डा. लीला राज दाहाल

सन २००४ को अगस्ट महिना अर्थात बि.सं. २०६१ साल भदौमा अमेरिकाको ओहायो बिश्विद्यालय एथेन्समा भौतिक शास्त्रमा बिद्यावारिधी, पि. एच. डी., गर्न आएयता नेपालमा बुवा-आमा भाइ-बहिनी लगायत आफन्तहरुसँग मिलेर दसैं मनाउने अवसर जुटेको थिएन । एक वर्षपछिको मंसिरमा बिवाह गर्न नेपाल त गइयो, तर त्यसयता नेपाल गएर परिवारसँग दसैं मनाउने मौका मिलिरहेको थिएन । यद्यपि अमेरिका आएकै वर्ष २०६१ को दसैंदेखि नै जमरा राखेर तथा केहि वर्ष पछिदेखि चण्डी पाठ  समेत गरेर मौलिक रुपमा दसैं मनाउने हरसम्भव प्रयाश भने निरन्तर जारी रह्यो । पछि सन २००६ को अगस्ट अर्थात २०६३ को भदौदेखि ओहायोकै टोलेडो विश्वविद्यालयमा आएर अलि ठुलो नेपाली समुदायसँग दसैं मनाउन थालियो । संयोगवस पि. एच. डी. सकेर सन २०११ देखि स्थानीय शीसा कम्पनीमा बरिष्ट बैज्ञानिकको रुपमा कार्यरत भइयो, र स्थानीय नेपाली समुदायसँग दसैं मनाउने कामले निरन्तरता पाइरह्यो । सन २०१२ अर्थात बि. सं. २०६९ को दसैं भने नेपालबाट आउनुभएका बुवा-आमा सहित टोलेडोका साथिभाइहरुसँग मनाइयो ।

बिगत एक दशकमा नेपाल गएर दसैं मनाउने प्रयाशको बाधकका रुपमा पढाइको ब्यस्तता, छोटो समयको अन्तरमा जन्मेका दुई छोराहरु तथा नेपाल गएर फेरि भिसा ईण्टरभ्यु दिनुपर्ने झण्झटहरु रहे । यो वर्ष करिब ती सबै झण्झटहरुबाट मुक्त भएपछि जसरिपनि साना २ छोराहरुलाई लिएर दसैं मनाउन नेपाल जाने योजना बन्यो र त्यहिअनुसाट टिकट लिइयो । टिकट त लिइयो, तर नयाँ संबिधान घोषणा अगावैदेखिको निरन्तरको मधेश बन्द र पछिल्ला दिनहरुको अघोषित भारतीय नाकाबन्दीले साना केटाकेटी सहितको यात्रा असहज हुने निश्चित थियो । आफ्नो घर मोरङको लेटाङमा भएकोले बिराटनगर बिमानस्थलबाट मधेश आन्दोलनको केन्द्र दुहबी हुँदै जानु पर्ने हुँदा घर तथा ससुराली दुबै तर्फ तनाव थियो । यद्यपि ससुरालीघर काठमाण्डौमैं भएकोले त्यता भने अवस्था केहि सहज थियो । भारतीय नाकावन्दी सुरु भएसँगै खाना पकाउने ग्याँस र गाढीको तेलको अभाव हुन थालेसँगै त्यो सहजता पनि कायम रहिरहन भने सकेन ।

