म त ठूलो भइसकें, कहाँ बालबालिकाका पुस्तक पढ्ने !

‘अब त म ठूलो भइसके नि ! म कहाँ बालबालिकाको पुस्तक पढ्छु त ? भोलि साथीभाइसित भेट्दा वा किनेर ल्याएका पुस्तकहरूको फोटो सामाजिक सञ्जालमा राख्दा मैले पारिजात र मुराकामी, देवकोटा, हरारी र भरजिनिया वोल्फ जस्ता लेखकहरूका भारीभरकम विषय बोकेका मोटा मोटा पुस्तकहरूबारे ठूला ठूला गफ दिनुपर्छ । कहाँ बच्चा जस्तो चित्रै चित्रले भरिएका कल्पनामा आधारित भूत, मुसा र जादुको कुरा गर्नु ?’

हुनसक्छ तपाईंलाई पनि बेलाबखत यस्तो लाग्दो हो । यस्तो लाग्नुमा तपाईंको खासै दोष पनि छैन ।

कुरा के भने नि, हामी वयस्कहरू बालबालिकाभन्दा धेरै परिपक्व छौं भन्ने कुरामा विश्वास गर्दछौं र त्यसलाई सधैं आफ्नो व्यवहारद्वारा प्रमाणित गर्नेतर्फ लागिपरेका हुन्छौं । हामीले हरेक क्रियाकलापलाई ‘परिपक्व’ र ‘अपरिपक्व’को नजरले हेर्छौं र सोही अनुसार मूल्याङ्कन गर्दछौं ।

त्यसैको नतिजास्वरूप हामीले ती बाल्यकालका प्रायः सबैजसो गुणहरूलाई अब ‘अपरिपक्व’ को संज्ञा दिएका छौं । निष्फिक्री भएर हाँस्नु, लुकेर साथीलाई तर्साउनु, पानीमा रुझ्नु वा जिब्रो निकालेर साथीलाई जिस्क्याउनु जस्ता तिनै ‘अपरिपक्व’ कुराहरूको सूचीमध्येको एउटा कुरा कतै वयस्कले बालपुस्तक पढ्दैनन् र पढ्नुहुँदैन भन्ने त होइन ?

नत्र किन एकातिर हामी पठन संस्कृतिको विकास हुनुलाई परिपक्वताको सङ्केत मानेर हाम्रा बालबालिकालाई बालपुस्तक पढ्न प्रोत्साहन गर्दछौं भने अर्कोतिर बालसाहित्यका पुस्तकलाई आफ्नो बौद्धिकताभन्दा तलको विषय मानेर प्राथमिकताभित्र पार्दैनौं र आफैं चाहिं पढ्दैनौं ?

२०१७ सालमा गरिएको एउटा अनुसन्धानले पुरुषहरू ३९ वर्ष र महिलाहरू ३५ वर्ष पार गरेपछि ‘नीरसताको शिखर’मा पुग्दछन् भन्ने प्रमाणित गरेको छ । वैज्ञानिकहरूका आधारमा यसो हुनुका विभिन्न कारणमध्ये एक प्रमुख कारण मानसिक तनाव पनि हो । तनावरहित हुन विश्व प्रसिद्ध एनिमेटेड फिल्म ‘लायन किङ’ मा भएको एउटा गीतले समस्याबाट मुक्त हुने दर्शन सिकाउँछ– हकुना मटाटा अर्थात् ‘चिन्ता नगर्नुस्’ ।

अब हकुना मटाटाकै स्थितिमा पुग्न त उही बाल्यकालमै फर्किनुपर्ला र विज्ञानले विकासमा जति नै ठूलै फड्को मारेको भए तापनि शारीरिक रूपमा अहिले हामी ‘टाइम ट्राभल’ गरेर बाल्यकालमा फर्किन सक्दैनौं । तर मानसिक रूपमा भने हकुना मटाटाकै स्थितिमा फर्किन एउटा सजिलो उपाय छ । त्यो हो, बालसाहित्यका पुस्तकहरू पढ्ने ।

