जेन–जी भन्दा झन् ठूलो विद्रोह पर्खिरहेको कर्मनासा

‘बाबा, खै खोला’, कुक्कुरत (काँधेकुरीरत) जेन–अल्फा छोरीले बाबा काँधबाट ओर्लेपछि सोधिन्, ‘अब कहाँ खेल्ने बाबा ?’

छोरीले ‘खै खोला’ भनेर सोधेको बाल कविताको खोला थिएन । अर्थात् ‘गाई बगाउने’ बालकविते खोला थिएन । जुन खोला ‘कुखुरी काँ’बाट शुरु भएर ‘खै खोला, सुक्यो’ मा सुक्थ्यो । छोरीले खोजेको खोला हरिसिद्धिबाट करिब पाँच/सात मिनेट पैदल दक्षिण–पश्चिमबाट उत्तर बग्ने कर्मनासा थियो । जो फुलचोकी गोडाबाट फुत्त निक्लेर बागमतीमा सुक्थ्यो ।

कर्मनासामा ‘समृद्धि’ पर्खाल ठिंग उभिएको थियो । तपाईंले सुनेको, जानेको र भोगेको ‘भ्युटावरे समृद्धि’ पर्खाल । पर्खालले हरिसिद्धि र धापाखेल दुईतिरबाट चपक्क चेपेको थियो । यति चपक्क चेपेको थियो कि, कर्मनासा सास न बास भएको थियो । कर्मनासाले सास फेरिरहेको थियो कि थिएन ? पज पाइन्नथ्यो । पर्खालकै बाटोबाट कर्मनासामा ढल पसेको थियो । ढल पसेपछि बागमती नपुग्दै कर्मनासा त ‘बागमती’ बन्दैथियो ।

कर्मनासा छेउमा जेन–अल्फा छोरीले माटो खोजिन् । ढुंगा खोजिन् । झार खोजिन् । खर्सेट्टी झाडी खोजिन् । कमिला खोजिन् । लेडीबग नाउँ जानेकी छोरीले सुनपंखी खोजिन् । भोम्लाकाना खोजिन् । पुतली खोजिन् । तिनै उनका स्हङ (साथी) थिए ।

छोरीको हात समाएँ ।

पर्खाल उभिनुअघि कर्मनासामा धोबीले लुगा धुन्थे । धोबीसँगै इँटा बनाउने मजदुर, इँटा बोक्ने मजदुर र साना काँठीका डेरावाल लुगा धुन्थे । लुगा धुँदा निक्लेको धुनमा छोरी ढुंगा, माटो र झारसँग खेल्थिन् । बगिरहेको कर्मनासासँग आफू पनि बगेको अभिनय गर्दै बेलाबेलामा छाम्रा फाल्थिन् । कर्मनासाबाट पुट्लुङ्ङ आवाज आउँथ्यो । त्यसपछि गिट्टीभन्दा थोरै नाजो (ठूलो) ढुंगा फाल्थिन् । प्रतिक्रियास्वरुप ‘चोप्लाङ’ आवाज आउँथ्यो । चोप्लाङ आवाजलाई छोरीले ‘स्यानीमाय’ गीत ठानेर नाच्थिन् ।

चार वर्ष पुरानो दशैंताकाको फोटो मोबाइलमा हेरें ।

कर्मनासाको डुबिल्कामा तीन जना भुरा भौ खेल्दैथिए । डुबिल्कामा डुब्की लगाएको फोटो खिच्दा लजाउँदै दौडिए । भौ खेल्ने भनेको पौडी खेल्नु हो । नांगा गोडावाल नानीहरूले डुब्की लगाउने डुबिल्का नै कर्मनासा त थियो । भलै जीउ डुबाउन अयोग्य डुबिल्कामा तिनले डुबेको अभिनय गरेका किन नहोउन् ! बस्, नानीहरूले कर्मनासाका डुबिल्कामा धीत मारेर डुब्की लगाउँदै भौ खेलेको फोटो थियो ।

त्यसपछि पाँच वर्ष पुरानो भिडियो हेरें ।

जलारी कर्मनासामा जाल खेल्दैथिए । अधबैंसे जलारीको जालमा माछा पर्‍यो । त्यसबेला बाबा काँधमा कुक्कुरत जेन–अल्फा छोरो थिए । ती छोरा माछा हेर्न दौड्दै जलारीछेउ पुगे । माछा हेरे । दंग परे ।

