बदाम, गुलियो नभएको दही खान सकिन्छ ।
अर्को मदिराबाट सकेसम्म टाढा रहने हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार मदिराको थोरै मात्रा पनि स्वास्थ्यको लागि राम्रो नभएको भन्दै यसमा सीमित गर्नुभन्दा नखानु उचित रहेको जनाएको छ ।
त्यस्तै सुर्तीजन्य पदार्थ पनि जुनसुकै तरिकामा खानु शरीरको हरेक अंगको लागि हानिकारक मानिन्छ ।
जब मासुको कुरा आउँछ, रातो वा प्रशोधित मासुको सट्टा सेतो मासु, कुखुरा वा समुन्द्री मासु छनोट ६र्नु लाभदायक हुन्छ । भुटेको वा तारेको अत्यधिक चिल्लो मासु भन्दा उसिनेको, ग्रिल गरेको मासु खानु राम्रो हुन्छ ।
स्याचुरेट बोसो (मक्खन, घिउ, पशु बोसो, नरिवलको तेल)को सट्टा अनस्याचुरेट बोसो (जैतुनको तेल, क्यानोला तेल, मकैको तेल वा सूर्यमुखी तेल) प्रयोग गर्नु लाभदायक हुन्छ ।
सकेसम्म स्वस्थ विकल्प प्रयोग गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । जस्तै, चकलेट स्प्रेड वा जामको सट्टा पिनट, बटर, सोडाको सट्टा लेमोनेड र मिठाईको सट्टा ड्राई फ्रुट्स । मैदाको रोटी, भात र पास्तालाई सीमित गर्नुपर्छ । बाहिर खानु भन्दा घरमा खाना खानु खल्तीका लागि मात्र होइन, स्वास्थ्यका लागि पनि फाइदाजनक छ ।
डाइटिङ मात्रै मोटोपन घटदैन
धेरैमा के गलत बुझाइ छ भने खानेकुरा कम खाँदा तौल स्वाट्टै घट्छ, अनि स्वस्थ भइन्छ । कम खानेकुरा खाँदा फयाट र मांसपेशी दुवै घट्छ । त्यसैले मोटोपन घटाउन खानपानसँगै व्यायाम गर्नु पनि उत्तिकै जरुरी छ । दिनमा एक किलो मांसपेशीले १३ क्यालोरी खपत गर्न सक्छ भने आराम मात्र गर्दा एक किलो बोसोले पाँच क्यालोरी मात्र खपत गर्न सक्छ ।
मधुमेह भइसकेपछि ध्यान दिनुपर्ने ७ कुरा
खानपान नै औषधि
९० प्रतिशत तौल र उच्च रक्त मधुमेहको समस्या प्रत्यक्ष रुपमा खानासँग जोडिएको हुन्छ । तपाईं जे खानुहुन्छ त्यस्तै नै तपाईं बन्ने हो । अहिले धेरै डाइट प्लान चर्चित छन् । तर खानपानप्रति सजग हुने सामान्य प्रयास गर्दा नै उपयुक्त हुन्छ ।
चलायमान रहने
शरीर संसारको सबैभन्दा उन्नत मेसिन हो, जति धेरै प्रयोग गर्यो त्यति राम्रो हुन्छ । यद्यपि, एकै कुनामा बस्ने वा पल्टिरहने गर्दा रोगले च्याप्न धेरै समय लाग्दैन । त्यसैले मुटुको दर बढाएर हरेक दिन करिब आधा घण्टा पसिना बगाउँदा तौल, मुटुरोगको जोखिम, तनावको स्तर र रगतमा चिनीको मात्रा कम गर्न सकिन्छ ।
शारीरिक क्रियाकलाप
शारीरिक सक्रियताको कुरा गर्दा यसमा दुई योजना बन्छन्, एउटा जिम र अर्को जगिङ जानु । यो आंशिक रूपमा सत्य हो । तर हामीले गर्ने प्राय: शारीरिक क्रियाकलापले ७० प्रतिशत क्यालोरी खपत गर्छ । त्यसैले टाइप-२ मधुमेहको जोखिम कम गर्न कुनै पनि शारीरिक क्रियाकलाप राम्रो हुन्छ । उदाहरणका लागि हप्ता कम्तीमा १५० मिनेट मध्यम–तीव्रता खालको एरोबिक व्यायाम (हिंड्ने, दौडने, पौडी खेल्ने वा साइकल चलाउने) गर्नुपर्छ । बिस्तारै सम्भव भएसम्म दिनको १५ मिनेट शारीरिक गतिविधिमा सक्रिय रहनुपर्छ ।
शरीर तन्काउने व्यायामले मांसपेशी बढाउने, इन्सुनलिको क्षमता सुधार गर्ने र तौल नियन्त्रणमा ठूलो भूमिका खेल्छ ।
पर्याप्त निन्द्रा
