गौरवशाली पुर्खा बन्ने कि नालायक ?

आजभोलि औपचारिक र अनौपचारिक छलफलहरूमा व्यक्त गरिने एउटै साझा चिन्ता हो– ‘अब नेपालमा के हुन्छ ? दलहरू नसुध्रिने भए, नेपाल नबन्ने भयो।

यस्तो बहस चलेको वर्षौं भयो र यो कहिलेसम्म चल्ने हो थाहा छैन। जुनसुकै राजनीतिक प्रणाली स्थापना भए पनि आजसम्म उन्नतिका कुनै लक्षण देखिंदैनन्।

पछिल्लो ऐतिहासिक जनआन्दोलनपश्चात् स्थापना गरिएको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन प्रणालीले समेत जनतामा अपेक्षित आशा जगाउन नसक्दा समाजमा थप निराशा पैदा भएकाले यस्ता बहसहरू चलिरहेका छन्। यस्ता बहसका शृङ्खला कहिले रोकिने हो, आजको गम्भीर सरोकार यही नै हो।

मानव सभ्यताको विकासक्रममा हाम्रा पुर्खाहरूको अतुलनीय योगदान रहेको छ, जसको त्याग, संघर्ष र बलिदानले हामीलाई आजसम्म जीवित र गौरवान्वित तुल्याएको छ। उनीहरूको संघर्षको जगमा वर्तमान खडा भएको हो। नत्र हामी यस रूपमा फैलन र बाँच्न सक्ने थिएनौं।

यदि हामीले यसको हेक्का राख्न सकेनौं भने आफ्ना पुर्खाहरूप्रति साँच्चै कृतघ्न हुनेछौं र नयाँ सन्ततिका लागि अभिशाप बन्नेछौं। त्यसैले हामी आजको प्रगति र सुखका लागि पुर्खाहरूप्रति कृतज्ञ हुनुपर्छ। हामी उनीहरूका सदैव चिर ऋणी छौं।

खासगरी दुनियाँका धेरै सभ्यतामध्ये सिन्धु घाँटीको सभ्यता अग्रणी छ, जसबाट हामीले धेरै कुरा सिकेका छौं। यद्यपि मेसोपोटामिया, मिश्र, रोम, युनान र चिनी लगायतका सभ्यताहरू पनि मानव जातिका लागि वरदान हुन्।

मोहनजोदाडो र हडप्पा सिन्धु घाँटी सभ्यताका केन्द्र थिए, जसले संसारलाई धेरै कुरा सिकाएका हुन्। गृह निर्माण, सडक, नहर, स्नान गृह, कृषि प्रणाली, व्यापार, हातहतियार, प्रशासन, राजनीति र कूटनीति सबै सिकाए।

समयक्रममा ती सभ्यताहरू लुप्त भए पनि मानव जाति रहेसम्म तिनको प्रभाव र प्रकाश रहिरहनेछ। तर यतिबेला हामीले आफूलाई मानव जातिको बृहत्तर स्वार्थ भन्दा निकै पर धकेलेर निकै संकीर्ण बाटोमा हिंडाएका छौं।

मानव सभ्यताको भविष्यका लागि हामी हिंडेको वर्तमान बाटो निकै घातक र विनाशक छ। यस विषयमा सोच्ने कसलाई फुर्सद छ र ! अझ हाम्रो देश नेपाल त निकै तीव्र गतिमा गन्तव्यहीन यात्रातर्फ अग्रसर छ भन्दा फरक पर्दैन।

नेपालमा अहिले के हुँदैछ त ? के हामी आफ्नो कर्म र व्यवहारले आउने पुस्ताका लागि गौरवशाली पुर्खा बन्ने मार्गमा अग्रसर छौं त? हाम्रो यस्तै रबैयाले समाजमा सुख र शान्ति आउँछ त ? यस विषयमा संक्षिप्त चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ।

एकातिर प्रमुख प्रतिपक्षी दल कांग्रेसले सहकारी ठगीका विषयमा संसदीय छानबिन हुनुपर्ने माग राखे बमोजिम संसदीय छानबिन समिति बनाउने गृहकार्यका लागि कार्यदल गठन भई छलफल प्रारम्भ भइसकेको छ भने एकै नम्बरका नागरिकता दुई व्यक्तिसँग रहेको आरोपमा देशको प्रतिष्ठित मिडिया हाउस कान्तिपुर मिडिया ग्रुपका अध्यक्ष कैलाश सिरोहियालाई सरकारले गिरफ्तार गरेको छ। यसले नेपालको राजनीतिमा थप तनाव र जटिलता पैदा गरेको छ।