कर्मनासा वरपर हेरें । पाँच वर्षअघि जाल खेल्न आउने जलारी थिएनन् । कर्मनासामा चक्लेटको खोल, चुरोटको ठुटा, चाउचाउको खोल र प्लाष्टिक पो खेलिरहेका थिए । माछा, भ्यागुता, गँगटासँग जेन–अल्फा छोरीको चिनजान र संवादको साइत घर्किसकेको देखेर मन चस्स दुख्यो ।

छोरीसँग खेल्न कर्मनासा किनारतिर झार, बुटा, झाडीवासी जीव मात्र बचेका थिए । छोरीका स्हङ मुख्ली, दुबो, उप्पासे, तिउरी, बन्सो, च्वारच्वारे, किटुके फूल, हजारी, ऐंसेलु, चोत्रा, माओवादी झार (वनमारा), कोदेझार थिए । छोरीले ढुंगाको चुल्हो बनाउँथिन् । माटोको म:म पकाउँथिन् । भन्थिन्, ‘बाबा ! आऊ, टिमी म:म खाऊ ।’ म:म पकाएर दिएको छोरीले अभिनय गर्थिन् त मैले खाएको ।

सिकार बोकेर हिंडिरहेका कमिलाका लाम देखेर छोरी रमाउँथिन् । दुलोभित्र पसेपछि बल्ल ‘बाइ’ भन्दै कमिलासँग बिदावारी हुन्थिन् । छोरीमन मौरी, अरिंगाल, भमरा, पुतली, बारुलासँगै उड्थ्यो । छोरी त पुतलीको पछि लाग्थिन् । लेडीबगले पखेटा खोलेर जुरुक्क उडेको हेर्दा दंग पर्थिन् । त्यसबेला तीनछक पर्थिन्, जब भोम्लेकानाले गोबरलाई गुच्चा बनाएर गुडाइरहेको देख्थिन् ।

कर्मनासा पूर्वपट्टि हरिसिद्धि त पश्चिमपट्टि धापाखेल । काठमाडौं पसेका सर्वसाधारण कर्मनासा वरपरका खेत र बारी लिजमा लिएका थिए । कतिका तरकारी फार्म थिए त कतिका गाई/भैंसी फार्म । मेसिनले कर्मनासालाई तरकारी फार्ममा तानेका थिए । बर्खामास फार्मदेखि तल खेतमा कतै कोदोेका बाला झुलेका हुन्थे त कतै धानका । जग्गा कारोबारीले प्लटिङ गर्न आजको मितिसम्म बालबाल बचेका खेत थिए ती बारी थिए ती । सीजी गु्रुपले कर्मनासा छेवैको डाँडो खुरल्ले पारेर सम्याउँदै थियो ।

सम्झिएँ, कोभिडकालीन कर्मनासा किनारमा उभिएका केही थान ऐंसेलु बोट थिए । ऐंसेलु पाके । त्यसैबेला त हो, जेन–अल्फा छोरोले ऐंसेलु चिनेको । ऐंसेलु चाखेको ।

कोभिडकालमा कर्मनासा त थियो, सर्वसाधारणले सास फेर्ने ठाउँ ।

तपाईंलाई भन्दैथिएँ, छोरी र बाबा कर्मनासा पुग्दा समृद्धि पर्खाल गोदावरीतिर लाग्दैथियो । छोरीले के हराएजसरी के नभेटेजसरी वरपर खोजिन् । न छाम्रा थिए न ढुंगा थिए न माटो । छोरी आँखामा पर्खालले चेपेर च्याउसे कर्मनासाको घाँटीमा समृद्धि सुर्काने गाँठो कसिंदै थियो ।

****

हामीले डेरा गरेको घरको आँगन र आँगन वरपर रूख छैनन् । डेराबाट निक्लनेबित्तिकै गोडा कालोपत्रे बाटोमा । पानी, माटो, ढुंगा, झारपातसँग भेट हुन कर्मनासा पुग्नुपर्थ्यो । कर्मनासा ‘पुत्रीकारिता’ स्कूल थियो । कुनै बेला पत्रकारिता नामक ‘कमैयाकारिता’ गरेको थिएँ । एकदिन त्यो ‘सक्रिय कमैयाकारिता’लाई ‘बाइ’ भनें । ‘आबेचोबे’ पत्रकारितासँगै ‘पुत्रकारिता’ थपियो । जेन–अल्फा पुत्रकारिता । त्यसपछि गरिरहेको थिएँ, जेन–अल्फा ‘पुत्रीकारिता’ ।