सुरुमा फूलपातिको २ दिन अगाडि पुग्नेगरि टिकट काटेको भएपनि बिशेष कारणवस टिकट परिवर्तन भएर टीकाको अघिल्लो दिन मात्र नेपाल पुगिने अवस्था बन्यो र त्यसैअनुसार उक्त दिन ३ बजे नेपाल पुगियो । त्यसदिन बिमानस्थलबाट काकाको छोरा भाइको गाढीमा भक्तपुर ससुरालीघर पुगेर आराम गरियो । भोलिपल्ट टीकाको दिन काठमाण्डौमा ३-४ ठाउँमा टीका लगाएर साँझसम्म जसरि पनि लेटाङ घर पुग्ने योजना बन्यो र संयोगवस बिराटनगर जाने बिमानको ४:३० बजेको टिकट पनि पाइयो । बल्ल-बल्ल पाइएको ट्याक्सी र भाइको गाढीको सहयोगले काठमाण्डौमा हतार-हतारमा ससुराली, मावली ससुराली, र काकीहरुकहाँ टीका लगाइसकेर ४:३० बजेको बिमानबाट बिराटनगर हुँदै बेलुकि ठिक ८:०० बजे लेटाङको घरमा पुगियो । त्यसपछि बुवा-आमासँग टीका लगाउने तथा भाइ-बुहारी, बहिनी-ज्वाईं तथा केटाकेटीहरुलाई टीका लगाउने कार्यक्रम राति १०:०० बजेसम्म चल्यो । दुर्गा माताको कृपाले बिजया दशमीकै दिन घर पुगेर सपरिवार टीका लगाउन पाएकोमा खुशी महशुस भयो । यसरि १२ वर्षपछिको दसैं नेपालमा मान्यजनहरुसँग टीका लगाएर मनाउन सफल भइयो ।

टीकापछिको ८-९ दिनको लेटाङ बसाइ भने केहि सहज रह्यो । त्यसबिचमा त्रयोदशीको दिन एउटा गाढी रिजर्भ गरेर झापा र मोरङमा मावली लगायत अरु आफन्तहरुकहाँ घुमघाम तथा टीकाटाला गरेर दसैं सम्पन्न गरियो ।

लेटाङमा हाम्रा छिमेकका प्राय सबैजसो घरहरुमा छोराहरु बिदेशमा भएपनि खेत-बारीका गर्हाहरु बाँझा थिएनन । कतै धान काटेर उठाईंदै थियो त कतै ट्याक्टरले जोताउने काम हुँदै थियो । बारीमा सागपातका अतिरिक्त सानै संख्यामा भएपनि बाख्रा तथा कुखुराहरु पालेर दैनिक गर्जो टार्ने प्रयत्न घर-घरमा भैरहेका प्रतीत हुन्थे । दसैंको समय भएकोले निधारभरि टीका र जमरा लगाएका मानिसहरु बाटामा पैदल तथा मोटरसाइकलमा हिंडिरहेका भेटिन्थे । मौसमपनि न धेरै गर्मी, न जाडोको स्थितीमा दसैंलाई स्वागत गरिरहेको आभास हुन्थ्यो । आहा ! हाम्रो संस्कार, हाम्रो परम्परा, जसले हाम्रो परिवार, समाज, र सिङ्गै राष्ट्रलाई एक सुत्रमा बाँधेको छ । हामी बिदेशमा बसेर जतिसुकै सम्पत्ति कमाऔं, जति नै सुखसयलमा बसेर आरामदायी जीवन बिताऔं, तर चाडपर्वको समयको त्यो माटोको सुगन्ध, त्यो सानिध्यता, पारिवारिक सद्भाव, भातृत्वप्रेम ! के हामी सम्पत्तिले किन्न सकौंला ? अहँ सकिन्न, कदापि सकिन्न । त्यसैले त बेलाबेलामा आफ्नो मातृभूमि फर्केर त्यो अमृत रसास्वादन गर्ने जिजिविशा हरेक नेपालीको मुटुको अन्तरकुन्तरमा सदा-सर्वदा रहिरहेको हुन्छ, र अवसर प्राप्त हुनेबित्तिकै प्रस्फुटित भैहाल्छ ।