यसलाई आफूमाथिको आरोपलाई सामान्यीकरण गर्न गृहमन्त्रीद्वारा चालिएको रणनीतिक चाल र प्रतिशोधपूर्ण कदमको रूपमा पनि हेर्न थालिएको छ। आफूमाथि लागेको आरोपको छानबिन गराउन आलटाल गरिरहेका बहालवाला उपप्रधानमन्त्रीले अरू व्यक्ति माथि आरोप लाग्दा भने तत्काल गिरफ्तार गर्नु संगतिपूर्ण देखिंदैन।

राजनीतिमा लागेको व्यक्तिले आफ्नो सिद्धान्त र विचारलाई कर्म र व्यवहारले प्रमाणित गर्न सक्नुपर्छ। नत्र उसले धारण गरेको सिद्धान्त र विचार पाखण्ड साबित हुन्छ।

आफू स्वच्छ नभई अरूमाथि औंला ठड्याउनु युक्तिसंगत हुँदैन। तर आजभोलि अरूलाई दोषी र अपराधी देखाएर आफू निष्कलंक र पानीमाथिको ओभानो हुन खोज्ने प्रवृत्ति नेपाली राजनीतिको मूल चरित्र भएको छ। अहिलेको प्रकरण यस सिलसिलाको पछिल्लो कडी हो।

आफूमाथि लागेको आरोपका विषयमा स्वतन्त्र र निष्पक्ष छानबिन गर्न दिएर अझ कञ्चन र स्वच्छ प्रमाणित हुनु गलत हो र? नैतिक विज्ञानको दृष्टिबाट त छानबिनको माग गर्ने पक्ष त सच्चा शुभचिन्तक हो। गल्ती नगरेको भए छानबिनबाट किन डराउने ?

तर आफूमाथि लागेको अनुसन्धान रोक्न छानबिन समिति बनाउन तयार नभएर देशको राजनीतिलाई बन्धक बनाउने काम भइरहेको छ। यहाँ बद्नियत देखिन्छ।

विश्व मानचित्रबाट कुनै पनि सभ्यतालाई मेटाउनु छ भने त्यहाँको गौरवशाली परम्परा र संस्कृतिलाई मेटाइदिए पुग्छ। असल परम्परा र संस्कृति मेटिएपछि त्यस सभ्यताको प्राणवायु रहँदैन। आज नेपाल त्यही बाटोतर्फ अग्रसर छ भन्ने हाम्रा चरित्र र व्यवहारले प्रमाणित गर्दै लगेका छन्।

नेपाली समाजको वर्तमान अवस्थालाई दृष्टिगत गर्दा न यहाँ हाम्रो गौरवशाली परम्परा सुरक्षित छ, न त हाम्रा संस्कृति र निधिहरू नै। न बलिया प्रजातान्त्रिक संस्थाहरू निर्माण भएका छन् न आजसम्म कायम रहेका भरपर्दा सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहरहरू स्वाभिमानपूर्वक खडा छन्।

यी सबै सम्पदाहरूमा धमिरा लाग्दै गएको छ, जसको मुख्य कारण हामी आफैं हौं। हामीले आजसम्म जे–जति अवसर पायौं, पटक्कै सदुपयोग गरेनौं। यसको प्रतिफल स्वयं हामी र नयाँ पुस्ताले भोगिरहेको छ र थप भोग्नुपर्ने सुनिश्चित नै छ। अहिलेसम्म हामी के गर्दैछौं र के गर्नेवाला छौं भन्ने कुरा स्वयं हामीलाई थाहा छैन।

एकप्रकारले नेपाली समाज यतिबेला पूर्णतया दिग्भ्रमित छ। र घनघोर जङ्गलमा बाटो हराएको पथिकको नियति झेलिरहेको छ। संविधान छ, पालना छैन, कानुन छ, अनुसरण छैन।

