सक्रिय राजनीतिबाट विश्राम लिएपछि थानकोटमा रहेको आफ्नो निवासमा लेखपढ गरेर दिन बिताइरहेका छन् मोदनाथ पौडेल (प्रश्रित) । अन्तर्वार्ताका लागि घरमा पुग्दा उनी आफैं ढोका खोल्न आए ।

हाल ७४ वर्षको उमेरमा हिँडिरहेका प्रश्रित झट्ट हेर्दा ६० आसपासका देखिन्छन् । उनको ज्यान हृष्टपुष्ट छ । अनुहारमा चाउरीका धर्साहरु टर्च बालेर खोज्नुपर्छ । यद्यपि पछिल्लो समय उनको मानसिक तीक्ष्णता भने सिथिल हुँदै गइरहेको छ । आफूलाई ३-४ वर्षयता विस्मृतिले छोप्न थालेको प्रश्रितले बताए ।

प्रस्तुत छ, पूर्वएमाले नेता तथा प्रगतिशील साहित्यकार प्रश्रितसँग उनको निजी जीवनका विविध आयामहरुबारे अनलाइनखबरकर्मी चिरञ्जीवी पौडेलले गरेको कुराकानीः

तपाईंको घरको नाम ‘गौथलीको गुँड’ भन्ने सुनेको थिएँ । यहाँ त जानकी सदन लेखेको रहेछ नि ?

मैले काठमाडौंमा पहिलोचोटि बनाएको घरको नाम थियो गौथलीको गुँड । यो मेरो तेस्रो घर हो ।

मान्छेलाई जीवनभरिमा एउटा घर बनाउन मुस्किल पर्छ, तपाईंले तेस्रो बनाइसक्नुभो ?

घर मेरो पनि एउटै हो । पुरानो बेचेर नयाँ किनेको ।

पहिलोपटक मन्त्री हुनासाथ घर बनाउनुभएको हो क्यारे । राम्रै कमाइ हुँदोरहेछ कि कसो ?

सुरुको घर बनाउँदा म मन्त्री भइसकेको थिइनँ । ०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएर प्रजातन्त्र आएपछि मैले स्वयम्भुमा स-सानो घर बनाएको थिएँ । समकालीन कम्युनिस्ट नेताहरुमध्ये काठमाडौंमा घर बनाउने म दोस्रो हुँ । मभन्दा अघि प्रदीप नेपालले मात्रै बनाउनुभएको थियो ।

प्रजातन्त्र आउनासाथ कसरी घर ठड्याउन सफल हुनुभयो त ?

प्रजातन्त्र आएपछि म स्वयम्भूमा एउटा साथीको घरमा बस्न थालेको थिएँ । उसको घरको आँगनमा चारआना घडेरी थियो । यो घडेरी बेच्न पाए हुन्थ्यो भनिरहन्थ्यो । मैले एक दिन सोधेँ, ‘कतिमा दिने त ?’ उसले लाख रुपैयाँ आना भन्यो । मैले किन्ने निर्णय गरेँ ।

मसँग पहिलेदेखि आफ्नो किताब बिक्रीबाट जम्मा भएको अलिकति पैसा थियो । त्यसबाट उसको आधा मूल्य तत्काल चुक्ता गरेँ र बाँकी किताब बेच्दै बिस्तारै तिरेँ ।

घर बनाउने क्रममा बुढा-बुढी आफैं मजदुर भएर खट्यौं । डण्डी काट्नेदेखि बालुवा बोक्ने, ईट्टा ओसार्ने सबै काम गर्‍यौं । दुईजना मात्रै मिस्त्री लगाएर साना-साना कोठा भएको तीन तल्ले घर बनायौं ।

तर, पछि त्यहाँ बाटोको समस्या भयो । सात फिटको बाटो दिन्छु भनेको साथीले तीन फिट मात्रै दियो । मोटरसाइकल पनि नछिर्ने भयो । फेरि सामुन्नेमा ढ्याप्पै हुने गरी दुई आना जग्गामा अर्को घर ठडियो । हाम्रो घरको ढोकामात्रै देखिने भयो । त्यसैले त्यो घरलाई गौंथलीको गुँड नामाकरण गरेको थिएँ । यसैलाई लिएर खगेन्द्र संग्रौलाहरुले मसला बनाए ।

मेरो घरको चर्चा बढ्दै गयो । हुँदा-हुँदा अख्तियारसम्म मविरुद्ध उजुरी पुगेको थाहा पाएँ । त्यसपछि एक दिन आफैं अख्तियार गएँ । मैले यो-यो स्रोतबाट यसरी घर बनाएको हो भनेर तत्कालीन अख्तियार प्रमुखलाई बुझाएँ । उहाँले धन्यवाद दिएर बिदा गर्नुभयो ।

त्यसपछि ०५२ सालमा म मन्त्री भएँ । नौ महिना मन्त्री क्वाटरमा बसियो । सरकार ढलेपछि मैले आफ्नो किताब बिक्रीको क्रमलाई तीव्रता दिएँ । त्यसबाट केही पैसा संकलन भयो । अनि, गौंथलीको गुँडलाई १२ कि १३ लाखमा बेचिदिएँ । त्यो सबै पैसाले स्वयम्भुमा सशस्त्रको ब्यारेक नजिकै घडेरी किनेँ साढे दुई लाखका दरले । त्यहाँ घर बनाउँदाखेरिको छुट्टै कथा छ ।

त्यो पनि सुनाइदिनुस न ?