केही वर्षअघि लेखक तथा शिक्षाविद् क्याथरिन रुन्डेलले वयस्क पाठकहरूका लागि लेखेको रमाइलो र प्रेरक निबन्ध ‘वृद्ध र धेरै ज्ञानी हुँदाहुँदै पनि तपाईंले बाल पुस्तकहरू किन पढ्नुपर्छ ?’ मा लेखेका शब्दहरू सापट लिएर भन्नुपर्दा— ‘बालबालिकाका पुस्तकहरूले एकखालको आशा जगाउँछन् ।

ती कथाहरूले ‘हेर, बहादुरी भनेको यस्तो हुन्छ, उदार हुनु भनेको यस्तो हो, संसार ठूलो छ, आशा गर्नु जरूरी छ, बहादुर र बुद्धिमान हुँदा फरक पर्छ, समानुभूतिले असर पार्दछ, प्रेमले अर्थ राख्दछ’ भन्ने कुरा सिकाउँछन् । यी कुराहरूले साँच्चिकै फरक पार्दछ वा पार्दैन, मलाई थाहा छैन । तर म विश्वास गर्दछु कि यी सबै कुराहरूले अवश्य फरक पार्दछन् ।’

उमेरसँगै हाम्रो जीवनका भोगाइहरूले नै हामीमा नीरसता र निराशा बढाउँदै लैजान्छ । घर, कार्यालय र अन्य स्थानमा आफूलाई विभिन्न भूमिकामा प्रस्तुत गर्दै गर्दा, आफ्ना खुसीहरू भुलेर अरूलाई खुसी पार्ने प्रयास गर्दै गर्दा हामी सामाजिक सम्मान र परिपक्वताको खोल ओढ्न थाल्छौं र बालापनका आफ्ना ती निस्वार्थ र निश्चल विशेषता र गुणहरूलाई दबाउन पुग्दछौं । यी सबै त्यस्ता कुराहरू हुन् जसबाट हाम्रो विश्वास उठिसकेको छ । नतिजास्वरूप, हामी आफूभित्र भएका प्रेम, विश्वास, चञ्चलता र सरलता जस्ता अद्भुत गुणहरूलाई डर, अविश्वास, पूर्वाग्रह, शंका र स्वार्थमा प्रतिस्थापन गर्दै जान्छौं ।

वयस्क भएर हामीले हरेक कुरालाई जटिलता र पूर्वाग्रहको चस्माले हेर्ने गर्छौं भने बालबालिकामा भएको गुण भनेकै पूर्वाग्रह विना खुला विचार र सरल मनले सबै कुरा स्वीकार्न सक्नु हो । अनि परिपक्व को रहेछ त ? झिनामसिना कुराहरूमा अल्झेर एकअर्कासित ईष्र्या र रिस गरेर वर्षौं भित्रभित्रै जलेर बिताउने हामी वयस्क वा सजिलै आफ्ना गल्ती स्वीकार्ने अनि अरूको गल्तीलाई पनि माफी दिएर हकुना मटाटा भन्दै अघि बढ्ने बालबालिका ?

नोस्टाल्जिया अर्थात् अतीतको वा विगतको सम्झनाले हामीलाई केही क्षण खुसी प्रदान गर्दछ किनभने अतीतले हामीलाई हाम्रो स्वयम्को असली रूपसित मेल गराउँछ र हामी कस्तो थियौं र अहिले परिवर्तन भएर कस्ता भएका छौं भन्ने कुराको बोध गराउँछ ।

त्यसैले त हामीलाई पीङमा चचहुइ गर्ने, खोलामा हामफाल्ने, रूखमा चढेर अम्बा टिपेर टोक्ने र गुच्चा खेल्ने कुरा सम्झँदैमा रोमाञ्चक बनाउँछ अनि बाल्यकालमा बिताएको गाउँको घर पुग्दा वा स्कुलको कुनै साथी भेट्दा आँखा रसाउने गर्छ ।

