अब हुनेछैन प्रसूति पीडा : सहज विधिबाटै बच्चा जन्माउन सकिने

काठमाडौं । गर्भावस्था एक महिलाको लागि जीवनकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण समय हो । आफ्नो पेटमा हुर्किरहेको अनुभव उनका लागि अद्वितीय हुन्छ । तर गर्भावस्थामा मन जति आनन्दित हुन्छ, तनले भने विभिन्न पीडाको सामना गर्नु परिरहेको हुनसक्छ ।

गर्भावस्थामा महिलालाई आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल जति राख्नुपर्छ, पेटभित्र हुर्किरहेको बच्चाको पनि उति नै ध्यान राख्नुपर्छ । यो बेला उचित हेरचाह नपुगे स्वास्थ्यसम्बन्धी विभिन्न समस्याबाट गुज्रिनुपर्ने अवस्था समेत आउन सक्छ । नौ महिनासम्म बच्चालाई पेटमा हुर्काउँदा भोग्नुपर्ने पीडा त एकातिर छँदैछ, बच्चालाई जन्माउने बेलामा अरु थप पीडाबाट गुज्रिनुपर्छ ।

प्रसव पीडाका कारण धेरै गर्भवती महिलाको आङ नै सिरिङ्ग हुन्छ । दुखाइ कम गर्ने कुनै उपाय भए राहत हुन्थ्यो भन्ने उनीहरुको चाहना हुन्छ । प्रसूति गराउँदाको पीडालाई धेरैवटा हड्डी एकैपटक भाँचिएको जस्तो हुने पीडा समेत भनिन्छ ।

अन्य रोगमा दुखाइ कम गर्ने औषधि र उपाय तत्काल खोजी गर्न सकिने भए पनि प्रसूति पीडामा भने यस्तो गरिहाल्न मिल्दैन । यद्यपि प्रसूतिको पीडालाई कम गराउने उपाय नेपालमा पनि छन्, तर त्यसबारे सबैलाई जानकारी नहुँदा धेरै महिला प्रसव पीडालाई कम गराउने उपायबाट वञ्चित छन् ।

महाराजगञ्जस्थित त्रिवि शिक्षण अस्पतालले निकै पहिलेदेखि नै ‘पेनलेस’ प्रविधिबाट डेलिभरी गराउने गरिरहेको छ । तर यसबारे पर्याप्त जानकारी नहुँदा यसको प्रयोग धेरै कमले मात्र गरिरहेको अस्पतालका एनेस्थेसियोलोजिस्ट डा. वासुदेव पराजुली बताउँछन् ।

‘यो प्रविधि टिचिङ अस्पतालमा सञ्चालनमा आएको लामो समय भइसकेको छ । मुटुका रोगी जसलाई दुखाइ सहन हुन्न त्यस्ता बिरामीका लागि यो पहिल्यैदेखि प्रयोग गरिन्थ्यो,’ उनी भन्छन् ।

डा. पराजुली दुई वर्षअघि क्यानडा गएर माउन्ट सिनाई अस्पतालबाट ‘पेनलेस डेलिभरीको’ बारेमा एकवर्षे तालिम लिएर फर्किएका हुन् । त्यसपछि नेपालमा यो प्रविधिलाई प्रभावकारी ढंगले सञ्चालनमा ल्याउने उनको उद्देश्य थियो । तर विना दुखाइ बच्चा जन्माउने उपाय पनि छ भन्ने कुराको ज्ञान मानिसहरूमा नभएकोले यो प्रविधि अपनाउनेको संख्या अत्यन्त कम थियो ।

यो सुविधा लिने महिलाको संख्या एकदमै न्यून भएकाले त्रिवि शिक्षण अस्पतालले गत वैशाखदेखि साताको प्रत्येक बिहीबार ‘अबस्थेरिक एनेस्थेसिया क्लिनिक’ नै सञ्चालनमा ल्याएको डा. पराजुली बताउँछन् ।

पेनलेस डेलिभरी प्रविधि सुरु भएको कति भयो ?

डा. पराजुली भन्छन्, क्यानडा, अमेरिका लगायतका देशमा मान्छेले कुनै पनि प्रकारको दुखाइ वा पीडा सहनुहुँदैन भन्ने मान्यता हुन्छ । जसले गर्दा त्यो दुखाइलाई कसरी निको पार्न सकिन्छ भनेर उनीहरू उपाय खोज्न थालिहाल्छन् । तर नेपालमा भने सहनुपर्छ भन्ने मान्यता छ ।’

विकसित देशमा पेनलेस डेलिभरी सुरु भएको एक दशकभन्दा बढी भइसकेको उनी बताउँछन् । यसलाई राम्रोसँग अपनाउन थालेको पनि ३० वर्ष भइसकेको छ ।

यो कस्तो प्रविधि ?

