अर्घाखाँचीमा वनका पातपतिङ्गर संकलन गरेर मल उत्पादन, डढेलो नियन्त्रणमा सहयोग

२८ जेठ, बुटवल । गर्मी मौसममा आगलागीका घटनाले सताउने अर्घाखाँची जिल्लाका वनमा यो वर्ष त्यति धेरै आगलागीका घटना भएनन् । जनधनको क्षति पनि खासै भएन । यसको कारण थियो– वनजंगलका पात–पतिङ्गर संकलन तथा व्यवस्थापन ।

रुखबाट झरेर वनमा जम्मा हुने पात–पतिङ्गरमा आगलागी हुने र धेरै तिर फैलिने समस्या हुन्थ्यो । तर यसपटक वनमा त्यत्तिकै खेर जाने र आगलागीको कारण हुने पात पतिङ्गरलाई स्थानीयले संकलन गरेर प्राङ्गारिक मल उत्पादन गर्न थालेपछि आगलागीका घटनामा कमी आएको र वातावरणीय सन्तुलनसँगै आर्थिक उपार्जनको नयाँ सम्भावना पनि देखिएको डिभिजन वन कार्यालय अर्घाखाँचीका अधिकारीहरु बताउँछन् ।

जिल्लाका ४० वटा शून्य कोष भएका सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहहरूमा डिभिजन वन कार्यालयले ४ लाख रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरी पात–पतिङ्गर संकलन गरी व्यवस्थापन गरेको डिभिजन वन कार्यालय अर्घाखाँचीका सहायक वन अधिकृत एवं सूचना अधिकारी केशव खड्काले बताए ।

फागुनदेखि जेठ महिनासम्म बाँकी कोष भएका सामुदायिक वनहरूमा वन डढेलो रोकथामका लागि १० जनासम्मको वन डढेलो दस्ता गठन गरी दैनिक पात–पतिङ्गर संकलन गरी व्यवस्थापन हुँदा आगलागी नियन्त्रण भएको उनले बताए । ‘जिल्लाका ७३ प्रतिशत वन समूहहरूले गरेको पातपतिङ्गर व्यवस्थापन प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुँदा जिल्लाका वनमा आगलागी घटना ह्वात्तै घटे’ खड्काले भने ।

शीतगंगा नगरपालिकाको पावर सामुदायिक वनमा प्राङ्गारिक मल उत्पादनका लागि पातपतिङ्गरमा आधारित प्लान्ट स्थापना गरिएको छ । पावर सामुदायिक वनको लागत साझेदारीमा स्थापना गरिएको उक्त प्लान्टमा मेसिन खरिद तथा जडानमा ८ लाख रुपैयाँ खर्च गरिएको छ । वन क्षेत्रबाट पातपतिङ्गर संकलन गरी मेसिनस्थलसम्म ल्याउन पाँचवटा समूहलाई ८० हजार रुपैयाँ अनुदान प्रदान गरिएको सूचना अधिकारी खड्काले बताए ।

‘मेसिनमार्फत पात–पतिङ्गरलाई धुलो बनाई पोखरीमा १५ दिनसम्म कुहाएर ग्रेडिङ मेसिनबाट छुट्याएपछि प्याकेजिङ गरी प्राङ्गारिक मल बनाइन्छ’ खड्काले भने, ‘यसले पात पतिङ्गरका कारण गर्मी मौसममा हुने आगलागीका घटनामा धेरै हदसम्म कमी आएको छ, वातावरणीय सफाइ मात्र नभई आर्थिक लाभको समेत ढोका खोल्ने अपेक्षा गरिएको छ ।’

उद्यम सञ्चालनका लागि २ जना प्राविधिक जनशक्ति आवश्यक पर्ने र पात पतिङ्गर संकलनमा ठूलो संख्यामा स्थानीय संलग्न हुँदा रोजगारी समेत सिर्जना हुने डिभिजन वन अधिकृत मोहनप्रसाद श्रेष्ठले बताए ।

‘पात पतिङ्गरबाट उत्पादन भएको मल उपभोक्ताहरूलाई कम लागतमा बिक्री गर्ने योजना छ जसले उत्पादन वृद्धि भई किसानहरूलाई समेत लाभ पुग्ने विश्वास गरिएको छ,’ श्रेष्ठले भने ।