बाल्यकालमा हामी कति निष्फिक्री हुने गर्दथ्यौं, हामीसँग कति धेरै ‘के’, ‘किन’ र ‘कसरी’ जस्ता कहिल्यै नसकिने प्रश्नहरू हुने गर्दथे । तर आजकल हामीसित त्यस्ता प्रश्नहरू हुँदैनन् र भए तापनि अधिकांश अनुत्तरित नै रहन्छन् । प्रश्न गर्दा नजानेको र अपरिपक्वको संज्ञा पाइने डर र त्योभन्दा बढी परिपक्व र बुद्धिमानको मुखौटाभित्र लुकेका हामी प्रश्न नै गर्दैनौं । फलस्वरूप, बाल्यकालमा धेरै रोचक र रोमाञ्चक लाग्ने कुराहरू अब उमेर बढ्दै जाँदा सामान्य जस्ता लाग्दछन् ।

हामीमा भएका जिज्ञासाहरू विस्तारै घट्दै जान्छन् । भनेपछि, हामीले बाल पुस्तक पढ्न त झनै जरूरी पो रहेछ । तर हामी व्यसकलाई बाल कथा पढ्नबाट रोक्ने प्रमुख कारण त्यसमा भएको विषयवस्तु नै होइन त ? केही बालकथामा भएका विषयवस्तुका उदाहरण हेरौं है त !

• ‘द हार्ट एन्ड द बोटल’ आफ्नो प्यारो हजुरबुवाको मृत्यु पछिको पीडासँग जुध्दै गरेकी पात्रको कथा हो ।

• ‘सानी पोची’ कथामा परिवारको दबाबमा आएर आफ्ना इच्छाहरूलाई मार्नुको सट्टा आफूलाई खुसी दिने काम गर्ने साहसिली पात्रको कथा हो ।

• ‘मेरो रातो कथा’ ले महिनावारी सम्बन्धी समाजमा भएका रुढिवादी विचारधाराहरूलाई समाप्त पार्ने जमर्को गर्दछ ।

• ‘धुमधामको घुमघाम’ कथा नेपालको सांस्कृतिक र भौगोलिक विविधता र त्यहाँ पाइने जीवजन्तुको जानकारीले भरिपूर्ण छ ।

ल हेर्नुस् त, बालबालिकाका कथाका विषयवस्तु वास्तवमा कति जटिल र महत्वपूर्ण हुँदा रहेछन् । यी बाहेक बालकथाहरूले समावेशीकरण, पहिचान र जलवायु परिवर्तन जस्ता विषयवस्तुलाई पनि समेटेका हुन्छन् । तपाईंलाई लाग्न सक्छ कि कम सङ्ख्यामा हुने वाक्य र सरल शब्दहरूले कसरी यस्ता जटिल विषयबारे बुझाउन सकिन्छ ? एकदम सही कुरा ।

बालपुस्तकको सबैभन्दा बलियो पक्ष भनेकै त्यसमा प्रयोग हुने सरल भाषा र प्रस्तुति हो । आफ्नो भनाइलाई प्रभावकारी बनाउन तपाईंले लामा, कठिन शब्द र वाक्यहरू लेख्नुपर्दैन । त्यही कारण ‘द काइट रनर’ र ‘थाउजन्ड स्प्लेन्डिड सन’ जस्ता पुस्तकहरूका अन्तर्राष्ट्रिय बेस्ट सेलिंग लेखक खालिद होसेनीले सिरियन शरणार्थी संकटको प्रतिक्रियाको रूपमा लेखिएको कृति ‘सी प्रेयर’ लाई बाल कथाको पुस्तक जस्तो गरी एक दुइटा मात्र वाक्यहरू र चित्रै चित्रले भरिएका पानाहरूको रूपमा प्रकाशित गरे कि ?

त्यस्तै, ठूलाका लागि लेख्ने अर्का विश्व प्रसिद्ध लेखक यूभाल नोआह हरारीले किन त ‘अन्स्टोप्पेबल अस’ मार्फत प्राइमेटको रूपबाट प्रमुख प्रजाति बन्न पुगेका र ग्रहहरूको अस्तित्वको लागि खतरा बनेका हामी मानिसका जटिल र ठूला विषय बालबालिकाका लागि भनेर कथाको रूपमा लेखे ?