घडेरी त किनियो, तर घर बनाउन एक पैसा थिएन । त्यसपछि धेरै सोचेर मैले एउटा जुक्ति लगाएँ । मैले चिनेका जानेका साथीभाइ, आफन्त, व्यवसायीहरु गरेर करिब सवा सय जनाको सुची बनाएँ । अनि सबैलाई सम्वोधन गरेर एउटा चिठी लेखेँ । चिठीमा लेखेँ ‘मलाई तिमीले घर बनाउनका निम्ति पाँच वर्षभित्रमा फिर्ता गर्ने गरी घटीमा एक हजारदेखि बढीमा २० हजार रुपैयाँसम्म निर्ब्याजी रकम सापटी दिनुपर्‍यो । कसैको पैसा खाएर भागिन्न ।’

मेरो यो आइडिया सफल भयो । धेरैथोरै सबैले सहयोग गर्नुभयो । बसन्त चौधरीले ७० हजार, विनोद चौधरीले ५ हजार, माधव नेपालले १० हजार, प्रदीप ज्ञवालीले ५ हजार यस्तै-यस्तै गरी जम्माजम्मी साढे १५ लाख रुपैयाँ उठ्यो । मलाई सापटी दिनेहरुको सुची अहिले पनि सुरक्षित राखेको छु ।

त्यो घर फेरि किन बेच्नुभयो र यति टाढा आउनुभो ?

सशस्त्रको ब्यारेक नजिकै थियो घर । माओवादी जनयुद्धमा सशस्त्रको ब्यारेकमा आक्रमण हुने खतरा थियो । उनीहरुले डाँडाबाट सशस्त्रलाई ताकेर बम हाने भने हाम्रो घर पनि ढुटो हुन्थ्यो । त्यसमाथि पूर्वमन्त्रीको घर भनेपछि मेरो घरलाई पनि निशाना बनाउन सक्थे ।  त्यसैले बेच्नुको विकल्प रहेन ।

त्यो घर ६५ लाखमा बिक्री गरेँ । पहिलेको उठाएको सापटी रकममा तिर्न बाँकी ८-१० लाख तिरेँं । २० हजार चाहिँ मान्छे नभेटेर अझै तिर्न सकेको छैन ।

त्यो घर बेचेपछि अलि सस्तो घर खोज्न थाल्यौं । खोज्दै जाँदा यहाँ आइपुगियो । सात आना जग्गामा बनेको एक तल्लाको घर थियो । घरधनी ड्राइभर रहेछन् । उनलाई ऋण लागेर बेच्न खोजेका रहेछन् । कतिमा दिने भनेको १३ लाख भने । सस्तो लाग्यो र किनेँ । त्यतिबेला आँगन थिएन । यो आँगन भएको घडेरी उनकै भाइको रहेछ । भाइसँग कुरा गरेँ । उनले भने, ‘म तपाईंकै किताब पढेर कम्युनिस्ट भएको हुँ, जीवनमा जग्गाको कारोवार गरेर धेरै पैसा कमाएँ । यो आँगन तपाईंलाई फूलबारीको रुपमा मेरो उपहार भो ।’ यसरी आँगन सित्तैमा आयो ।

पहिलेको घर बेचेको पैसा अझै बाँकी थियो । त्यसले यो घरपछाडि १० आना जग्गा थपेँ, सवा लाख रुपैयाँको दरले । त्यसपछि फेरि मैले केही पुरस्कारहरु पाएँ । पुरस्कारबाट आएको रकम र अलिअलि सरसापट गरेर घरको तल्ला थप्यौं । अहिले तल्लो फ्ल्याट भाडामा दिएको छु । माथि हामी बुढाबुढी बस्छौं ।

नेपालमा जति कम्युनिस्टहरु छन्, तीमध्ये आधा तपाईंकै किताब पढेर भएका हुन् भनिन्छ । किताब बेचेर कति पैसा कमाउनुभयो ?

आधा त होइन, २५ प्रतिशत कम्युनिस्ट मेरो किताब पढेर भएका हुन् भन्ने दाबी गर्न सक्छु । तपाईंको किताब पढेर कम्युनिस्ट भएँ भन्नेहरु कति हुन्छन् कति । किताबबाट ठ्याक्कै यति कमाएँ भनेर भन्न सक्दिनँ । तर, मेरा किताबहरु खुबै बिकेका छन् । १०-१२ वटा किताबहरु ८-९ संस्करणसम्म छापिएका छन् । पञ्चायतकालमा त मेरा किताब हटकेक नै थिए । प्रजातन्त्र आएपछि पनि बिक्ने क्रम रोकिएन ।

जहाँसुकै आमसभा हुँदा पनि म बोराका बोरा किताब पठाउँथे । ठाउँको ठाउँ बिक्थे । एउटा आमसभामा १०-१२ हजार मेरो हात पथ्र्यो । माओवादीको जनयुद्धमा पनि मेरा किताबहरु पाठ्यसामग्रीको रुपमा प्रयोग हुने गरेको पछि नेताहरुले सुनाउनुहुन्थ्यो । वास्तवमा साहित्यको आम्दानीले मेरो जीवनयापनमा धेरै भरथेग भएको छ ।

लेखनमा सक्रिय हुन भनेर राजनीतिबाट चाँडै अवकास लिनुभयो, योबीचमा के-के लेख्नुभयो त ?