छोरीलाई कुक्कु गराएर कर्मनासा जानु र कर्मनासा किनारतिर बचेका झाडी, झारपात रूख चिनाउनु र चिन्नु कर्मनासा स्कूल पुत्रकारिता थियो । छोरीबाट नयाँ–नयाँ कुरा सुन्नु र सिक्नु नै पुत्रीकारिता थियो । छोरीले आफ्नो स्कूले म्याडमका नाउँ आफ्नो सहजता र बुझाइ अनुसार राखेकी थिइन्– सङटिङटाङ म्याम । पुत्रीकारिताकै क्रममा ढिलोगरी जानें, छोरीकी सङटिङटाङ म्याम नै संगीता म्याम थिइन् । पुत्रीकारिताले कर्मनासासँग जोड्ने ‘रसन’ हाल्यो । सुनारले सुनमा रसन हालेजसरी । यसको कारण थियो, छोरीलाई ‘खोला यो हो’ भनेर चिनाएकै कर्मनासा थियो ।

पुत्रकारिता र पुत्रीकारिता कहिलीकसो फेसबुकमा फोटो पोस्टन्थें । बेलाबेलामा लेखक झलक (सुवेदी) दाइ भन्थे, ‘धीतमारी खेल्नू । खेल्ने नै छोराछोरी साना हुँदा हो । पखेटा लागे त उडिहाल्छन् । उडेपछि खेलूँ भने पनि कहाँ पाई ।’

भ्यागुतागान

हाम्रो डेरा वरपर चार/पाँच वटा घडेरी थिए । खाली भाग भनेका तिनै घडेरी त थिए । धन्न, डेरापछाडि गुठीको खेत थियो । बर्खा लागेपछि तिनै घडेरीमा भ्यागुताले गाउँथे– बर्खे साँझ सजाउँदै ‘ट्वार ट्वार ट्वार’ । भ्यागुतागानमा मस्त हुन बा–छोरी निक्लन्थ्यौं । गानथलोमा यति सजग भएर पुग्थ्यौं कि, हाम्रो उपस्थितिले भ्यागुतागान नरोकियोस् । रोल्पा राङ्कोट दमाईडेराका मानसिङ दमाईले भोक्रा फुलाउँदै सनाही बजाएजसरी भ्यागुताले गाइरहेको देखेपछि छोरी आँखा मुख सकेजति ठूलो बनाउँथिन् । त्यसपछि सासैसासले ‘वाह्’ भन्थिन् ।

छोरीजत्रो नहुँदै मैले त भान्सामै भ्यागुता भेटेको थिएँ । भ्यागुतागान सुनेको थिएँ । बर्खा लाग्यो कि वस्तुभाउ लिएर चोत्राढारा, माइढारा र मझौढारा गोठ उक्लन्थ्यौं । (गोठ भनेका प्राय: एकतले खरछाने छाप्रा थिए । मूलघर बाहेकका घरलाई रोल्पा रुकुमतिर गोठ भन्ने चलन थियो ।) गोठमा जेइले भाङ्ङु धागो कात्दै ढिरो पकाइरहेकी हुन्थिन् । ‘फुट्रुक्क फुट्रुक्क’ फट्कदै भ्यागुता गोठको चुलोछेउमा पुग्थ्यो । कहिलेकाहीं त चुलोछेउमै पुगेर भोक्रा फुल्लाउँदै गाउँथ्यो ।

भाङ्ङु धागो कात्न फन्किरहेको हातको टाकु गतिमा ब्रेक लगाउँदै जेइले भन्थिन्, ‘कान्छा, हेर तो, बोक्रे पाहुना आए ।’

भ्यागुताको गाउँघरे नाउँ बोक्रे थियो ।

गएको जनैपूर्णिमाको दिउँसोपखको कुरा सुनाएँ है ।

त्यसदिन पनि छोरी र बाबा कर्मनासा जाँदैथियौं । आलीमा क्वाटी देखिन् । सिमीको पातमा राखिएको क्वाटी । आलीमा क्वाटी देखेर छोरी छक्क परिन् । कर्मनासा खोला पुग्नुअघि घडेरी र घर बन्न बाँकी खेतमा धान थियो । धानखेतको आलीमा क्वाँटी ।

‘बाबा कसलाई हो यो ?’

‘बोक्रेलाई ।’

‘बोक्रेलाई ?’

हरिसिद्धि डेराछेवैकी स्थानीय शारदा महर्जनलाई सोधेको सम्झिएँ ।

‘आज भ्यागुतालाई खाना खुवाएर पूजा गरेको नि !’