निद्रा भनेको समय हो । निद्राले शरीरलाई आराम दिएर आफैंलाई पुनर्स्थापित गर्छ । निद्रामा पाचन क्रिया राम्रोसँग चल्न र शरीरबाट बाहिर फ्याँक्नुपर्ने पदार्थहरु फ्याँक्न, शरीरमा हार्मोनहरु उत्पादन गर्न र रोगसँग लड्न सक्ने क्षमता (इम्युनिटी) ठीक राख्न आवश्यक पर्छ । मस्तिष्कमा रहेको पिट्युटरी ग्रन्थीबाट निस्कने ग्रोथ हार्मोन निदाएको बेलामा निस्किन्छ । यसको काम मांसपेशी बढ्न, हड्डी बढ्न र बोसोको पाचन क्रियामा काम लाग्छ ।
अधुरो र अवरुद्ध निद्राले सबै तनाव हार्मोनलाई उच्च बनाएर खराब मुड, धेरै खानेकुरा खान मन लाग्ने, आलस्य बनाउने गर्छ । यसबाट तौल बढ्ने र सुगर लेभल बढ्ने समस्या निम्तिन्छ । त्यसैले कम्तीमा ६ घण्टा र सकेसम्म दैनिक आठ घण्टा राम्रोसँग सुत्नुपर्छ ।
टिकटक, रिल्स वा युट्युब भिडियो हेर्दा मोबाइल फोनमार्फत स्क्रोल गर्दा तपाईंको निद्राबाट बञ्चित हुने मात्र होइन, यसले दुःस्वप्न र चिन्ताको समस्या पनि निम्त्याउन सक्छ । त्यसैले सुत्ने समयमा सकेसम्म मोबाइल नचलाउनु उचित हुन्छ ।
धुम्रपान नगर्ने
धुम्रपानले शरीरको कुनै पनि अंगलाई राम्रो गर्दैन । यदि तपाईंलाई मधुमेह छ भने यसले झन् जोखिममा पार्छ । धुम्रपान नगर्ने मानिसको तुलनामा धुम्रपान गर्नेलाई टाइप-२ मधुमेह हुने सम्भावना ३० देखि ४० प्रतिशत बढी हुन्छ ।
यदि पहिले नै मधुमेह छ भने धुम्रपानले इन्सुलिन प्रतिरोधात्मक क्षमतामा दखल दिने र त्यसमा हुने निकोटिनले मुटुको धमनीहरू साँघुरो भई बन्द हुने जोखिम समेत हुन्छ । जसले हृदयघात वा पक्षाघात निम्त्याउन सक्छ ।
शान्त रहने
तनाव मधुमेहको सबैभन्दा ठूलो शत्रु हो । तनावले कोर्टिसोल हार्मोन उत्पादन गर्छ । हार्मोनहरूले प्यान्क्रियाजमा इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषिकाहरूलाई राम्ररी काम गर्नबाट रोक्न सक्छ । जसकारण इन्सुलिनको मात्रा कम हुन सक्छ । यसले मुटुको चाल, रक्तचापमा दबाब बढ्छ र ब्लड सुगर नियन्त्रण बाहिर हुन्छ ।
तनावले आहार र निद्रामा पनि बाधा पुर्याउँछ । तनाव व्यवस्थापनका लागि योग प्रशिक्षक, चिकित्सक र थेरापिस्टको मद्दत लिन सकिन्छ ।
औषधि नछोड्ने
धेरै मानिस डराउँछन् जब मधुमेहको औषधि लिने कुरा आउँछ । यसको कारण आजीवन औषधि खानुपर्छ भन्ने हो । तर औषधि देखेर डराउने होइन यसलाई पनि खानेकुरा जस्तै सम्झिनुपर्छ । यसले मधुमेहलाई निको पार्न सक्दैन तर औषधिले सधैं नियन्त्रणमा राख्न सक्छ, जसले मधुमेहपछि हुने जटिलता कम गर्छ र सहज जीवनयापन गर्न मद्दत गर्छ
नियमित चेकअप
यदि भर्खरै मधुमेह पहिचान भएको छ भने चिकित्सकले केही औषधि दिन सक्छन् र पटकपटक भेटेर मधुमेहको मात्रा हेर्ने गर्छन् । तर एक पटक मधुमेहको मात्रा स्थिर भएपछि हरेक तीनदेखि ६ महिनामा सम्बन्धित चिकित्सकलाई भेट्न सकिन्छ ।
खाली पेटमा सुगर जाँच, पोस्ट–प्रान्डियल सुगर र एचबीएवानसी प्रत्येक तीन महिनामा जाँच गर्ने, कोलेस्टेरोलको स्तर र मिर्गौलाक कार्यहरू प्रत्येक ६ महिनामा जाँच गर्ने र आँखा, मुटु र अन्य परीक्षणहरू वार्षिक रूपमा गर्न सकिन्छ । प्रत्येक भ्रमणमा रक्तचाप र खुट्टाको जाँच गराउनुपर्छ । यी पक्षमा ध्यान दिए मधुमेह भए पनि स्वस्थ तरिकाले बाँच्न सकिन्छ ।
(वरिष्ठ मधुमेह तथा थाइराइडरोग विशेषज्ञ डा. श्रेष्ठ ललितपुरस्थित काठमाडौं मधुमेह तथा थाइराइड केन्द्रमा कार्यरत छन् ।)
प्रतिक्रिया 4