अफिसमा धेरैदिन बिदा नमिल्ने भएकोले तिहार समेत मनाएर फर्कन मिल्ने अवस्था बनेन । त्यसैले ८ दिनको लेटाङ बसाईपछि अरु ६ दिन काठमाण्डौ बसेर अमेरिका फर्कनेगरि भद्रपुर बिमानस्थल हुँदै काठमाण्डौतिर लागियो । मधेश आन्दोलनको कारण बिराटनगर जान असहज भएकोले भद्रपुरहुँदै फर्कनु पर्यो । काठमाण्डौ आएपछि बाँकी रहेका दिनहरु उपत्यकाका बिभिन्न स्थानहरु घुमेर र किनमेल गरेर बिताइयो । त्यसबिचमा भुकम्पले क्षतिग्रस्त धरहरा, बसन्तपुर दरबार क्षेत्र, भक्तपुर दरबार क्षेत्रहरु घुमियो । किर्तीपुरको त्रिभुवन विश्वविद्यालय लगायतका क्षेत्रहरु घुमेर पुराना सम्झनाहरुलाई पुनर्ताजगि गराउँदै अन्तिम दिन कार्तिक २० गते शुक्रवार सपरिवार भगवान श्रीपशुपतिनाथको दर्शन गरेर मनमनै चाँडै अर्कोपटक दर्शन गर्न आउने बाचा गर्दै बेलुकि ८:५५ को कतार एयरवेजको उडानमार्फत आफूमात्र कर्मथलो टोलेडो, ओहायो, अमेरिकाको लागि प्रस्थान गरियो । परिवारहरुचाहिं केहिसमय उतै बसेर पुष लागेपछि मात्र फर्कनेछन ।

एक दशकको लामो अन्तरालपछिको यो छोटो नेपाल यात्राको अनुभव पारिवारिक भेटघाटको दृष्टिले अत्यन्तै सकारात्मक रहेपनि देशको समग्र स्थितिमा भएको परिवर्तन तथा पुर्वाधार निर्माणको सन्दर्भमा निराशापूर्ण लाग्यो । केहि सकारात्मक परिवर्तनहरु देखिएपनि समग्रमा परिवर्तनको गति अत्यन्तै धिमा र कुनै-कुनै अवस्थामा त ऋणात्मक दिशातिर गएको प्रतीत भयो । सञ्चार लगायतका क्षेत्रमा स्पष्ट परिवर्तन भएको भएपनि देश बिकाशको मेरुदण्डको रुपमा रहेको सडक र बिद्युतको बिकाश आशातीत रुपमा भएको देखिएन । काठमाण्डौमा भक्तपुर जाने ६ लेनको बाटो र डा. बाबुराम भट्टराईको पालामा बिस्तार भएका केहि सडक खण्ड बाहेक समग्रमा सडकको अवस्था सुधार भएको लागेन । तर प्रत्येक वर्ष थपिएका गाढीले गर्दा गाढी र सडकको अनुपात बढ्न गै अहिलेको ईन्धन अभावको समयमा पनि जताततै ट्राफिक ब्यवस्था अस्तब्यस्त भैरहेको देखिन्थ्यो । यदि ईन्धन अभाव नभएर सामान्य अवस्था भएको भए कस्तो स्थिति हुन्छ होला ? अनुमान मात्र गर्न सकिन्छ ।