मैले दुई कारणले राजनीतिबाट विश्राम लिएको हुँ । एउटा कारण उमेर हो । एमालेमा ६५ वर्ष पुगेपछि नेताहरुले अवकास लिनुपर्छ भनेर मैले नै प्रस्ताव गरेको थिएँ । यसको प्रयोग आफैंबाट गरेँ । तर, दुखको कुरा अरुले यसको अनुशरण गरेनन् ।

दोस्रो र मुख्य कारणचाहिँ आफूलाई लेखनमा केन्दि्रत बनाउनलाई नै हो । पार्टी छाडेपछि केही समय निकै लेखेँ पनि । यो बीचमा पाँच-सात सय लेख अखबारहरुमा आए होला । तर, अहिले लेख्ने क्रम घट्दै गएको छ । पहिलेजस्तो लेख्ने क्षमता छैन र जाँगर पनि । केही उपन्यासहरु छन् सिध्याउनुपर्ने । केही फुटकर साहित्य पनि छन् । त्यसैमा काम गर्दैछु ।

यति लामो राजनीतिक जीवनमा कहिल्यै पार्टीको प्रमुख पदमा पुग्नुभएन । नचाहनुभएको हो कि नसक्नुभएको ?

नचाहेको नै हो । राजनीतिकर्मीका रुपमा बढी परिचित भए पनि मैले आफ्नो मूल क्षेत्र साहित्यलाई नै मान्दै आएँ । पार्टीमा प्रमुख पद लिएको भए मेरो कलम डुब्थ्यो । साहित्य सिर्जना अवरुद्ध हुन्थ्यो । त्यही भएर अध्यक्ष, महासचिवमा दावी नै गरिनँ ।

एकपटक मन्त्री बन्नुभयो, त्यसको अनुभव कस्तो रह्यो ?

मन्त्री बन्नुलाई नै ठूलो रुपमा लिएको थिइँन । हामीले थुप्रै काम सुरु गरेका थियौं तर, सरकार नौ महिनामै ढलिहाल्यो । त्यतिबेला मैले सम्हालेको एउटा मन्त्रालय अहिले फुटाएर ६ वटा भइसकेका छन् ।

धर्मलाई अफिम भन्छन् कम्युनिस्टहरु । तर, तपार्इंले त शिक्षा मन्त्री भएका बेलामा आफैं सहभागी भएर चरुहोम गराउनुभयो नि ?

म शिक्षामन्त्री हुँदा मुम्बईमा लगेर बेचिएका दिदीबहिनीहरुलाई कुनै संस्थाले उद्दार गरेर ल्याएछ । सायद २०-२२ जना थिए । उनीहरुमाथि ‘दाग’ लागेकाले परिवार र समाजको डरले आफ्नो घर जान सकेनन् । त्यसपछि उक्त संस्थाले उनीहरुलाई कार्यकर्ता बनाएर सतरुद्री गर्ने अनि सतरुद्री गरेको पानीले नुहाइदिएर चोख्याउने कार्यक्रम बनाएछ । त्यसमा मलाई अतिथि हुन आमन्त्रण गरियो । राम्रो सोचका साथ गरिएको कार्यक्रम भएकाले भाग लिएँ ।

तपाईंले त्यहाँ के-के गर्नुभयो ?

म कर्मकाण्ड जानेको मान्छे । पहिले-पहिले सप्ताह पनि भन्ने गर्थेँ । तीन ठाउँमा भागवत, दुई ठाउँमा देवी भागवत र एक ठाउँमा रामायण भनेको छु । म पहेँला वस्त्र लगाएर प्रमुख अतिथिको आसनमा बसेँ । वेदका मन्त्र पढेर स्वाहा स्वाहा गरेँ । त्यसबाट चरु होमबाट निस्केको तरखु लगाएर उहाँहरुलाई भने, ‘तिमीहरु आजबाट पवित्र भयौ, बेश्यालयमा लागेको पाप पखालियो ।’ बडा राम्रो कार्यक्रम भयो ।
 
तर, तपाईं यस्ता कुरामा विश्वास गर्नुहुन्थ्यो र ?