‘किन ?’

‘उहिलेउहिले भ्यागुताले मान्छेलाई बचाएको रे ! त्यसैको गुन तिर्न खाना दिएर पूजा गरेको हो ।’

‘कोबाट बचाएको ?’

‘भूतबाट ।’

‘कसरी ?’

‘उहिलेको कुरा । गाउँलेलाई खान्छु भनेर भूत आयो रे ! बाटोमा पानी भरिएको खाल्डो रहेछ । भ्यागुताले भूतलाई खाल्डोमै अल्मलायो रे ! यसरी, गाउँलेलाई भूतबाट बचाएकाले भ्यागुुतालाई पूजा गर्न थाले रे !’

शारदा महर्जनहरू खेतबारी जति घडेरी भएपछि बचेखुचेको खेतमा धान रोपेर चित्त बुझाइरहेका थिए । शारदाहरूका नेवा: समुदाय ‘बालीनालीमा लाग्ने कीरा खाएर बाली जोगाएकाले’ पनि ऋण तिर्न भ्यागुता पूजा गर्थे । क्वाटी भोजन गराउँथे । जसलाई ब्याँचायात नकेगु भन्थे (लेखक अभय श्रेष्ठसँगको कुराकानी) । ब्याँचायात नकेगुले पर्यावरण र मानव बीचको ‘सद्भाव’ सम्झाएको !

हरिसिद्धिको पुरानो बस्तीनजिकै खेत नै घडेरी भएर बनेका घरमा हाम्रो डेरा थियो । घर बन्नुअघि हाम्रो डेरामा पनि भ्यागुतागान हुन्थ्यो होला ।

यही बर्खाको एक दिनको कुरा हो ।

बोक्रे गाउने एउटा घडेरीमा नयाँ घर उभिने भयो । घरले गोडा टेक्न खनेपछि माटो थुप्रियो । छोरी थुप्रिएको माटो खेल्न थालिन् । घरी रोटीको आकार दिइन् त घरी चराको । राजधानीमा डेरावालका बच्चाबच्चीले माटो खेल्न पाउनु दुर्लभ थियो । भिडियो बनाउँदै छोरीलाई भनें, ‘तिमीजत्रै हुँदा म पनि गाउँमा माटो खेल्थें ।’ छोरीले खेल्न बोलाउँदै भनिन्, ‘टिमी ठूलोमा पनि माटो खेल है, बाबा ।’ छोरीको कुरा सुनेर खनिरहेका राजापुरे (बर्दिया)‘संघारी’हरू हाँसे । थारू भाषामा संघारी भनेको साथी ।

कर्मनासासँग पहिलो भेट

करिब तीन दशक पुरानो हिउँदमा चिनजान हुँदा कर्मनासाको अनुहार पानीरङको थियो । कर्मनासा सङ्लो बग्थ्यो । सिंहदरबारबाट करिब १० किलोमिटर दक्षिणमा कर्मनासा कलकल गीति धुनमा उत्तर लाग्दैथियो । शक्तिशाली मानिस र यो मुलुकको सत्ताले कर्मनासाको कर्मनास गरेका थिएनन् । ‘समृद्धि’ नामक विध्वंसले कर्मनासालाई सास न बास बनाएको थिएन ।

कर्मनासाछेउ हात्तीवन पश्चिमपट्टि खेतैखेत थिए । एउटा खेतमा उभिएको थियो, आकाश नै छेड्लाजसरी इँटाभट्टाको चिम्नी । हो, त्यो चिम्नी वरपरका खेत (तिहारलगत्तै) धानको जरा खुर्काएर चिल्लो पार्दैथिए । चिम्नी वरपर र तलमाथिका खेतमा झ्याउली उभिदैथिए । इँट्टा बनाउने र बोक्ने मजदुर बस्ने छाप्रालाई झ्याउली भन्थे । ३०/४० वटा झ्याउलीमध्ये एउटा झ्याउली हाम्रो बास बन्यो । जसमा दक्षिण रोल्पा नुवागाउँ पिरालेका धरम घर्तीमगर र उनका ठूला बा पनि बसे । झ्याउलीको छाना परालको थियो । मुन्टो निहुराएर झ्याउलीभित्र पस्थ्यौं । उभिन मन लागे झ्याउलीबाहिर निक्लन्थ्यौं ।