यो प्रविधिलाई ‘एपिड्युरल एनेस्थेसिया’ भनिन्छ । जुन प्राथमिक सर्जिकल एनेस्थेटिक वा पोस्टपोरेटिभ दुखाइ व्यवस्थापनका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । शल्यक्रियाबाट गुज्रिएका वा मल्टिमोडल पोस्टअपरेटिभ दुखाइ व्यवस्थापन आवश्यक पर्ने बिरामीका लागि यो प्रयोग गर्न सकिने डा. पराजुली बताउँछन् ।

यसमा बिरामीको ढाडमा सुई लगाएर एउटा क्याथेटर हालिन्छ र त्यसमा दुखाइ कम गर्ने औषधि दिइन्छ । विकसित देशहरूमा नर्मल डेलिभरी गर्ने प्रायः हरेक महिलालाई यो प्रविधि अपनाइन्छ । ‘त्यसैले अन्य देशमा यो प्रविधि एकदमै सामान्य भइसक्यो । हाम्रो देशको लागि मात्र यो अलि नौलो हो,’ डा. पराजुली भन्छन् ।

यस प्रविधिमा एक पटक सुई दिएर डेलिभरी नहुन्जेलसम्म त्यहीं क्याथेटर राखिन्छ र त्यसमा औषधि थपिरहन सकिन्छ । पहिले पहिले भने प्रत्येक पटक दुखाइ कम गर्न सुई लगाइरहनुपथ्र्यो ।

बेफाइदा पनि केही छ ?

यो प्रविधि अपनाउँदा नर्मल भन्दा पनि सिजरियन डेलिभरी हुने सम्भावना धेरै हुन्छ भन्ने धेरैको सोच हुन्छ । तर विभिन्न देशमा यो प्रविधि अपनाएका २० हजार महिलामा गरिएको अध्ययन अनुसार ९० प्रतिशत भन्दा बढी महिलाको नर्मल डेलिभरी नै भएको छ । तर नर्मल डेलिभरीको लागि तयार र यो प्रविधि नअपनाएका महिलामा बच्चा तथा आमाको कारण सिजरियन गर्नुपर्ने हुनसक्ने डा. पराजुली बताउँछन् ।

ढाडबाट सुई लगाएर दुखाइ कम गर्दा डेलिभरी समयमा नहुने र व्यथा लाग्ने समय बढ्छ होला नि भन्ने पनि प्रश्न छ ? २० हजार जनामा गरिएको अध्ययनमा यो प्रश्नको उत्तर पनि खोजिएको थियो । उक्त अध्ययन अनुसार यो प्रविधि अपनाएका महिलामा लामो समय व्यथा लाग्ने समस्या हुँदैन ।

‘पहिलो बच्चा जन्माउँदा १२ देखि १८ घण्टा व्यथा लाग्छ । दोस्रो बच्चामा ६ देखि १२ घण्टा । यस्तोमा केहीलाई आधा-एक घण्टा तलमाथि हुनसक्छ । तर यो प्रविधिको कारण व्यथाको समय लम्बिने होइन,’ डा. पराजुली भन्छन् ।

यो सुई लगाएपछि बच्चा बाहिर निकाल्ने बेलामा आमालाई गाह्रो हुन्छ होला भन्ने कुराको पनि अध्ययन भएको थियो । सन् २००० भन्दा अघि बिरामीलाई औषधिको मात्रा धेरै चलाइन्थ्यो, जसले गर्दा केही यस्तो समस्या देखिएको थियो । तर अहिले औषधिको मात्रा घटाएर चलाएपछि यो समस्या नदेखिएको डा. पराजुली बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘सुईको प्रयोगबाट दुखाइ कम हुन्छ र बच्चा निकाल्नको लागि पुस गर्न पनि समस्या हुँदैन ।’

ढाडबाट सुई लगाएर दुखाइ कम गर्ने औषधि प्रयोग गर्दा ढाड दुख्ने समस्या पो हुन्छ कि भन्ने प्रश्न त झन् आम प्रश्न हो । यो प्रविधिको प्रयोग गरेकै कारण ढाड दुख्ने समस्या देखिएको छैन । यो प्रविधि अपनाएका २० हजारमा गरिएको अध्ययनमा यो कुरा पनि समावेश गरिएको छ ।

कस्तो अवस्थामा यो प्रविधि अपनाउन मिल्दैन ?

यदि गर्भवती महिलाको रगत पातलो छ वा रगत पातलो गर्ने औषधि सेवन गरिरहेकी छन् भने यो प्रविधि अपनाउन मिल्दैन । उच्च रक्तचापको बिरामीलाई पनि यो उपाय अपनाउन मिल्दैन । कसैलाई ढाडको समस्या छ भने त्यस्तो बिरामीलाई पनि यो दिन नमिल्ने डा. पराजुली बताउँछन् ।

यस्तै औषधिको एलर्जी हुने महिलालाई पनि यो उपाय अपनाउन मिल्दैन ।

कति लाग्छ खर्च ?

यो प्रविधि अपनाउँदा विना दुखाइ बच्चा जन्माउन सकिन्छ र सहज पनि छ । तर यो प्रविधि अपनाउन नेपालमा दक्ष जनशक्तिको भने अभाव देखिन्छ । यद्यपि त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा भने यस विषयमा तालिम प्राप्त जनशक्ति भएकाले यो प्रविधि अपनाउन सकिने डा‍. पराजुली बताउँछन् ।

त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा डेलिभरीबाहेक पाँच हजार रुपैयाँ भन्दा कम शुल्कमा यो सेवा लिन सकिने उनी बताउँछन् ।