हरेक श्वासमा निलिरहेका छौं ‘साइलेन्ट किलर’ हावा
२०८० वैशाख ३ गते १९:५९
छाती रोग विशेषज्ञ डा. राजु पंगेनीका अनुसार वायु प्रदूषण स्वास्थ्यका दृष्टिले खतरनाक अवस्था हो । अर्थात, वायु प्रदूषणले मानिसको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर गरिरहेको छ । यसले मानव शरीरमा असर नपुर्याउने कुनै त्यस्तो अंग छैन ।
३ वैशाख, काठमाडौं । अनामनगर बस्दै आएकी बबिता राई आइतबार बिहानै बानेश्वर तिर निस्किएकी थिइन् । केही दिनदेखि धुम्म परिरहेको काठमाडौंको आकाशमा घाम देखिएको थिएन, अचानक अँध्यारोजस्तै हुन थाल्यो ।
आँखा पिरो भएपछि मिच्दै घर फर्केकी उनले अनलाइनखबरसँग भनिन्, ‘बानेश्वरमा मात्रै होइन रहेछ, सबैतिर उस्तै पो रहेछ । घर पुग्दा अरुले पनि आँखा किन पोल्यो भन्दै थिए ।’
काठमाडौंमा पछिल्ला केही दिनमा वायु प्रदूषण अत्याधिक बढेको छ, जसका कारण काठमाडौंका बासिन्दाले बबिताकै जस्तो अनुभव गरिरहेका छन् ।
स्वीट्जरल्याण्डस्थित प्रदूषण मापन गर्ने संस्था आईक्यूएअरका अनुसार बिहीबारदेखि नै काठमाडौंको वायु अस्वस्थकर तहमा पुगेको छ ।
कस्तो हावा, कति खतरा ?
काठमाडौंमा वायु प्रदूषण अचानक बढेको होइन र प्रदूषणका कणहरू एक दुई दिनयता आकाशमा जम्मा भएका पनि होइनन् । काठमाडौंको हावामा जंगलमा लागेको डढेलोको धुँवा पनि मिसिइरहेको छ । गत बिहीबार धुँवाको मात्रा अलि धेरै बाक्लिएको थियो ।
डढेलो विज्ञ सुन्दरप्रसाद शर्माका अनुसार वायु प्रदूषण बढ्नुमा डढेलोको धुँवाको ५० प्रतिशतभन्दा धेरै योगदान छ । हरेक बर्ष वैशाखको दोस्रो हप्ता डढेलो धेरै लाग्छ । त्यसपछि बिस्तारै घट्दै जान्छ ।
राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्युनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका उपसचिव शर्माका अनुसार यस वर्ष ५०० भन्दा धेरै ठाउँमा डढेलो देखिएको छ । जुन, विगतको वर्षमा भन्दा बढी हो ।
‘काठमाडौं मात्रै होइन, देशभर नै वायुप्रदूषण बढेको छ । पानी नपरी आकाशमा जम्मा भएको धुलो र धुँवा बाहिर निस्किन पाउँदैन’, शर्माले अनलाइनखबरसँग भने, ‘केही दिनसम्म यस्तै धुम्म नै रहिरहन्छ ।’
पाँच वर्षभन्दा मुनिका बालबालिका, ६५ वर्ष नाघेका वृद्धवृद्धा, दम, एलर्जी, दीर्घरोगी जोकोहीलाई पनि वायु प्रदूषणले असर गर्नसक्छ । सगसँगै प्रदूषणका कारण खोक्न सक्ने क्षमता कम हुन्छ । वृद्धवृद्धालाई खोकेर खकार निकाल्न नसक्ने समेत अवस्थामा पुर्याउँछ ।
प्रदूषणले मानव स्वास्थ्यमा सिधैं असर गर्ने हुँदा चनाखो रहनुपर्ने उनको भनाइ छ ।
दुई सातायता वर्षा पनि हुन सकेको छैन । त्यसैले वायुमण्डलमा जम्मा भएको धुवाधुलो पनि हराउन सकेको छैन ।
वातावरण विभागका प्रवक्ता शंकरप्रसाद पौडेल धेरै ठाउँका जंगलमा आगलागी हुँदा र धुलोका कणहरूसमेत त्यसमा मिसिएका कारण अहिले मौसम सफा हुन नसकेको हो ।
अहिले नेपालका धेरै स्थानहरूमा वायुमण्डल स्थिर अवस्थामा छ । हावा चलिरहेको छैन र यहाँको धुवाँ धुलो अन्यत्र फैलिन पाएको छैन, वायुमण्डलमा नै तैरिरहेका हुन्छन् ।
पछिल्ला दिनमा चितवन, पर्सा, बारा लगायतका क्षेत्रमा बढी डढेलो फैलिएको छ । तराइ, पहाडी तथा भित्री मधेशका जिल्लाका वनमा पनि डढेलो लागेको छ ।
