सम्प्रदाय एक किसिमको शाखा हो । हामीहरु आफूले आफैंलाई विभिन्न भागमा विभाजन गरेर आफ्नो धारणा तय गर्ने गर्छौं । राष्ट्रियताको हिसाबले हामीहरु नेपाली, भारतीय, चिनियाँ जसरी सम्प्रदायमा विभाजित हुन्छौं । धार्मिक रुपमा हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम, ईसाई जस्तो सम्प्रदायमा विभाजित हुन्छौं । सामाजिक रुपमा विभिन्न जातिगत रुपमा सम्प्रदायमा विभाजित हुन्छ ।
हिन्दु धर्म मान्नेहरुले शैव, वैष्णव र शाक्त सम्प्रदायमा आफूलाई विभाजन गर्छन् । बौद्ध धर्ममान्नेहरुले हीनयान र महायानको रुपमा विभाजन गर्छन् । यसभित्र पनि भिन्दाभिन्दै उपशाखाहरु हुन्छ । त्यस्तै, इस्लामहरुले शिया र सुन्नीको रुपमा आफ्नो धर्मलाई विभाजन गरेका छन् भने इसाईहरुले प्रोटेस्टेन्ट र क्याथोलिकको रुपमा ।
यी मध्ये जुन सम्प्रदायका सदस्य भएपनि समग्रमा हामीहरु आफैंमा मानव जातिको एउटा स्वरुप हौं । यो केवल मानिसलाई अनुशासित बनाउनको लागि तयार पारिएको एउटा विधि मात्रै हो । जुन ठाउँ विशेषमा फरक फरक रहेको छ ।
यस आलेखमा भने हिन्दुहरुको सम्प्रदाय र त्यसमा पाञ्चायन सम्प्रदायको बारेमा चर्चा गरिएको छ । सनातन धर्मको एक सम्प्रदाय हो पाञ्चायन । भगवान विष्णुको अस्तित्वलाई श्रेष्ठ मान्नेहरुले आफूलाई वैष्णव मान्ने गर्छन् ।
भगवान शिवको सत्तालाई स्वीकार्नेहरुले शैव सम्प्रदाय मान्छन् । नारी स्वरुपको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्नेहरुले आफूलाई शाक्त मान्छन् । तर, धेरैलाई आफू जानकारीमा नआएको तर हिन्दुहरुमध्ये धेरैले स्वीकार गर्ने सम्प्रदायको सत्ता हो पाञ्चायन सम्प्रदाय, जहाँ ५ वटा भगवानलाई मूलत: श्रेष्ठ मान्ने गरिन्छ ।
पाञ्चायनका ५ देवताहरुको सम्बन्ध विशेषगरी प्रकृतिसँग पनि रहेको मान्ने गरिन्छ । सनातन धर्ममा ब्रह्मा, विष्णु र महादेव (शिव) को विशेष अस्तित्व रहेको छ । सनातन धर्मले यी ईश्वरीय स्वरुपलाई कार्यको आधारमा क्रमश: सृष्टि (सर्जन), स्थिति (पालन) र प्रलय (अन्त वा संहार) को जिम्मेदारी दिएको छ ।
सुरुमा यिनै तीन देवताहरुको सत्ता अस्तित्वमा रहेको भएपनि पछि गणेश र देवीको सत्तालाई समेत स्वीकारेर हिन्दुहरुको एउटा समूहले पाञ्चायन सम्प्रदायको रुपमा यसको सुरुवात गरेको पाइन्छ । यसको कहिले सुरुवात भयो ? भन्नेबारेमा यकीन मत प्राप्त गर्न सकिँदैन । तर, यही पाँच देव/देवीहरूको समूहको नाम पञ्चदेव वा पाञ्चायन राखियो ।
डा. शंकर अधिकारीले नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गर्नको लागि आफ्नो शोधपत्रमा पाञ्चायन सम्प्रदायको बारेमा उल्लेख गरेका छन् । जसमा उनले सनातन धर्ममा पाञ्चायन देवताहरू सनातन ब्रह्मकै चित्, तेज, शक्ति, ज्ञान र सत् प्रधान पाँच प्रकारका भावहरूको नामरूप रहेको मानेका छन् । पाञ्चायन शब्दको व्युत्पत्ति निमित्तक अर्थ पाँच समूहको आश्रय, घर, निवास, स्थान वा मन्दिरबाट भएको समेत उनको बुझाई छ ।
पाञ्चायन मतको सुरुवात कसले गऱ्यो ? भन्ने बारेमा यकीन मत प्राप्त गर्न सकिँदैन । शङ्कराचार्यले पाञ्चायनलाई लोकप्रिय गराएको एकाथरी विद्वानहरुको मत छ । अर्कोतर्फ शङ्कराचार्यको जन्मसमयबारे नै विवाद कायम रहेकोले यसको सुरुवातको बारेमा त्यो पक्षले स्पष्ट समय बताउन सकेको छैन ।
