दीर्घकालीन आम्दानीको स्रोत बन्नसक्छ सुगन्धकोकिला

जापानमा एउटा चर्चित भनाइ छ- एक वर्षको प्रतिफल खोजेका हौ भने खेती गर, दश वर्षमा प्रतिफल चाहन्छौ भने रूख रोप र एक सय वर्षमा समृद्धि चाहन्छौ भने शिक्षामा लगानी गर। नेपालमा भने ठिक विपरीत आजको लगानीको प्रतिफल एक महिना, तीन महिना वा बढीमा एक वर्षमा चाहिन्छ हामीलाई।

अथवा यो भन्न सकिन्छ कि क्षणिक फाइदाका विषयमा हाम्रो ध्यान बढी छ। विकास निर्माणमा र निरन्तर कमाइ हुने जल, जमिन र जडीबुटी जस्ता तुलनात्मक लाभका क्षेत्रको दीर्घकालीन योजना आयोजना र सदुपयोगको बेलाबखत चर्का बहस भए पनि सो अनुसार कार्यान्वयन नहुनु नै नेपालले शतकदेखि गरिबीको ट्याग भिरिरहनुको मुख्य कारण हो भन्न अप्ठ्यारो मान्नै पर्दैन।

यस सन्दर्भमा बहुमूल्य जडीबुटीहरूको तथा आर्थिक महत्वका रूख प्रजातिको व्यापार एवं खेतीबाट पनि जनतालाई सबल, सक्षम र आत्मनिर्भर बनाउन सकिन्छ भनेर सुरु गरिएको सचेतनाको यो पहलमा यो पटक विश्व बजारका महँगा अत्तर र धुप बनाउन प्रयोग गरिने मूल्यवान् कपुर जातिको रूख सुगन्धकोकिला वा मालागिरी (मालागेडी) को खेती र बजार सम्भावनाको बारे व्याख्या गरिएको छ।

वानस्पतिक परिचय

लौरेसी वानस्पतिक परिवारमा पर्ने सुगन्धकोकिला १५ देखि २० मिटरसम्म अग्लो र बढीमा २ मिटरसम्म मोटाइ हुने सदाबहार रूख हो। प्राकृतिक रूपमा यो मध्य हिमालयदेखि सिक्किम, भुटान, मणिपुर र आसामको पहाडमा पाइन्छ। नेपालमा विशेषगरी लुम्बिनी र कर्णाली प्रदेशको ६०० मि. देखि १५०० मिटरको उचाइमा प्राकृतिक रूपमा पाइन्छ। हिजोआज अन्य धेरै जिल्लामा पनि खेती गरिएको छ।

लुम्बिनी र कर्णाली प्रदेशका जिल्लाहरू विशेषगरी दाङ, रोल्पा प्युठान र सल्यान जिल्लामा प्राकृतिक रूपमा बढी हुर्किने यो प्रजाति सुगन्धित फलको लागि प्रचलित छ। हर्वेरियम रेकर्डमा भने यो प्रजाति संखुवासभा जिल्लाबाट पनि संकलन भएको देखिन्छ। कपुरको जस्तै बास आउने यसको फल नै मुख्य प्रयोग हुने भाग हो।

उपयोगिता

यसको सुगन्धित तेलमा मुख्य रूपले मिथायल सिनामेट र सिनियोल भन्ने रसायन पाइन्छ र यसको बीउबाट निस्कने फ्याटी एसिडमा लोरिक एसिडहरू पाइन्छन्। यसको उपयोगी भाग फल, बोक्रा, काठ आदि हुन्। परम्परागत प्रयोगको रूपमा तेल निकालेको फलको बोक्रालाई सिन्के धुप बनाउन प्रयोग गरिन्छ। काठलाई अमेरिकामा पाइने स्यासाफ्रास नामको बोटको विकल्प पनि मानिन्छ।

काठबाट फर्निचर, हलो–जुवा आदि बनाउन प्रयोग गरिन्छ भने वैज्ञानिक प्रयोग स्वरूप तेल निकाली विभिन्न प्रकारका अत्तर बनाउन, सुगन्धित साबुनहरूको साथै लुगाफाटाहरू सुगन्धित बनाउन प्रयोग गरिन्छ। यसमा कपुरको केही मात्रा पनि पाइने भएकाले आयुर्वेदमा पनि प्रयोग गरिन्छ।

खासगरी छाती र पाठेघरको क्यान्सरमा पनि यो उपयोगी पाइएको छ। त्यस्तै गाउँघरमा शरीरको कुनै भाग सुन्निएमा बीउको लेप लगाउने चलन छ। रुघाखोकी, पेटमा जुका परेमा, दाँत दुखेमा सुगन्धकोकिलाको बीउ प्रयोग गरिन्छ।