हाम्रो लेटाङतिर भने राजमार्ग जोड्ने नयाँ गुणस्तरीय पिच बाटो बनेको रहेछ । सबैभन्दा निराशा मुलुकको एकमात्र मेरुदण्ड मार्गको रुपमा रहेको पुर्व-पश्चिम राजमार्गको स्थिति देखेर लाग्यो । ईटहरीबाट बिर्तामोडसम्म जाँदा त्यो बाटो १० वर्ष अघिभन्दा खराब स्थितिमा पाएँ । धेरैजसो स्थानमा पिच आधा मात्र बाँकी छ भने बाटोमा २ तर्फि पनि राम्रोसँग गाडी कुदाउन मिल्ने छैन । गाढीको संख्या भने अत्याधिक बढेको छ । हुनत राज्यको ध्यान बाटो नभएका स्थानमा नयाँ बाटो निर्माण गर्नेतिर गएको हुनसक्छ, तर भैरहेका बाटोको, त्यसमा पनि पुर्व-पश्चिम राजमार्ग जस्तो मेरुदण्ड मार्गको स्तरउन्नति गरेर यथाशीघ्र कम्तीमा ४ लेनको बनाउन बिशेष ध्यान पुग्नु पर्थ्यो । ब्यक्तिगत रुपमा भन्नुपर्दा मलाई अमेरिकाको सबैभन्दा मनपर्ने कुरा भनेको यिनीहरुको सडक सञ्जाल हो, जसले यहाँको अर्थतन्त्र चलायमान बनाउन ठुलो भुमिका खेलेको छ । हाम्रोमा पनि पुर्व पश्चिम ३-४ वटा र उत्तर-दक्षिण ८-१० वटा पक्की सडक बनाउने हो भने जुम्लाको स्याउ एक दिनमैं झापा पुग्ने र झापाको खाद्यान्य सोहि दिन जुम्ला पुग्ने स्थिति बन्न कुनै गार्हो छैन । गुणस्तरीय सडकसँगै राज्यले उद्योग सञ्चालन गर्न पर्याप्त बिद्युत उपलब्ध गर्ने हो भने मलाई लाग्छ बाँकी काम निजी क्षेत्रले गर्छन र देशको आर्थिक बिकाशले छलाङ मार्न लामो समय लाग्दैन । त्यसैले कम्तीमा आगामि १० वर्ष सरकारको पूर्ण प्राथमिकतामा गुणस्तरीय सडक सञ्जाल र बिद्युत उत्पादन हुनुपर्छ । अर्को मुख्यकुरा हाम्रो जस्तो भौगोलिक बिकटता भएका पहाडि स्थानहरुमा सडक सञ्जाल बिस्तार गर्दा आवश्यकता अनुसार छोटा-छोटा सुरुङ निर्माणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ जस्तो लाग्छ, जसले बाटोको लम्बाई मात्र घटाउँदैन, अपितु दुर्घटना न्यूनिकरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । अमेरिकाको पेन्सिलभेनिया लगायतका राज्यमा पहाड छिचोल्न उल्लेख्य मात्रामा त्यस्ता छोटा सुरुङहरु बनाइएका हुन्छन, र यो तरीका हाम्रोमा पनि उत्तिकै उपयुक्त हुनसक्छ ।

अन्त्यमा, संबिधान निर्माण भएसँगै देश आर्थिक बिकाशको युगमा प्रवेश गर्छ भन्ने सोचाइमा हाल चलिरहेको आन्दोलनले केहि समय ब्यवधान खडा गरेपनि समयक्रममा यसको समाधान आएर ढिलोचाँडो देश अगाडि बढ्ने नै छ । यद्यपि संबिधानसँगै मुलुकमा राजनितीक स्थिरता आउला भनेर सोच्ने हामीहरु जस्ताको लागि अहिले केहि निराशाको स्थिति छ । तरपनि यसको निकाशसँगै मुलुक आर्थिक बिकाशको युगमा प्रवेश गर्छ र गर्नुपर्छ । यो पटकको भ्रमणमा मैंले त्यस्ता उत्साही र भविष्यप्रति सकारात्मक युवावर्ग गाउँघरतिर साथै काठमाण्डौमा आफन्तभित्रै तथा छर-छिमेकमा प्रसस्त भेटें । यो भनेको राष्ट्रको पुँजि हो, जसलाई राज्यले हरसम्भव जोगाएर राख्न सक्नुपर्छ, र त्यसको प्रयोग गर्ने वातावरण बनाउन सक्नुपर्छ । बिदेशमा काम गरेर कमाएर पठाएको बिप्रेशषले मात्र राष्ट्र समृद्ध हुँदैन भन्ने कुरा राज्य सञ्चालकहरुले बुझ्नुपर्छ, र केहि समय बिदेशमा निर्माण लगायतका क्षेत्रमा काम गरेका दक्ष जनशक्तिलाई देशमा फर्काएर राष्ट्रनिर्माणमा लगाउन सक्नुपर्छ । यसो गर्नसके हाम्रो देशले आर्थिक बिकाश तथा पुर्वाधार निर्माणमा देखिनेगरि फड्को मार्न धेरै समय लाग्ने छैन । जय नेपाल ।