झ्याउलीवासी भएको भोलिपल्ट यनाबाङ्ङे नाइके मामाले खेत देखाउँदै भने, ‘भान्ज, तमी दुई भाइको खला हो यो । चिल्लो हुनेगरी खुर्काऊ । चिल्लो पार है, बड्डा । इँट्टा बनाने खला यही हो ।’

इँट्टा बनाउने वा बोक्ने मजदुर खेरखार पारी ल्याउनेलाई नाइके भन्थे । कामदार ल्याएवापत इँट्टा साहुले नाइकेलाई कमिसन दिन्थ्यो । उनै नाइके मामा रोल्पा भाबाङ यनाबाङका टेकबहादुर बाँठामगर थिए । बाबैले नाइकेसँग ‘मामाभान्जा’ साइनो गाँसिदिएका थिए । उनका छोरा भीम (चिरन) रोल्पा नुवागाउँ स्कूल पढ्ने बेलाका क्लासमेट र रुममेट थिए । होे, यनाबाङ्ङे नाइके मामाको पछि लागेर काकुको छोरा (भाइ) प्रकाश र म कर्मनासाछेउको झ्याउलीवासी भएका थियौं ।

अचेल सिटी स्केप अपार्टमेन्ट उभिएको वरपर झ्याउलीवासी ठूल्पाखा बस्थे । ठूल्पाखा बस्ने भनेको दिसा गर्ने हो । कर्मनासाछेउको त्यो पाखा त्यसबेलासम्म झ्याउलीवासी ठूल्पाखा बस्थे, जुनबेलासम्म हुस्सु हुन्थ्यो । हुस्सु हुुँदा ‘नेचर कल’ नहुने झ्याउलीवासीको बज्नु बाह्र बज्थ्यो । हुस्सु हुइँकिएपछि खुला ठाउँमा कसरी ठूल्पाखा बस्नु ?

हप्तामा एक दिन ‘हप्ता’ हुन्थ्यो । साहुले पैसा दिने दिनलाई झ्याउलीवासी ‘हप्ता’ भन्थे । हो, हप्तामा झ्याउलीवासी लुगा धुन र नुहाउन कर्मनासामा पस्थे । लुगा धुन्थे । नुहाउँथे ।

काठमाडौं खाल्डो जिन्दगी नै झ्याउलीबाट शुरु भएको थियो । झ्याउलीबाट डेरामा डेरा सरें । आजसम्म जारी डेरा जिन्दगी पाँगा (कीर्तिपुरे विश्वविद्यालय पढ्नेबेला)बाट थालिएको थियो । कीर्तिपुरे स्थानीयवासीसँग लयमा लय हाल्दै हामी विद्यार्थीहरूले पनि रत्नपार्कतिर जानुलाई ‘शहर जाने’ भन्थ्यौं । विद्यार्थीले नाउँ दिएको लाउडा नामक ठूलो बस चढेर कीर्तिपुर–रत्नपार्क गर्थ्यौं ।

एकदिन पाँगा छाडें, कीर्तिपुरेका अनुसार शहरको डेरावासी भएँ । बबरमहल, घट्टेकुलो, बुद्धनगर, नरेफाँटहुँदै हरिसिद्धि डेरावासी । हरिसिद्धि पुगेपछि कर्मनासासँग फेरि भेट भयो ।

लाग्दै किशोरवयको चिनजानले होला, सानोमा भौ खेलेको झाँक्रीखोलासँगै कर्मनासा पनि सम्झनामा आउँथ्यो । रपा स्कूल जाँदा भौ खेल्न सिकेको चुनबाङगार, लिबाङ पढ्ने बेला भौ खेलेको ढाङ्सीखोलासँगै कर्मनासा पनि सम्झनामा आउँथ्यो ।

झ्याउली र स्याउलीबासी संवाद

कर्मनासाछेउको इँटाभट्टा वरपर उभिएका झ्याउलीभित्र बिहान–बेलुकी स्टोभले ‘भुरुरुरु’ धुन झिक्थे । साँझपखे–स्टोभको भुरुरुसँगै झ्याउलीवासी कुनै एउटा झ्याउलीमा भेला हुन्थे । मादल घन्काउँथे । गाउँथे । नाच्थे । दिनभरको थकान भुल्थे । यस्तो साइत हर रात भने हुन्नथ्यो ।