मैले विश्वास गरेको होइन । ती बेचिएका चेलिबेटीहरुको मनोबल बढाउनका लागि यति गरिदिएको हो । कुनै धार्मिक विधि गर्दा ती चेलीबेटीले आफूलाई शुद्ध ठान्छन् र परिवार तथा समाजको नजरमा पनि चोखो हुन्छन् भने त्यसलाई किन साथ नदिने ? आखिर उनीहरु रहरले बम्बईको बेश्यालयमा पुगेका थिएनन् । दलालहरुले गरेको गल्तीको सजायँ उनीहरुले किन भोग्ने ? त्यसैले यो अनुष्ठान केवल उनीहरुको हीनतावोध हटाउनका लागि गरिएको थियो । तर, फेरि पनि खगेन्द्र संग्रौलाहरुले यसलाई मसला बनाए ।
 
त्यसोभए धर्म-संस्कृतिप्रति तपाईंको दृष्टिकोण के हो त ?

संस्कृति त म पनि मान्छु । जहाँसम्म धर्मको कुरा छ, मेरो परिभाषामा धर्म भनेको कर्तव्य हो । जस्तै आगोको धर्म तातो हुनु हो । पानीको धर्म तल बग्नु हो । हावाको धर्म तेर्सो बहनु हो । तपाईं यहाँसम्म आउनुभो, तपाईंलाई अन्तरवार्ता दिनु मेरो धर्म हो ।

म परलोकमा विश्वास गर्दिँन । यो भौतिक संसारबाहेक अर्को कुनै संसार छ भन्ने लाग्दैन । मरिसकेपछि स्वर्ग वा नर्क गइन्छ भन्ने मान्यता राख्दिनँ ।

आफ्ना पितामाताको देहावसानपछि हिन्दू विधिअनुसार दाहसंस्कार र १३ दिने कर्म त गर्नुभयो होला ?

गरेँ । त्यतिबेला म सानै थिएँ ।

वार्षिक श्राद्ध गर्ने गर्नुभएको छ कि छैन ?

विधिपूर्वक श्राद्ध गर्दिँन । तर, आफ्ना पूर्वजको तिथिमा आफ्नै हिसाबले उहाँहरुलाई स्मरण गर्छु । उहाँहरुको तस्वीर टेबलमा राख्छु । खिर र फलफूल अर्पण गर्छु । उहाँहरु फलानो हो, उहाँहरुको योगदान यस्तो थियो भनेर चर्चा गर्छु । नातेदारहरुलाई बोलाएर खुवाइपियाइ गर्छौं । भाञ्जाभाञ्जीलाई टीका लगाइदिन्छु । मैले ३० वर्षदेखि श्राद्धलाई यस्तो रुपमा परिमार्जन गरेको हुँ ।

आफ्नो देहान्तपछि सन्तानले कस्तो क्रियाकर्म गरुन् भन्ने चाहनुहुन्छ ?

मलाई जलाउने भए पनि जलाउन् । अस्पतालमा बुझाउने भए पनि बुझाइदिउन् । आफ्ना इष्टमित्र बोलाएर भात खुवाउन् । यति गरे पुग्छ ।
मान्छेको मृत्यूपछि आत्मा कहाँ जान्छ होला ? के शरीरसँगै आत्मा पनि मर्छ ?

आत्मा भनेको त के हो र ? तपाईंले एउटा बिउ रोप्नुहुन्छ । त्यसको निश्चित आयु हुन्छ । त्यो आयु सकिएपछि सकियो । बाबुको शुक्रकीट आमाको डिम्बमा गएर जोडिएर हामी जन्मियौं । हामीले यही प्रक्रियाबाट सन्तान जन्माउँछौं । हामी मरेपछि आत्मा भन्ने चिज त्यहीँ समाप्त हुन्छ । शरीरसँगै सबैथोक सकिन्छ । नाम र काम मात्रै बाँकी रहन्छ । हामीबाट जन्मेको सन्तानमा हाम्रो संस्कार र स्वभाव वितरण हुन्छ । अरु केही रहन्न ।

भगवानको विषयमा चर्चा गरिएका धार्मिक शास्त्रहरु कसरी जन्मे होलान् ? के सबै काल्पनिक हुन् ?

मान्छे तर्कशील हुन्छ । समाजमा मान्छेलाई मनोरञ्जन दिन र नैतिकता सम्झाउन सम्झाउन आवश्यक भयो । यसका लागि तर्क र कल्पनाशक्तिका आधारमा विभिन्न कथाहरु रचना गरिए । यसैबाट ग्रन्थ बने ।

तपाईं माछा-मासु खानुहुन्छ कि खानुहुन्न ?

पहिले खान्थेँ । अचेल खासै खाइन्न ।

के-केको मासु खानुभएको छ ?

चाख्नलाई जेको पनि चाखेको छु । एकचोटिलाई सुंगुरदेखि गाईको मासु पनि खाएको छु । प्रयोग गर्न केही पनि बाँकी राख्नुहुन्न भन्ने मान्यता छ मेरो ।

गाईको मासु कहाँ खानुभयो ?

भारतको मेघालय जाँदा खाएको हुँ । त्यहाँका नेपालीमा चल्दोरहेछ । मैले पनि चाखेँ । त्यसपछि कहिले पनि खाएको छैन ।

एमालेको नौ महिने सरकारमा मन्त्री हुँदा पद्मरत्न तुलाधरले गाईको मासु खान पाउनुपर्छ भन्नुहँुदा ठूलो काण्ड भएको थियो । यसमा तपाईंको मान्यता के छ ?