पौडेलका अनुसार अहिले मध्य र पूर्वी भागमा वायु प्रदूषणको अत्याधिक समस्या देखिएको छ । ‘लामो समयदेखि पानी नपरेका कारणले वायुमण्डल सुख्खा छ । यस्तो अवस्थामा धुलोका कणहरु अत्यधिक हुन्छन् । त्यसमाथि पनि जंगलमा आगलागी पनि भइरहेको छ’, पौडेलले भने, ‘काठमाडौं त कचौराजस्तो छ । यसको भू–बनोट नै यस्तै भएकाले धुलो धुँवा सहजै निस्किएर जान पाएन ।’
अहिले भारतका कतिपय क्षेत्रमा पनि वायु प्रदूषण बढेको छ । ‘नेपालमात्रै होइन, छिमेकी भारतमा पनि यस्तै प्रदूषण देखिएको छ । त्यसको कारण यता पनि बढेको हुनसक्ने अनुमान हो’, पौडेलले भने ।
पौडेलका अनुसार स्याटलाइट इमेजबाट हेर्दा बारा, पर्सा र चितवनबाट बढी नै तुवाँलो निस्किरहेको छ ।
‘त्यो प्रदूषण वागमती करिडोरबाट काठमाडौं प्रवेश गरेकाले काठमाडौंमा अहिले तुवाँलोको समस्या छ । हावा पनि एकदम कम चलिरहेको छ । हावा पहिलादेखि नै दूषित थियो । पानी नपरेको र आगालागी बढेले वायु प्रदूषण झन् थपिएको हो’ पौडेल भन्छन् ।
तर वायु प्रदूषण विज्ञ डा. भुपेन्द्र दासका नेपालमै लागेको डढेलोले मात्र नभई अन्यत्रबाट आएको धुँवाले पनि प्रदूषण बढाइरहेको हुनसक्छ ।
यस्तै वायु प्रदूषण बढ्नुमा डढेलो मात्रै कारक होइन । सरकारले धेरै धुँवा फाल्ने गाडीको नियन्त्रण पनि गर्न सकेको छैन । निर्माण क्षेत्रका काम व्यवस्थित हुन सकेका छैइनन् । ‘इँटाभट्टाहरूको धुँवा नियन्त्रण हुनै सकेन । सडक बनाउँदा काठमाडौंका हजारौं रुख काटिए । त्यसको सट्टा कहिल्यै अरु रूख रोपिएन’, डा. दास भन्छन्, ‘अब यो मुद्दा वातावरणवादीको मात्रै होइन । ’
‘वायु प्रदूषण एक साइलेन्ट किलर’
वायु प्रदूषणले मानव शरीरमा कति असर गर्छ भन्ने स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयको गेटमा राखिएको फोक्सोको तस्वीरले प्रष्ट पार्छ । २४ चैतमा मन्त्रालयमा राखिएको कृत्रिम फोक्सोको रंग १० दिनमा फेरिएको छ । सुरुमा राख्दा सेतो रहेको फोक्सो अहिले कालो भएको छ (हेर्नुहोस् माथिको तस्वीर)।
छाती रोग विशेषज्ञ डा. राजु पंगेनीका अनुसार वायु प्रदूषण स्वास्थ्यका दृष्टिले खतरनाक अवस्था हो । अर्थात, वायु प्रदूषणले मानिसको स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर गरिरहेको छ । यसले मानव शरीरमा असर नपुर्याउने कुनै त्यस्तो अंग छैन । ‘वायु प्रदूषण साइलेन्ट किलर हो । यो देखिँदैन । तर, यसले पार्ने असर अत्यन्तै उच्च हुन्छ । यसले हाम्रो शरीरका प्रत्येक अंगलाई असर गर्न गर्छ,’ डा. पंगेनी भन्छन् ।
उसो त, नेपालमा सबैभन्दा धेरै सताउने रोगमा पर्छ श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या । आर्थिक वर्ष ०७८–७९ मा १६ लाखभन्दा बढी श्वासप्रश्वाससँग सम्बन्धित समस्या भएका बिरामी अस्पताल पुगेको स्वास्थ्य सेवा विभागको एकीकृत स्वास्थ्य सूचना प्रणालीको तथ्यांकले देखाउँछ ।
छाती रोग विशेषज्ञका अनुसार श्वासप्रश्वास समस्याको प्रमुख कारण नै वायु प्रदूषण हो । प्रदूषणको तत्काल असर दीर्घरोगी, बच्चा तथा वृद्धवृद्धामा देखिए पनि दीर्घकालीन रूपमा यसको असर सबैमा पर्ने छातीरोग विशेषज्ञ डा. निरज बम बताउँछन् ।