यहाँ बुझ्न जरूरी कुरा के हो भने, बालसाहित्यका लक्षित पाठकहरू बालबालिका मात्र हुन् भन्ने होइन । सुन्दा अपत्यारिलो लाग्न सक्छ तर वयस्कका लागि लेखिएका लामा–लामा कथाहरूले पार्न नसक्ने प्रभाव बालसाहित्यका पुस्तकहरूले पाठकहरूमा सजिलै पार्न सक्छन् र संसारप्रति हेर्ने दृष्टिकोण बदल्नुका साथै एउटा आकार दिन पनि मद्दत गर्दछन् ।

बालकथाको विशेषता त्यति मात्र कहाँ हो र ! गजबको वर्णनात्मक शैलीमा लेखिएका संसारभित्र र बाहिरका वास्तविक तथा काल्पनिक कथाहरू, अनौठा र रमाइला पात्रहरूसँगको परिचय, अब के होला भन्ने कौतूहलले दिमागै रन्फनाएर शरीर जिरिङ्ग पार्ने रहस्यमयी प्लट ट्विस्टहरू, गाला दुख्ने र पेट फुट्ने गरी हँसाउने संवादहरू, थाहै नपाई नयाँ कुराहरूको अनुभूति गराउने घटनाहरू अनि ती लेखिएका अक्षरहरूले समेट्न नसकेका कुराहरूलाई सुन्दर तरिकाले कोरिएका रङ्गीन चित्रहरूसँग साक्षात्कार गराउनु पनि हो ।

त्यसो हो भने एउटा वयस्कको निम्ति लेखिएको र बालबालिकाको लागि लेखिएको कथामा के फरक छ त ? वयस्कहरूको लागि लेखिएका कथाहरू बालकथाहरू भन्दा यो अर्थमा फरक छन् कि वयस्कका कथाहरूमा भएका त्यस्ता समस्याहरू बोकेका विषयवस्तुहरूसित हामीले रिलेट त गर्न सक्छौं तर ती समस्याहरूको कुनै समाधान नभेट्न पनि सक्छौं ।

कथाको अन्त्य हुँदासम्म पाठक झनै धेरै अन्योल र अनुत्तरित प्रश्नहरूको थुप्रोको बोझले दबिन सक्छ । तर बालकथाहरूले यी जीवनका जटिल विषयहरूसँग कसरी जुध्ने र सकारात्मक तरिकाले कसरी अघि बढ्ने भन्ने कुराको समाधान पनि दिन्छ र सबैभन्दा जरूरी कुरा त्यो समाधान कथामा पात्र आफूले खोजेको हुन्छ ।

त्यस्तो हुनुको कारण बालबालिकाले सानै उमेरदेखि जीवन सङ्घर्षशील छ तर ती सङ्घर्षहरूसित जुध्न सक्ने शक्ति हामीभित्रै निहित छ भन्ने कुरा बुझाउनु हो । साथै दया, माया र क्षमा जस्ता गुणहरूले नै संसारमा सुख र शान्ति ल्याउँछ भन्ने कुरा सिकाउनु पनि हो ।

समय बित्दै जाँदा अझै पनि कतिपय बालकथाहरू नैतिकताबाट प्रेरित नभएका होइनन् तर तिनको प्रस्तुतीकरणमा भने पक्कै पनि परिवर्तन आएको छ । विषयवस्तु, लेखनशैली र पात्रहरू अत्यधिक मात्रामा परिमार्जन भएर आएका छन् ।

विषयवस्तुका आधारमा नै हेर्ने हो भने पनि बालपुस्तकहरूले आशा, डर, असफलता, प्रेम र मित्रता जस्ता विषयवस्तुदेखि लिएर लैङ्गिकता, व्यक्तिवाद, मानसिक र शारीरिक आघात जस्ता जटिल तर महत्वपूर्ण अवधारणाहरूको उठान गर्ने र सजिलो भाषामा बुझाउने काम गर्दछन् ।