म गाईको मासु खान पाउनुपर्छ भनेर वकालत गर्दिँन । पहिलो कुरा, नेपालमा हामीले गाईलाई राष्ट्रिय जनावर घोषित गरेका छौं । दोस्रो कुरा, गाईसँग नेपालीहरुको धार्मिक आस्था जोडिएको छ । म भौतिकवादी हुँ भन्दैमा सबै जनता भौतिकवादी हुनुपर्छ भन्ने छैन । बहुसंख्यक जनताले विरोध गर्न सक्ने कुरालाई जबरजस्ती किन लाद्ने ? खानेले आखिर खाइरहेकै छन् ।

मदिरालाई चाहिँ कसरी लिनुहुन्छ ? तपाईं कत्तिको सेवन गर्नुहुन्छ ?

पहिले-पहिले गरिन्थ्यो । त्यस्तै खालका कार्यक्रमहरुमा जाँदा पिउन कर लाग्थ्यो । तर, अहिले पिउँदिन । मदिराले मान्छेलाई औसत चेतनाबाट पर धकेल्छ । तपाईंले रक्सी खानुभएको थियो भने मसित यति नरमसँग बोल्नुहुन्नथ्यो । मैले पनि तपाईंलाई जे पायो, त्यही भन्न सक्थेँ । चेतना सन्तुलित हुनुपर्छ र आफ्नो नियन्त्रणमा हुनुपर्छ । त्यसैले मदिरा सेवन राम्रो होइन ।
 
कम्युनिस्ट भएर पनि पूर्वराजाहरुप्रति तपाईंको आशक्ति देखिन्छ । यो विरोधाभास किन ?

म राजसंस्थाप्रति आशक्त होइन । इतिहासको कुनै समयमा राजसंस्थाको आवश्यकता थियो । पहिलो चरणमा राजतन्त्रले नै सबै समाजलाई बटुलेको हो । त्यतिबेलाको प्रगतिशील भूमिका हो यो । पछि सामन्तको रुप लिएर जनता लुट्न थालेपछि विश्वभर उनीलाई फाल्ने क्रम चल्यो ।

नेपालमा चाहिँ राजसंस्था हामीले मात्रै फालेको भन्न मिल्दैन । यसमा भारत र भारतीय नेताहरुको ठूलो हात छ । जबसम्म राजसंस्था थियो, त्यहाँ उनीहरुले आफ्नो कुरा हुवहु लागू गराउन सक्दैनथे । राजसंस्था फालेपछि दलहरुमार्फत आफूले जे चाह्यो, त्यही गराउन सकिन्छ भन्ने निस्कर्षका साथ उनीहरुले राजाविरुद्धको संघर्षमा साथ दिएका हुन् ।

विगतमा राजा महेन्द्रले पनि राजनीतिक दल र नेताहरुको भारतपरस्त चरित्र देखेपछि सत्ता हत्याए । उनले राष्ट्रवादको लहर ल्याए । नेपालमा पूर्वपश्चिम राजमार्ग बनाए । चीनसँग जोड्ने कोदारी राजमार्ग बनाए । चीनकै सहयोगका देशभर उद्योगधन्दा खोले । महेन्द्रले बनाइदिएका पूर्वाधारमै आज हामी बाँचिरहेका छौं । उनलाई निरंकुश भनेर आलोचना गरिरहँदा महेन्द्रका सकारात्मक पक्षहरुलाई हामीले बिर्सनुहुँदैन । त्यतिबेला नेपाललाई वैदेशिक हस्तक्षेपबाट जोगाउन जस्तो भूमिका आवश्यक थियो, महेन्द्रले त्यस्तै भूमिका निभाएका हुन् । त्यसैले म राजसंस्थाको विश्लेषण एकांकी रुपमा गर्न चाहन्न ।

तपाईंलाई स्त्रीप्रेमी चित्रण गर्ने खालका विभिन्न चुट्किलाहरु छन् बजारमा । के युवाअवस्थामा तपाईं स्त्रीहरुप्रति अति नै क्रेजी हुनुहुन्थ्यो ?

त्यो गलत हो । अलिकति प्रतिभाशाली मान्छेप्रति केटीहरु झुम्मिन्छन् । मेरो वरिपरि पनि झुम्मिए होलान् । तर, मैले कसैप्रति गलत नियत राखिनँ । म नारीवादी लेखक थिएँ । नारीलाई केन्द्रमा राखेर थुप्रै किताब लेखेको छु । यसको अर्थ नारीप्रति हुरुक्क हुन्थेँ भनेर बुझ्नु हुँदैन ।