दुई हप्तायता अस्पतालमा श्वासप्रश्वासजन्य बिरामी बढेको डा. पंगेनी बताउँछन् । ‘श्वासप्रश्वास सम्बन्धी दीर्घ समस्या भएकालाई बढी फोक्सोमा असर गर्ने गरेको थियो’, पंगेनी भन्छन्, ‘तर, अहिले बढ्दो वायु प्रदूषणको कारणले धुमपान नगर्ने स्वस्थ मानिसमा पनि छाती तथा फोक्सोमा असर देखिने गरेको छ ।’
उनका अनुसार गाडी वा डढेलोको धुँवाले आँखा पोल्ने समस्या हुन्छ । धुलोका कणहरूले आँखा बिझाउने, चिलाउने जस्ता समस्या देखा पर्छन् । ‘२ माइक्रोग्राम भन्दा साना धुलो, वा धुँवाका कणहरू सिधै रक्तसञ्चारका माध्यमबाट मुटु वा मिर्गौलासम्म पुग्न पनि सक्छन्’ डा. पंगेनीले भने ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) का अनुसार एयर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्यूआई) ५० भन्दा बढी रहेको वातावरण मानव स्वास्थ्यका लागि घातक मानिन्छ । डब्लूएचओको एक तथ्यांकले १० मध्ये ९ जनाले उच्च स्तरको प्रदूषक भएको हावामा सास फेर्ने देखाएको छ । त्यसैगरी वातावरण तथा घरेलु वायु प्रदूषणका कारण प्रत्येक वर्ष ७० लाख मानिसहरूको मृत्यु भइरहेको डब्लूएचओको तथ्यांक छ ।
वायु प्रदूषणको मात्रा बढी भएमा त्यसले रोगसँग लड्ने क्षमता कम भएको मानिसलाई बढी असर गर्छ ।
जस्तै पाँच वर्षभन्दा मुनिका बालबालिका, ६५ वर्ष नाघेका वृद्धवृद्धा, दम, एलर्जी, दीर्घरोगी जोकोहीलाई पनि वायु प्रदूषणले असर गर्नसक्छ । सगसँगै प्रदूषणका कारण खोक्न सक्ने क्षमता कम हुन्छ । वृद्धवृद्धालाई खोकेर खकार निकाल्न नसक्ने समेत अवस्थामा पुर्याउँछ ।
‘वातावरण प्रदूषणका कारण श्वासप्रश्वासका समस्या विकराल बन्दै गएको छ । वातावरणमा भएका जीवाणु वा किटाणुले श्वास–प्रश्वासको माध्यमबाट फोक्सोमा संक्रमण गर्छ । जसका कारण दम, उच्च रक्तचाप, मिर्गौला बिग्रने जस्ता रोग चाँडै लाग्ने गरेका छन्’, डा. बम भन्छन् ।
वायु प्रदूषणका कारणले एलर्जी हुन्छ । एलर्जीको समयमै उपचार नगरे दम र खोकीको समस्या देखिने डा. पंगेनी बताउँछन् ।
दीर्घकालीन फोक्सोको रोग (सीओपीडी ) नेपालमा हुने मृत्युको ठूलो कारण मध्ये एक हो । स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार यसको लगभग ६६ प्रतिशत मृत्यु वायु प्रदूषणको कारणबाट हुन्छ । ‘केही मिटर माथि नै प्रदूषणले लेयर बनाएर बसेको हुन्छ । त्यो प्रदूषित हावाबाट हामीले श्वास फेरिरहेका छौं । जुन हावा हाम्रो सिधै फोक्सोमा प्रवेश गरिरहेको छ । जसले अल्पकालीन तथा दीर्धकालिन समयसम्म फोक्सोलाई असर गर्छ’, डा. बम भन्छन् ।
पहिले दम रोग धुमपान गर्ने मान्छेमा मात्र हुने भनिन्थ्यो । हिजोआज वायु प्रदूषणका कारण स्वस्थ उमेरका मानिस तथा कहिल्यै धुमपान नै नगरेका मानिसहरुमा पनि फोक्सो क्यान्सर, दम लगायतका समस्या देखिन थालेको छ ।
‘बढ्दो वायु प्रदूषणको तत्कालै समाधानको उपाय नखोजे भविष्यमा झन् ठूलो समस्या देखिने डा. पंगेनी बताउँछन् । ‘अहिले तुरुन्तै देखिने कुनै समस्या हुँदैन । तर, यसले गर्भमा रहने बच्चालाई समेत असर गरेको हुन्छ’ उनले भने ।
प्रतिक्रिया 4