बजार मूल्य र आय

सुगन्धकोकिला बेच्न बजार खोज्नुपर्दैन, मानिस घरमै आउँछन्। बर्सेनि यसको माग र मूल्य दुवै बढ्दै गएको छ। दाङको तुलसीपुर उपमहानगरपालिका-१९ छिल्लीकोटवासीले मात्रै सुगन्धकोकिला अर्थात् मालागेडी बिक्री गरेर यस वर्ष करिब दुई करोड रुपैयाँ आम्दानी गर्न सफल भएका छन्।

५० बोट जति पुराना रूख हुने किसानले वार्षिक ६-७ लाख सजिलै कमाएका छन्। यो क्रम पचास वर्ष बढी जान सक्छ। रूख धेरै ठूलोसम्म हुने हुँदा एउटा रूखले दुईसय किलोसम्म सुगन्धकोकिलाको फल दिएको रेकर्ड पनि छ। यसरी हेर्दा एउटै रूखको फलबाट राम्रो मूल्य पाउँदा कहिलेकाहीं त दुईदेखि चार लाख पनि आउन सक्ने देखिन्छ। फल प्रति केजी मूल्य सरदर ५५० देखि ६०० सम्म पर्न आउँछ।

कुनै बेला दुई हजार प्रति किलोसम्म पनि परेको स्थानीय परबिर पुनको अनुभव छ। सल्यान लगायत जिल्लामा पनि यसको व्यापार राम्रो छ। हाल यो वनस्पतिको खेती अन्य जिल्लामा पनि विस्तार हुने क्रममा छ। बिरुवा लगेको उदाहरण हेरियो भने २५ बढी जिल्लामा यसको खेती फैलिइसकेको छ भन्न सकिन्छ। धेरैजसो प्रदेश ४, ५ र ६ का जिल्लाहरूमा बिरुवा रोप्ने क्रम जारी छ। पूर्वतिर पनि किसान आकर्षित छन्। सुगन्धित तेल निकालेर बेच्न सकेको खण्डमा प्रति किलो १३ देखि १५ हजारसम्म पर्न आउँछ।

व्यावसायिक खेतीमा देखिएका समस्या

सुगन्धकोकिलाको खेतीमा देखिएको हालको समस्या भनेको कुनै कुनै रूखमा ठूलो भएर पनि फल नलाग्नु हो। भाले रूख परे भने फल नलाग्न पनि सक्छ भन्ने किसानको बुझाइ छ त्यसैले खेतीपाती गर्दा आठ–दश बोट भन्दा बढी गर्नु उपयुक्त हुन्छ भन्छन् लामो समय खेती गर्नेहरू। तर वैज्ञानिक हिसाबले हेर्दा यो जातिमा भाले र पोथी भाग एउटै फूलमा देखिन्छन्। सुगन्धकोकिलाको खेतीमा देखिएको अर्को समस्या भनेको बाख्राले (कलिलो बिरुवाको घाँस) तथा बाँदर र चराले (फल) धेरै मन पराउनु पनि हो।

यसका लागि बाँदर लाग्ने ठाउँमा छिल्लीकोटको जंगलमा भए जस्तै ठूलो संख्यामा बिरुवा लगाउनु उचित हुन्छ ताकि अलिअलि फल चरा र जनावरले खाए पनि धेरै फरक नपरोस्। ओसिलो सेपिलो ठाउँ र १५०० मिटर भन्दा माथि रोपिएका रूखहरूमा फल कम लाग्ने समस्या पनि देखिएको छ। ठूला रूखहरू मर्दै जानु किसानले भोगेको अर्को समस्या हो। यसमा हामी प्राविधिकहरूको ध्यान आकर्षित भएर अनुसन्धान सुरु गरिएको छ।

सरकारी सहयोग

खेती गर्न चाहने किसानलाई वनस्पति विभाग र सो अन्तर्गतका सात वनस्पति अनुसन्धान केन्द्रहरूले प्राविधिक सल्लाह दिंदै आएका छन्। विशेषत: वनस्पति अनुसन्धान केन्द्र सल्यानले केही वर्षयता सुगन्धकोकिलाको खेती प्रविधिमा अनुसन्धान गर्दै आइरहेको छ। दाङ, रोल्पा प्युठान तथा तल्लो कर्णालीका रुकुम, सल्यान आसपास हुनुहुन्छ वा यी जिल्लाहरूमा खेती गर्न चाहनुहुन्छ भने सुगन्धकोकिला खेतीका लागि केन्द्रले प्राविधिक सहयोग गर्ने गर्छ ।

अन्य जिल्लामा पनि थप प्रशस्त फलाउन सकेको खण्डमा हालसम्म व्यापारको समस्या देखिएको छैन। एक पटकको लगानीले ५०औं वर्षौंसम्म आम्दानी दिने सुगन्धकोकिला जस्ता बहुमूल्य रूखहरूको प्रवर्धनमा सरकारी निकायको पर्याप्त ध्यान जान नसकेको आम गुनासो सुनिन्छ। यसतर्फ तीनै तहका सरकारको ध्यान जानु जरूरी देखिन्छ ।