जगद्गुरु कृपालुजीले इ.पू. ५०९–४७७ मानेका छन् भने शिवपुरी बाबाले विक्रमको आठौँ शताब्दी (सन् ७८०– ८२० सम्म) भएको उल्लेख गरेको कुरा अधिकारीको शोधपत्रमा उल्लेख गरिएको छ । आद्यजगद्गुरु शङ्कराचार्यले स्थापना गरेका चार मठका मठाधीशहरूलाई अद्यापि जगद्गुरु शङ्कराचार्य नै भन्ने गरिन्छन् ।
गणेश, विष्णु, सूर्य, दुर्गा र शिवलाई संयुक्त रुपमा पूजा गर्ने सम्प्रदाय हो पाञ्चायन । यी प्रत्यक्ष ५ देवताहरु मध्ये (पाञ्चायनभित्रकै) एक सूर्यलाई वैदिककालदेखि नै पूजा गरिँदै आएको पाइन्छ । तत्कालीन समयमा यो सूर्यलाई विष्णुको रुपमा पूजा गर्ने गरिएको पाइन्छ ।
सूर्यको सत्ता वैदिककालदेखि नै सृष्टि प्रक्रियामा महत्वपूर्ण रहेको पाइन्छ । दिन, रात, ऋतु, अयनका मुख्य कारण सूर्य हुन् । प्रात: मध्याह्न र रात जो सूर्य गतिका कारण हुन् । त्यतिबेला प्रकृतिको महत्वपूर्ण हिस्साको रुपमा सूर्यलाई पूजा गर्ने गरिन्थ्यो ।
पछि गएर उनैलाई भगवानको रुपमा व्याख्या गरेर इसाको पहिलो दोस्रो शताब्दी अघिसम्म आइपुग्दा त सूर्यको मूर्ति समेत बनाएर पूजा गरेको पाइन्छ । वास्तवमा प्राचीन कालदेखि नै जीवमात्रको जीवन चक्र, कालगतिका तीन चरण जन्म, यौवन र मृत्युका देवताका रूपमा रहेका सूर्यको पूजा गरिँदै आएको पाइन्छ ।
त्यस्तै, देवी स्वरुपलाई पनि धेरै पहिलेदेखि नै पूजा गरिँदै आएको पाइन्छ । शत्रुनाशिका, मुक्तिदात्री, विद्या, धन र ऐश्वर्यकी प्रतीक एवं सर्वशक्ति सामथ्र्यकी स्रोतको रुपमा मानिन्छ देवीलाई । प्राकृत सामथ्र्यलाई उपनिषद्मा माया, गीतामा नवधा प्रकृति र पुराणमा नवदुर्गा (देवी)को रुपमा व्याख्या गरिएको छ ।
माङ्गलिक कार्य र अभीप्सित कार्य सफल गराउने भगवान मान्छन् गणेशलाई । हिन्दुहरु विघ्नेश र विघ्रनाशकदेवगणका मालिकको रुपमा गणेशको पूजा गर्ने गर्छन् । उनलाई पनि पाञ्चायन् अन्तर्गतकै एक देव मानिन्छन् र देवताहरूमध्ये पहिले पूजा गरिने देवता पनि गणेश नै हुन् । गणेशलाई हिन्दु इतरका ओमकार परिवारका अरु धर्मका मानिसहरुले समेत पुज्ने गरेको पाइन्छ ।
पाञ्चायन भित्रकै अर्का भगवान हुन् शिव । ‘शिव’को अर्थ कल्याणकारी भन्ने हुन्छ । वैदिककालमा शिवलाई रुद्रको रुपमा स्तुति गरिएको छ । धेरै रौद्र रुप देखिने भएकोले उनलाई रुद्र मानिएको हो । पाञ्चायनअन्तर्गतकै एक वैदिक महेश्वर (रुद्र) लाई कालान्तरमा एघार गुण, चरित्रहरू आरोपित गरी एकादश रुद्रको रुपमा महिमा गान गर्न थालियो । यही ५ भगवानहरुको संयोजित रुप हो पाञ्चायन सम्प्रदाय ।
यदि तपाई आस्तिक विचारधाराको मान्छे हुनुहुन्छ भने तपाईं कुनै न कुनै धर्म र सम्प्रदायमा आस्था राख्ने पक्कै हुनुहुन्छ । त्यसैले तपाईंको आफ्नो व्यवहारले पनि आफ्नो सम्प्रदाय छुट्याउन सकिन्छ । हिन्दुधर्ममा त धेरैले तिलकबाटै पनि सम्प्रदाय छुट्टिने खालको हुने गर्छ । तर, यसबाहेक पनि जुनसुकै धर्ममा समेत उनीहरुले गर्ने व्यवहार र उनीहरुको आस्थाको आधारमा उनीहरुको सम्प्रदाय छुट्टाउने गरिन्छ ।
बौद्ध धर्मका अनुयायीहरुलाई गृहस्थी त्यागेको वा नत्यागेको आधारमा उनीहरुको सम्प्रदाय छुट्टयाउन सकिन्छ । यसरी नै अरु धर्मको समेत पहिचान गर्न सकिन्छ ।
जैनहरुको सेतो कपडा लगाउनेहरुलाई श्वेताम्बर सम्प्रदायको रुपमा मान्ने सकिन्छ । त्यस्तै, नांगै हिँड्ने कोही जैनहरु भेटियो भने उनीहरु दिगम्बर सम्प्रदायको अनुयायी मान्न सकिन्छ । यसरी नै कुनैपनि धर्मको सम्प्रदायका अनुयायीहरुको बारेमा बुझ्न सकिन्छ ।