झ्याउलीवासीले नाचगान गर्दा पनि नगर्दा पनि अग्लो ठाउँ (जहाँ अहिले क्लासिक टावर उभिएको छ) मा स्याउलीवासी(स्याल) भेला हुन्थे । कहिलीकसो स्याउलीवासीले झ्याउलीवासीको गला घाँस्थे त कहिले दोहोरी नै गाउँथे । झ्याउली र स्याउलीवासी बीच एकखाले गीति संवाद हुन्थ्यो । झ्याउली र स्याउलीवासी कहिले रुन्थे कहिले हाँस्थे । झ्याउली र स्याउलीवासीका संगीतमा कर्मनासा सुस्तसुस्त सुसाउँदै बागमती भेट्न बग्थ्यो ।

****

‘पुत्रीकारिता’ स्कूल कर्मनासामा झ्याउलीवासी नुहाइधुवाइ गरेका थिए । लुगा धोएका थिए । पर्खाल बन्न बाँकी कर्मनासामा धोबी लुगा धोइरहेका हुन्थे । ती कति सीतापाइला त कति कुन खोलाबाट कर्मनासा पुगेका थिए । ती सब बागमती बनेपछि पुगेका धोबी अब कर्मनासा पनि बागमती बनेपछि कहाँ जालान् ? डेरावाल, मजदूरका छोराछोरी कर्मनासामै भौ खेल्थे ।

बद्री बाजेहरूका लागि भने कर्मनासा न खोला थियो न पानी । पूर्वमन्त्री बालाराम घर्तीमगरपत्नी बेलमतीले आफ्नो घर सातदोबाटोमा एकसट्ठी सालको गर्मी महिनाको यादमा कर्मनासा सम्झँदै थिइन् । त्यो गर्मीमा पानीले राजधानी छाड्यो । मर्ता क्या नै कर्ता भनेजसरी मानिस पानी खोज्दै कर्मनासा पुगे ।

‘जेठा ज्वाइँले कर्मनासाको पानी किन्नुभएछ, हामी पनि त्यही पानी खाइम् । पानी नभएपछि के गर्ने त, खानै पर्‍यो ?’

बेलमतीलाई सोधें, ‘कर्मनासाको पानी पिउन नहुने हो र ?’

जवाफ दिन उनले आफ्ना बाहुन बद्री बाजेलाई सम्झिइन् ।

‘हाम्रा बाहुन बद्री बाजे (सापकोटा) भन्थे, ‘यो कर्मनासाको पानी खाने त के, मुख धोए पनि अगति पर्छ ।’ पानीको हाहाकार भएपछि के गर्ने? मुख धुने त के, खाइयो ।’

बेलमतीलाई बद्री बाजेहरूले कर्मनासा खोलाको पानी छोए पनि किन अगति पर्छ भनेर कारण भने खुलाएनन् ।

भारतको कर्मनासा नदी किन अपवित्र भनेर भारतका बद्री बाजेहरूले पौराणिक कहानी कहेका थिए । बिहारबाट उत्तरप्रदेशहुँदै गंगामा जाने श्रापित कर्मनासा नदीको अपवित्र भन्नुका कहानी बुनेका थिए–

राजा हरिश्चन्द्रका पिता सत्यव्रत थिए । एकदिन सत्यव्रतले आफू स्वर्ग जाने इच्छा आफ्ना गुरु वशिष्ठलाई सुनाए । गुरु वशिष्ठले भने सत्यव्रतको इच्छालाई इन्कार गरे ।

सत्यव्रतले अर्को उपाय खोजे । उनी विश्वामित्रकहाँ गए । स्वर्ग जाने वरदान मागे ।

विश्वामित्रले सत्यव्रतलाई स्वर्ग पठाए । तर, सत्यव्रत स्वर्ग जाने कुरा देवराज इन्द्रलाई मन परेन । उँधोमुन्टे पारेर सत्यव्रतलाई धरतीमा पठाए ।

विश्वामित्रले सत्यव्रतलाई आकाशमै रोके । आकाशमा उँधोमुन्टिएका सत्यव्रतको मुखबाट र्‍याल चुहियो । धर्तीमा खसेपछि त्यो र्‍याल कर्मनासा नदी बन्यो ।

र्‍यालबाट बनेको नदी कहीं पवित्र हुन्छ ? सराप परेको नदी भने । अपवित्र नदी भनेर दर्ज गरे ।