उदाहरणका लागि, शान्ता मानवीको कथामा मैले नारी बन्धन र मुक्ति भन्ने किताब लेखेँ । उनी अहिले मन्त्री छिन् । बालविधवा हुन् । पढ्न पाइनन् । म त्यतिबेला भैरहवा कलेजमा पढाउथेँ । घरमा असाध्यै हेपिएको थाहा पाएर मैले उनलाई ‘भैरहवातिर आउ, पढाइदिन्छु’ भनेँ । उनी आइन् पनि । तर, जतिबेला उनी आइन्, म जेल परेको थिएँ । मलाई नभेटेपछि उनी दिल्ली गइछन्, फुपूलाई भेट्न । तर, उनकी फुपु केटी बेच्ने काम गर्दिरहिछन् । आफूलाई पनि बेच्ने षडयन्त्र गरेको थाहा पाएपछि शान्ता उनीबाट फुत्केर भागिछन् र दिल्लीकै एउटा कलेजमा पियन काम गर्न भएर थालिछन् ।

त्यहाँबाट मलाई एउटा चिठी लेखिन् । उनले लेखेकी थिइन्, ‘दाइले मलाई केटाकेटीदेखि नै पढ्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो  । पढ्ने इच्छाले तपाईंलाई भेट्न आएँ । तर भेट्न सकिँन । अब मेरो जिन्दगी यत्तिकै सकिने भो । यतै मर्छु होला ।’ त्यो चिठीले मलाई निकै भावुक बनायो । त्यसपछि नै हो मैले नारी बन्धन र मुक्ति लेखेको  ।

जेलबाट निस्केपछि एउटा साथीलाई लिएर उनलाई खोज्न दिल्ली गएँ । खोजेर ल्याएँ पनि । त्यसपछि धेरैले मेरो र उनको सम्वन्धका विषयमा कुरा काट्न थाले । केही सम्वन्ध थिएन भने किन दिल्लीसम्म पुगेर खोजीखोजी ल्यायो त ? भन्नेखालका कुराहरु मैले पनि सुनेँ । मानिसहरु घटनामाथि प्रतिक्रिया जनाउँदा त्यसको पृष्ठभूमि हेर्दैनन् ।

अर्को कथा पनि छ । विदेशमा गएर एम्युज गरेर आएकी एउटी अतिशय सुन्दरी कन्याले मलाई भेटिन् । त्यतिबेला म बुटबलमा पढाउँथे । मेरा साहित्यहरु सबै पढेकी र मलाई राम्रोसँग बुझेकी कन्या रहिछन् । पहिलोभेटमै उनले एउटा किताब मलाई दिएर भूमिका लेखिदिन आग्रह गरिन् । मैले स्वीकारेँ ।

जब किताब पढ्न थालेँ, म अचम्भित भएँ । उनले मलाई नायक र आफूलाई नायिका बनाएर कथा बुनेकी रहिछन् । दुईजनाको लभ परेको, तानसेन घुम्न जाँदा लजमा बसेको, पछि बिहे भएका कुराहरु थिए । मेरो विषयमा पढेको र सुनेको भरमा यसरी कथा बनाएकी रहिछन् । यो किताब छापियो भने त म नराम्ररी फस्छु भन्ने लाग्यो । त्यसपछि मैले उनलाई एउटा पत्र लेखेर दिएँ । मैले लेखेँ, ‘हेर बहिनी, तिमीले मलाई साह्रै माया गर्दिरहिछौ । तर, म एक विवाहित व्यक्ति हुँ । मेरो एउटा अनुरोध छ, यो किताब प्रकाशित नगर । यसले हामी दुबैको बदनामी हुन्छ ।’ उनले मेरो अनुरोध स्वीकारेर किताब छापिनन् । तर, निकै रिसाइन् र मसँग बोल्नै छाडिन् ।

अहिले उनी काठमाडौंको एउटा कलेजमा पढाउँछिन् । कहिलेकाहीँ भेट हुन्छ । उनी अहिले भन्छिन्, ‘दाइ तपाईंले बेलैमा मलाई सचेत गराउनुभयो र एउटा दुर्घटना रोकियो ।’ यदि म उग्र स्त्रीप्रेमी नै थिएँ भने यति सुन्दरी र पढेलेखेकी कन्यालाई सजिलै हातबाट फुत्किन दिन्नथेँ होला नि ।

अहिले बजारमा आएको एउटा किताबमा पनि तपाईंलाई आरोपित गरिएको छ । त्यसको यथार्थ के हो ?

शारदा भुसालले लेखेको किताबको कुरा गर्नुभएको होला । बाहिर चर्चा सुनेपछि मैले पनि ल्याएर पढेँ । पढ्दाखेरि मलाई हाँसो उठ्यो । सत्यकथाका नाममा यस्ता उडन्ते कुराहरु पनि छापिँदा रहेछन् भनेर उदेक पनि लाग्यो ।

अलिकति विवेक भएको पाठकले सहजै ठहर्‍याउन सक्छ कि उनले लेखेका कुराहरु सबै काल्पनिक हुन् । त्यो किताब एउटा पागल प्रलाप मात्रै हो । त्यत्रो सामाजिक प्रतिष्ठा भएको र जहान-परिवार भएको व्यक्तिले कुनै अर्द्धपागल केटीलाई स्वास्नी बनाएर राख्न सक्छ ? तैपनि मानिसहरुलाई आशंका नहोस् भनेर मैले यसको खण्डनमा एउटा पुस्तिका नै निकाल्न लागेको छु ।

तपाईंसँग कस्तो सम्वन्ध हो त शारदा भुसालको ?