त्यसैगरी प्रायः वयस्कका लागि लेखिएका पुस्तकहरूमा प्रतिनिधित्वको सन्दर्भमा ठूलो असमानता भएको गुनासो पटक–पटक सुनिन्छ भने बालपुस्तकहरूमा यो समस्या कम देखिन्छ । फेरि कथा सधैं नैतिक शिक्षाले भरिएका वा कुनै ज्ञान दिनैपर्छ भन्ने पनि अनिवार्य छैन । हास्यास्पद र सामान्य खालका कथाहरू पनि चाहिन्छ, पढ्नुपर्दछ ।

यसका अतिरिक्त हामी वयस्क पाठकले निम्न कुराहरूको निम्ति पनि बालपुस्तक पढ्न जरूरी छ ः

• बालपुस्तक पढ्ने सचेत अभिभावक र शिक्षकहरूलाई बजारमा कस्ता प्रकारका पुस्तकहरू उपलब्ध छन् भनेर बुझ्न मद्दत गर्नुका साथै आफ्ना बालबालिकाका लागि उपयुक्त पुस्तकहरू छनोट गर्न मद्दत पनि गर्दछ ।

• पुस्तकहरू समाजको ऐना भएकाले बालमनोविज्ञानको दृष्टिकोणले अहिलेका बालबालिकाहरूको जीवनशैली, सोच र उनीहरूको भावनाहरू बुझ्न पनि बालपुस्तकले धेरै सहयोग पुग्दछ ।

• बच्चा हुने अभिभावकका लागि त झन् आफ्ना बालबालिकासित कथा पढ्दै र रमाउँदै केही समय भावनात्मक रूपमा समय बिताउने सुनौलो मौका पनि हो ।

•  बालपुस्तकहरूले असल मानव हुनु र जीवन राम्रोसँग जिउनुको अर्थ के हो भन्ने जस्ता आध्यात्मिक प्रश्नहरूको उत्तर सहज रूपमा दिने प्रयास गर्दछ ।

• अरू कुनै पनि कारण नभए सुन्दर चित्रहरू हेरेर मनोरञ्जन लिनको लागि मात्र भए पनि बालपुस्तक पढ्न सक्नुहुन्छ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, बालकथाले बालबालिका होस् वा अन्य कुनै पनि उमेर समूहको व्यक्ति जस–कसैलाई पनि रमाइलो प्रदान गर्न सक्ने क्षमता बोकेको हुन्छ ।

वयस्क हुनमै व्यस्त भएका हामीहरूलाई बालसाहित्यका पुस्तकहरूले फेरि बाल्यकालको त्यही निष्फिक्री सागरमा सयर गराउने छ, हामीभित्रको त्यो चञ्चले र जिज्ञासु बालापनलाई जगाउनुका साथै हाम्रा थाकेका मस्तिष्कलाई पुनर्ताजगी प्रदान गरी हाम्रो कल्पनाशक्तिमा ऊर्जा भर्ने छ । के थाहा ? तपाईंको जीवनप्रतिका ती अनुत्तरित प्रश्नहरूको उत्तर तिनै बालपुस्तकहरू बीचमै पाउनुहुनेछ कि ?

मलाई आशा छ, अब यति सबै भनिसकेपछि तपाईंले पक्कै पनि कुनै एउटा बालकथाको पुस्तक पढ्नुहुन्छ होला । तर यदि त्यो बाल कथा पढेपछि तपाईंलाई रमाइलो लागेन, माथि भनिएका कुनै पनि कुरासित मेल खाएन र यो अनुराधाले त बेकारका कुरा लेखेको रहेछ भनेर रिस उठेमा दोष जति मलाई होइन तपाईंले पढ्नुभएको त्यो बालकथा लेख्ने लेखकमाथि नै थोपर्दिनुस् ।

किनभने, २०औं शताब्दीका सबैभन्दा प्रभावशाली लेखकहरूमध्ये एक, सी.एस. लुविस भन्छन्, ‘कुनै बालकथाले बालबालिकालाई मात्र रमाइलो प्रदान गर्छ भने बुझ्नुस्, त्यो बालकथा पटक्कै राम्रो छैन ।’