सामाजिक सद्भाव खल्बलिएको छ र बिस्तारै स–साना स्वार्थ समूह र जातीय समूहहरू हावी हुँदै गएका छन्। स्थायी दबाब समूहको रूपमा सक्रिय रहनुपर्ने नागरिक समाज कुम्भकर्ण झैं लमतन्न छ। यस परिस्थितिले कालान्तरमा देशलाई कहाँ पुर्‍याउने हो, कुनै ठेगान छैन।

यसबेला विश्वको सर्वाधिक ठूलो लोकतन्त्रको अभ्यास गरिरहेको मित्रराष्ट्र भारतको लोकसभा चुनाव जारी छ। झन्डै एक अर्ब अर्थात् ९७ करोड मतदाता रहेको संसदीय निर्वाचन विश्वमा अन्यत्र हुँदैन। यो भारतको सम्पूर्ण जनसंख्याको ७० प्रतिशत हो।

भारत भन्दा धनी र शक्तिशाली राष्ट्रहरूमा समेत यो भन्दा सानातिना लोकतान्त्रिक अभ्यास मात्र हुन्छन्। यति ठूलो निर्वाचन सम्पन्न गर्नु निकै ठूलो चुनौतीपूर्ण कार्य हो। तथापि भारत यस कार्यमा सफल हुँदै आएको छ।

स्वतन्त्रताको झन्डै आठदशक व्यतीत हुन लागेको यस कालखण्डमा भारतले गहकिलो प्रजातान्त्रिक अभ्यास सम्पन्न गरेर आफूलाई लोकतान्त्रिक विश्वमा अब्बल साबित गरेको छ।

संभवत: यसपटकको लोकसभा चुनावले भारतीय लोकतान्त्रिक इतिहासमा नयाँ आयाम थप्नेछ र लोकतन्त्रको भविष्यलाई सुनिश्चित र अझै सुरक्षित तुल्याउने छ। यसबाट थोरै मात्र भए पनि हामीले सिक्न खोजेको वा सकेको भए वर्तमान दुर्दशा झेल्नुपर्ने थिएन। तर हामीलाई पटक्कै सिक्नु छैन, एकले अर्कालाई होच्याउनु र जित्नु छ।

अब अलिकति त्यहाँको चुनावी शैलीको चर्चा गरौं। भारतीय चुनावको शैली र नेपालको चुनावी शैलीमा पर्याप्त भिन्नता देखिन्छ, जसले आआफ्नो मौलिकता दर्शाउँछ। या हामीले अपनाउने शैली उन्नत वा पछौटे छ भन्ने प्रश्न उठ्छ।

भारतीय राजनीतिक दलहरू आफ्ना जनता र मतदातालाई असाध्यै माया र सम्मान गर्छन् भन्ने तस्बिर चलिरहेको चुनाव र नेतृत्वको कार्यशैलीले दर्शाउँछ। त्यहाँका सबै नेताहरू सधैंभरि झुटो बोल्दैनन्, जनताको दैनिकीको सूचना राख्छन् र हरेक सुख–दुःखमा सहभागी हुन्छन् भन्ने देखिन्छ। त्यति विशाल आवादी भएको भारतका राजनीतिक दलहरूले आफ्ना नागरिकसँग अधिकतम सम्पर्क, भेटघाट र अन्तरक्रिया गर्न सक्नु सामान्य कुरा होइन तथा ५४३ वटै लोकसभा निर्वाचन क्षेत्रका मतदातासम्म पुग्ने कोशिश गर्नु चानचुने कुरा होइन।

र, त्यसक्रममा नेताहरूले जनताप्रति दर्शाएको सद्भाव, प्रेम र ममत्व निकै लोभलाग्दो देखिन्छ। अनि हामी यता नेपालमा के गर्छौं त ? हामीलाई लाग्छ, नेता हुनु भनेको धेरै फरक हुनु हो। अझ एकदुई चोटि मन्त्री र सांसद हुनु भनेको त झन् विशेष खुबी नै हो।

यस्तो मनोविज्ञान र दम्भ बोकेर जनसमक्ष जाने र जनतालाई कर्कश व्यवहार गर्ने प्रवृत्ति हामीमा छ र यसले जनताको हृदयमा स्थान बनाउन सक्दैन। यस्तो भएपछि निर्वाचन नतिजा जे पनि आउन सक्छ। नेपालमा आजसम्म यस्तै चलिरहेको छ।