अर्घाखाँचीमा हाम्रो पार्टीका एक नेता हुनुहुन्छ गुणनीधि भुसाल । उहाँकी छोरी हुन् । छोरी सानैदेख आवारा भई भनेर गुणनीधि चिन्तित हुनुहुन्थ्यो । १०-१२ वर्षको उमेरदेखि नै छाडा भएर आफूखुशी रातदिन हिँड्ने, जोसित पनि सुत्ने गर्दिरहिछन् । गाउँमै बदनाम भइसकेकी थिइन् । त्यसमाथि आंशिक मानसिक रोगी पनि रहिछन् ।

२०४७ सालको वैशाख १ गते अर्घाखाँचीमा एमालेको सभा थियो । जिल्ला नेता भएकाले सभामा प्रमुख वक्ता भएर म गएँ । सभा सकेपछि गुणनीधिजीले छोरीको विषयमा सुनाउनुभो । छोरीलाई काठमाडौं लगेर उपचार गराइदिन उहाँले आग्रह गर्नुभयो । आफ्नी मानसिक रोगी छोरीलाई उपचार गराइदिन पार्टीका सहयोद्धाले गरेको आग्रह मैले टार्न सक्ने कुरा थिएन । त्यसमाथि म आफैं डाक्टर पनि भएकाले रोगीप्रति अतिरिक्त संवेदनशीलता हुने नै भयो ।

म र शान्ता मानवीले उनलाई काठमाडौं लिएर आयौं । मैले नै डाक्टरकहाँ पुर्‍याएर जचाएँ । तर, उपचार चल्दाचल्दै उनी भागेर हिँडिन् । हिँडेको हिँड्यै भइन् । अहिले आएर एउटा  छट्टु प्रकाशकले उनलाई हातमा लिएछ । रक्तकुण्ड लेखेर घर बनाएँ, यो किताबबाट गाडी किन्छु भन्दै हिँडेको छ रे । दुई पागलहरुको मिलिभगतमा सारा दुनियाँलाई पागल बनाउन खोजिएको छ ।

शारदासँग त्यसपछि तपाईंको कहिले भेट भयो ?

त्यसको २२ वर्षपछि ०६९ सालमा भेट भयो । मधेसमा एउटा संगठन बनाएकी रहिछन् । मलाई फोन गरेर भनिन्, ‘बुवा, शान्तिबाटिकामा भ्रष्टाचारको विरोधमा अनसन बस्दैछु, हजुर आएर अतिथिको रुपमा भाषण गरिदिनुपर्‍यो ।’ ठीकै छ भनेर म गएँ पनि । उनलाई भेटेर भनेँ, ‘यतिका वर्ष कहाँ हराएकी थियौ ? अब यसरी भागेर नहिँड ।’ उनले ‘हुन्छ बुवा’ भनिन् ।

तैपनि, यो बुढेसकालमा यस्तो आक्षेप झेल्नुपर्दा परिवारमा भयानक तनाव भयो होला नि ?

विल्कुल भएन । त्यसमा सत्यताको केही अंश थियो भने तनाव हुन्थ्यो होला । तर केही बिराएको भए पो डराउनु । मेरी श्रीमती र मेरो परिवारले मलाई राम्ररी बुझेका छन् । म कस्तो चरित्रको व्यक्ति हुँ भन्ने दुनियाँलाई थाहा नै छ । किन तनाव लिने ? यो एउटा क्षणिक रमिता हो र मैले यहीरुपमा लिएको छु ।

किताब पढेपछि मैले गुणनीधिजीलाई फोन गरेँ । तपाईंकी छोरीले त यस्तो यस्तो लेखिछिन् भनेर सुनाएँ । उहाँले पनि सुन्नुभएको रहेछ । ‘के गर्नु, यस्तो गरिछे’ भनेर दुखमनाउ गर्नुभयो । उहाँको पनि छोरीसँग कुनै सम्पर्क रहेनछ ।

ख्यातिप्राप्त मान्छेसँग आफ्नो नाम जोडेर चर्चामा आउने प्रवृत्ति विश्वव्यापी नै छ । यो घटना पनि यस्तै प्रवृत्तिको एउटा रुप हो ।

पछिल्लो समय तपाईंका छोरा विजय पौडेल अख्तियारको अंकुशमा पर्नुभएको छ । यसमा चाहिँ कसले गडबडी गर्‍यो होला ?

विजय एमालेभित्रको होनहार अर्थशास्त्री हो । मार्क्सवादी अर्थशास्त्रको ज्ञाता हो । व्यवस्थापनमा पनि एकदमै कुशल छ । पार्टीले यसपालि उसलाई अर्थमन्त्री बनाउनुपर्ने थियो, तर गुटगत भावनाले विष्णु पौडेललाई बनाइयो । पार्टीभित्र उसको खुट्टा तान्न खोज्नेहरु थुप्रै छन् । मलाई लाग्छ, पार्टीकै कसैले ख्यास्स उजुरी गरिदिए होलान् ।

यो बुढेसकालमा पनि छोरा-बुहारी तपाईंहरुसँग नबसेर किन अलग्गै बस्नुभएको ?