प्रदेश सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा समावेश

अर्घाखाँचीमा ७३ हजार २०७ हेक्टर वन क्षेत्र छ । जसमा सामुदायिक वनको क्षेत्रफल ३४ हजार ३४२ हेक्टर छ । जिल्लामा ४६६ वटा वन समूह छन् । ६ वटा स्थानीय तहमध्ये शीतगंगा नगरपालिकामा सबैभन्दा धेरै ४७ हजार ३६४ हेक्टर वन क्षेत्र छ । सबैभन्दा कम मालारानी गाउँपालिकामा २ हजार ८ सय ७०.३१ हेक्टर छ ।

अर्घाखाँचीको यो नौलो अभ्यासलाई देखेर प्रदेश सरकारको नीति तथा कार्यक्रममा समेत पात पतिङ्गर संकलन गरेर प्राङ्गारिक मल उत्पादन गर्ने उल्लेख गरिएको छ ।

पात–पतिङ्गर व्यवस्थापन गर्दा प्राप्त हुने फाइदाबाट स्थानीय उपभोक्ताहरू उत्साहित भएका र वन डढेलोको जोखिम समेत उल्लेख्य रूपमा घटेको डिभिजन वन अधिकृत श्रेष्ठले बताए ।

‘वातावरणीय सन्तुलन, स्वच्छता र आयआर्जनमा योगदान पुर्‍याउने यो पहललाई नमूनाका रूपमा जिल्लाभर अघि बढाउने तयारी छ’ श्रेष्ठले भने, ‘अर्घाखाँचीमा मात्रै वार्षिक औसत २ लाख १९ हजार मेट्रिक टन पात पतिङ्गर संकलन हुने र त्यसबाट करिब ३० करोड मूल्य बराबरको ६५ हजार मेट्रिक टन प्राङ्गारिक मल उत्पादन गर्न सकिने अनुमान छ ।’

वैज्ञानिक अध्ययन र वन व्यवस्थापन तथ्यांक अनुसार एक हेक्टर बाक्लो जंगलबाट प्रति वर्ष अधिकतम १० हजार र न्यूनतम ३ हजार मेट्रिक टन सुकेका पात पतिङ्गर संकलन हुन्छ ।

देशभरका वनमा यसरी नै पात पतिङ्गर संकलन गरेर प्राङ्गारिक मल बनाउने हो भने मुलुकले बर्सेनि भोग्दै आएको मल अभावको समस्या समाधान हुन सक्ने र रासायनिक मल आयातमा खर्च हुने अर्बौं रकम जोगिने जिल्ला वन अधिकृत श्रेष्ठ औंल्याउँछन् ।

डढेलोले २४ वर्षमा ७ हजार २४५३ हेक्टर वनमा क्षति

डिभिजन वन कार्यालय अर्घाखाँचीका अनुसार सन् २०००–२०२४ सम्मको २४ वर्षको अवधिमा जिल्लामा ३ हजार २ सय ९७ वटा डढेलोका घटना भएका थिए । जसमा ७५४९०.३२ हेक्टर वन जलेको थियो । डढेलोले सबैभन्दा बढी क्षति शीतगंगा नगरपालिकाको वनमा पुगेको थियो ।

अधिकांश डढेलोहरू मानवीय स्वार्थ र लापरवाहीले लाग्ने गरेका छन् । ग्लोबल फायर मनिटरिङ सेन्टरका अनुसार नेपालमा लाग्ने डढेलोेहरू ५८ प्रतिशत जानाजानी वा स्वार्थवस, २२ प्रतिशत लापरवाही र २० प्रतिशत दुर्घटना वा प्राकृतिक कारणले हुने गरेका वन तथा वातावरण क्षेत्रका जानकार युवराज कंडेलले बताए ।

वनमा हुने डढेलो नियन्त्रणको एउटा प्रभावकारी माध्यम वन जंगलमा थुप्रिएर रहने पात पतिङ्गरको उचित व्यवस्थापन पनि हो । अर्थात सुकेका पात पतिङ्गरलाई आगलागीको सिजन अगावै वनबाट हटाएर व्यवस्थापन गर्नु हो ।

‘वन ऐन २०७६ को दफा ४९(घ)ले वनमा आगो लगाउने वा आगलागी हुने कुनै कार्य गर्नुलाई कसुर मानेर यस्तो कसुर गर्नेलाई दफा ५० को उपदफा ४ ले क्षति भएको बिगो असुल गरी ३ वर्ष सम्म कैद वा ६० हजार रुपियासम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था गरेको छ’ कानूनका अध्यापक समेत रहेका कंडेलले भने, ‘वन कार्यालयहरूले यो व्यवस्थालाई कडाइका साथ पालना गराउने हो भने वनमा आगो लगाउनेहरू निरुत्साहित हुनेछन् ।’