****

बद्री बाजेहरूले पनि हेला गरेको कर्मनासालाई समृद्धि पर्खालले हेलामात्र होइन, चेपेर सास न बास बनाएको थियो । हरिसिद्धिका बूढापाकालाई भन्थे, ‘बेलाबेलामा किसानका कर्म नै नास गर्ने गरी बाली बगाएकाले नाउँ नै कर्मनासा रह्यो ।’ कहिले धापाखेलतिर त कहिले हरिसिद्धितिर ‘नागबेली’ बगेको कर्मनासा देखाएर थपेथे, ‘कर्मनासामा नाग जोडी बस्थे । तिनका विछोड भयो । नागिनीको त कर्म नै नास भयो नि ! कर्मनासा भयो, खोलाको नाउँ । अहिले पनि मच्छिन्द्रनाथ बोक्ने काठलाई नक्खुखोलामा राख्छन् । विछोडिएका नाग भेट होऊन् भनेर (हरिसिद्धि स्कूलका पूर्व हेडसर धर्मगोविन्द महर्जनसँगको कुराकानी) ।

आफ्ना अनुभव र सम्झना सुनाउँदै हरिसिद्धिका ज्यापु समुदायका पाकाहरूले भन्थे, ‘खोला त एकदिन आफ्नो बाटो खोज्दै आउँछ ।’ पोहोर असोज १२ गते कर्मनासा आफ्नो बाटो खोज्दै निक्लेको थियो । शायद कर्मनासा कुनै बेला रोल्पातिर चल्तीको गीत गाउँदै निक्ल्यो, ‘घरको हेला, वनैको हेला, कुइरेपानी काटम् कि यै बेला ।’

कर्मनासा विद्रोह थियो । शक्तिशाली मानिस र यो देशका शासकले गरेको दोहन, शोषण र उत्पीडन विरुद्ध विद्रोह । भलै विद्रोहले शासक र शक्तिशाली मानिसले कर्मनासा चेपेर उभ्याएका हाउजिङ उभिइरहे । सरकारी पार्टी नेता र पूर्वमन्त्रीको स्कूल उभिइरहे ।

असोज १२ गतेको कर्मनासा विद्रोह थियो । कर्मनासाहरूका त्यस्ता विद्रोह कुनै बेला ‘प्राकृतिक’ थिए । जुन विद्रोहका कारण थिए । एक, कहिलीकसो उठ्ने ज्वालामुखी । दुई, कहिलेकाहीं जाने भुइँचालो । ज्वालामुखी र भुइँचालो जस्ता प्राकृतिक प्रकोपले कहिले बाढी आउँथ्यो कहिले खडेरी छाउँथ्यो त कहिले पहिरो जान्थ्यो ।

औद्योगीकरणसँगै शक्तिशाली देश र शक्तिशाली मानिसले गरेको कर्मनासाहरूको दोहन दिन दुगुना र रात चौगुना बढ्यो । कहिले कर्मनासा सुक्ने खडेरी हुन थाल्यो, कहिले कर्मनासा वारपार उर्लने भेलबाढी । गर्मीमा अचाक्ली गर्मी त जाडोमा धेरै जाडो । हुँदाहुँदा कर्मनासाबाट देखिने हिमालको रूप नै फेरियो । शक्तिशाली देश र शक्तिशाली मानिसले गरेको प्रकृति लुटतन्त्र विरुद्ध कर्मनासाहरूले विद्रोह थालेका थिए ।

दोहनकै शृंखलास्वरुप समृद्धि नामक पर्खाल उभिंदै थियो । पर्खालको बाटो भएर कर्मनासामा ढल पसेको थियो । ढल पसेपछि कर्मनासाको रूप र रङ फेरिएको थियो । रूप त ‘विरुप’ भएको थियो ।

पर्खालमा छोरीसँगै उभिएँ ।

‘बाबाको काँधमा कुक्कु गर्दै कर्मनासा जान्थें । ‘समृद्धि’ले ‘कर्मनासा’ त ‘कर्मनास’ भयो’ पर्खालमा उभिएको बेला मलाई लागिरह्यो कि, भोलि छोरीले भन्नेछिन्, ‘म उही अभागी छोरी हुँ, जो बाबाको ‘अहम्’ले मम्मी, दाजु र मेरा स–साना ‘रहर’ पनि रहर ‘रह’मै रहे । परिवारका सदस्यका ‘आधारभूत रहर’समेत पुर्‍याउन नसक्ने एकादेशका एक ‘ब्याड बाबा’ थिए । हो, उनै ब्याड बाबाकी छोरी म ।’