पहिले सँगै बस्थ्यौं । तर, उनीहरुलाई साह्रै अपायक र टाढा भयो । छोराको बालकुमारी जानुपर्ने, बुहारीको नैकाप । आउजाउ गर्न हैरानी भएपछि एक वर्षअघिदेखि उनीहरु कलंकीमा फ्ल्याट लिएर बस्न थालेका छन् । पहिले भरतमोहनजी बस्नुभएको फ्ल्याट १४ हजारमा भाडामा लिएर बसिरहेका छन् । हामी बुढाबुढी यहाँ छौं । माथिल्लो फ्ल्याटमा हामी बस्छौं, तल्लो फ्ल्याट भाडामा दिएको छ । हामी दुबै लेखक हौं । एक्लो महसुस भएको छैन ।
 
अहिलेको दिनचर्या के छ तपाईंको ? दिन काट्न गाह्रो हुँदैन ?

सक्रिय राजनीति त्यागेपछि फुर्सदिलो नै छु । यो फुर्सदलाई साहित्यकर्ममै उपयोग गर्न चाहन्छु । तर ३-४ वर्षदेखि बिस्मृति बढ्न थाल्यो । तपाईंको नाम आज सुनेँ, भोलि सम्भिmन सक्दिनँ । घरका व्यक्तिहरुको बाहेक अरुको नाम बिर्सिदै गइरहेको छु । पार्टीका नेताहरुको नाम पनि सम्भिmन धेरै बेर लाग्छ ।

पहिलेजस्तो दन्दनाएर किताब लेख्न सक्दिनँ । लेख लेख्न थाल्यो, आधा लेखेपछि कुरा बांगोटिंगो हुन्छ । विस्मृति सुरु हुनुअघि २-३ दिनमा एउटा किताब लेखेर भ्याइदिन्थेँ । अहिले सक्दिँन । साथीहरुले भूमिका लेखिदिनुपर्‍यो भनेर किताब ल्याउँछन् । मैले आजसम्म ४ सयजति किताबको भूमिका लेखिसकेँ । पहिले एकैछिनमा लेखिदिन्थेँ । अचेल दुई पेज भुमिका लेख्न पनि चार दिन लाग्छ । किताब पढ्दै जान्छु, बिर्सिदै जान्छु ।

कुन टाइममा बढी बिर्सिनुहुन्छ ? कि एकनास हुन्छ ?

बिहान उठ्दा धेरै प|mेस हुन्छु । त्यतिबेला धेरै कुरा सम्भिmन पनि सक्छु । जब दिन ढल्दै जान्छ विस्मृतिले छोप्न थाल्छ । अहिले तपाईंसँग कुरा गर्दा विस्मृति सुरु भइसकेको छ । अब आज म कुनै सिर्जनात्मक काम गर्न सक्दिनँ ।

सायद आगामी दिनमा विस्मृति बढ्दै जानेछ । त्यसो भएर लेख्न चाहेका कुरा सक्दो चाँडो लेख्नुछ । तयार भएका चिजहरुलाई जतिसक्दो प्रकाशन गर्नुछ । त्यसैले भेटघाट र घुमफिर कम गर्छु ।

हेर्दा  निकै हट्टाकट्ट देखिनुहुन्छ, यो उमेरमा पनि अनुहारमा चाउरी छैन । के हो रहस्य ?

म नियमित योगासन र प्राणायाम गर्छु । यसैले चाउरी पर्न नदिएको हो । खानपिनमा पनि परहेज गर्छु । बिहान नियमित २-३ किलोमिटर हिँड्छु । पानी प्रशस्त पिउँछु ।

आफ्नो जीवनलाई फर्केर हेर्दा सन्तोष मान्ने विषयहरु के-के पाउनुहुन्छ ?

मूलरुपमा म आफ्नो जीवनप्रति सन्तुष्ट नै छु । चाहेको भए मैले धन कमाउन सक्थेँ । उतिबेलै नेपालीमा एमए र संस्कृत (आयूर्वेद) मा आचार्य गरेको हुँ । आयुर्वेदको आचार्य भनेको एमडी बराबर हो । नेपाल र भारतमा पनि मेरो नाम आयूर्वेद डाक्टरको रुपमा दर्ता छ । अहिले  क्लिनिक खोलेँ भने पनि चल्छ । अथवा, कलेजै पढाइरहेको भए पनि आर्थिक अवस्था धेरै सुदृढ हुन्थ्यो । मैले सबै विकल्पलाई पन्छाएर राजनीति र साहित्य साधना गरेँ । सादा जीवनमै रमाएँ । फर्केर हेर्दा खुशी लाग्छ । देश र समाजलाई के-कति योगदान दिएँ भन्ने कुरा अरुले मूल्यांकन गर्ने हो ।