अहिले हाम्रो अवस्था के छ त ? यस विषयमा थोरै चर्चा गरौं। यता आएर नेपालका चुनावहरूको प्रवृत्ति बदलिंदो क्रममा देखिन्छ। विभिन्न राजनीतिक दलका स्पष्ट चुनावी एजेण्डाको पूर्ण रूपमा अभाव र सतही चुनावी अभियानले निर्वाचनको गरिमा र वजनलाई नै घटाइदिएको छ। र निर्वाचन फगत एउटा यान्त्रिक आयोजना साबित हुने खतरा बढेर गएको छ।

जनताका दैनन्दिन समस्यामा देखाइएको चासो चुनावको नतिजापश्चात् स्वतः गायब हुने गर्छ। शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारको चुनावी नारा साहित्यिक दस्तावेज मात्र बन्छन्। भौतिक विकासको नारा लागेको चार दशक पुग्न लाग्यो तर एउटा मात्र राष्ट्रिय राजमार्ग गतिलो छैन। अन्तर्राष्ट्रियस्तरका सडक छैनन्।

सरकारमा पुगेका राजनीतिक दलहरू विकास र समृद्धिका ठूल्ठूला भाषण गर्छन्। सामान्य उन्नतिका प्रक्रिया त सुस्त छन् भने तीव्र विकास र समृद्धि कसरी सम्भव छ ? दक्षिण कोरियाको ४१६ किलोमिटर लामो राष्ट्रिय राजमार्ग (सोल-बुसान) डेढ वर्षमा सम्पन्न भएको रहेछ। हामीले १०० किलोमिटर सडक बनाउनु पर्‍यो भने कम्तीमा दश वर्ष लगाउँछौं।

हामीले भत्काएको पूर्व–पश्चिम राजमार्ग बन्न कति वर्ष लाग्ने हो ठेगान छैन। मित्रराष्ट्र चीनको सहायतामा बन्न लागेको काठमाडौं चक्रपथ कहिले बनिसक्ने हो ठेगान छैन। मध्यपहाडी वा हुलाकी राजमार्ग कहिले बनिसक्छ ? ‘फास्ट ट्रयाक’ बनिसक्न अझ कति वर्ष लाग्ने हो ?

अर्बौं खर्चेर बनाएका अन्तर्राष्ट्रिय हवाई मैदान अलपत्र छन्। अनि हामी नारा दिने समृद्धिको ? अहिले हामीले जम्मा नारा दिने भनेको ‘मध्यम आय’को देश कहिलेसम्म बनाउने भन्ने हो। केवल चुनावी प्रयोजनका लागि ठूल्ठूला नारा दिएर क्रान्तिकारी बन्ने र सरकारमा गएर सिन्को नभाँच्ने नेपाली राजनीतिको मूल प्रवृत्ति भएको छ। यस मामिलामा कांग्रेस भन्दा कम्युनिस्टहरू निकै अगाडि छन्।

यस्तो सिलसिला कहिलेसम्म चल्ने ? कति पुस्ताले दु:ख पाउनुपर्ने ? भारतीय लोकसभा चुनावमा यो प्रवृत्ति निकै कम देखियो। राजनीतिक दल र तिनका नेता वा चुनावी उम्मेदवारहरू निकै गम्भीर र जनतामुखी देखिए। भाजपा, भारतीय राष्ट्रिय कंग्रेस, आम आदमी पार्टी वा अन्य दलले आफ्ना कर्मद्वारा जनताको मन जित्न खोजेको देखियो।

थोरै भए पनि हामीले यसको अनुसरण गर्नुपर्दैन त ? त्यस दिशामा कसैको ध्यान देखिंदैन। यस्तो भद्रगोल तालले देश कहाँ पुग्ला ? कसैमा गम्भीरता देखिंदैन। त्यसैले हामीमाथि एउटा गम्भीर प्रश्न उठेको छ, नयाँ सन्ततिका लागि के हामी नालायक पुर्खा बन्न लागेको हो ?

हाम्रो आचरण, व्यवहार र कार्यशैलीले यसैलाई संकेत गरेको छ। के अब राम राम भन्नुपर्ने हो वा काँध हाल्ने ठाउँ पनि छ ?