छोरीको ‘ब्याड बाबा’ । हतासिएँ । वरपर हेरें ।

जेन–अल्फा छोरीसँग कर्मनासा खोलामा थिएँ । छोरीले कर्मनासा खोला खोजिरहेकी थिइन् । कर्मनासा किनारमा खेल्ने ठाउँ खोजिरहेकी थिइन् ।

पर्खाल उभिएपछि कर्मनासा किनारले सिमेन्ट पाउडर घसेर चिल्लो थियो । भाङ्ङु, तीतेपाती, सिस्नो, चुत्रा, ऐंसेलु, बन्सो, उप्पासे झार थिएनन् । ती नभएपछि कसरी हुनु लेडीबग, पुतली, भोम्लाकाना, भँगेरा, पुतली, बारुला, अरिंगाल, कमिला … ।

प्रकृतिको नासा न कर्मनासा थियो नानीहरूको कर्मनासा । प्रकृति प्रदत्त नासा कर्मनासा थिएन ।

समृद्धि दोहनले कर्मनासा त कर्मनास हुँदैथियो । मानव र प्रकृति सद्भाव भत्केर कर्मनासा त कर्मनास हुँदैथियो । कर्मनासा त कर्मनास हुँदैथियो ।

फेरि समृद्धि पर्खालमा उभिएँ । यताउति हेरें । पर्खाल उभिएपछि न नानीले कर्मनासा देख्थिन् न कर्मनासाले नानी । कर्मनासा र नानीको बीचमा पर्खाल थियो । समृद्धि पर्खाल । समृद्धि त नानी र कर्मनासा बीच ‘पुल’ हुनुपर्ने होइन र ?

वारिपारिबाट पर्खाल लगाएर समृद्धिले दायाँबायाँ गर्न पाउँदैनस् भनेर कर्मनासालाई निरंकुशता लादिएको थियो ।

फेरि हरिसिद्धि क्यान्सर अस्पतालतिर नजर फालें । अस्पताल भएर नै छोरी र बाबा कर्मनासा पुगेका थियौं । अस्पताल अगाडि घाइते पुलिसचौकीलाई बटुवाले मोबाइलमा कैद गर्दैथिए । सुशासन ल्याउन भ्रष्टाचार विरुद्ध उठेको जेन–जी ‘विद्रोह’को बेला जलेको पुलिसचौकी चोसेमोसे थियो । कांग्रेस, एमाले र माओवादी सुप्रिमोका घरसहित सिंहदरबार, संसद्, सर्वोच्च अदालत जलेको धुवाँ कर्मनासा माथि–माथि उड्दैथियो । भलै जेन–जी विद्रोह ‘ओली–देउवा–प्रचण्ड तन्त्र’मात्र फालेर स्थगित भएको थियो । ‘डरमर्नु’ प्रतिगमन ‘डर’ बाँकी नै थियो ।

जेन–अल्फा छोरीलाई पुलुक्क हेरें ।

सुशासन आएन, सर्वसाधारणका दिन फिरेन भने, जेन–अल्फाले गर्ने विद्रोह कति भयानक होला ?

पर्खाल र कर्मनासा हेरें ।

ठूलो विद्रोह त बाँकी नै थियो । छोरी र कर्मनासा बीचको पर्खाल बनाउने कुशासन विरुद्धको विद्रोह । प्रकृति दोहन विरुद्धको विद्रोह । कर्मनासाहरूको कर्मनास गरी सारा कर्मनासा नै सखाप पार्ने भ्रष्टाचार र कुशासन विरुद्धको ‘अनिवार्य विद्रोह’ त बाँकी नै थियो । जेन–जीको त्यो सुशासनको लागि गर्ने अझ ठूलो र भयानक विद्रोह बाँकी नै थियो । त्यो विद्रोह ओलीहरूको कुशासन विरुद्ध मात्र थिएन, सारा कर्मनासाहरूका कर्म नास गर्ने ट्रम्प, सीहरू जस्ता शक्तिशाली मानिस र शक्तिशाली मुलुकका कुशासन विरुद्ध पनि थियो ।

तपाईं नै यी स–साना जिज्ञासाका जवाफ दिनुस् त, आजको मितिसम्म बचेका पाखा, बारीमा पनि घर उभिए भने कहाँ होला, बोक्रेगान ? नेवा: समुदायले बोक्रेलाई कहाँ भोजन गराउँदै पूजा गर्लान् ? ‘पुत्रीकारिता’ स्कूल कर्मनासा नै कर्मनास भए, नानी र कर्मनासा ‘हाल’ के हाल जस्तै होला ?

फोटोहरू: नवीन विभास