राजनीतिमा वंशवाद : पलायन र विद्रोहको आधार

‘मेरा बा नेता हुनुभएको भए
शेषपछिको अंशबन्डामा
म पनि नेता हुन पाउँथें
के गरौं,
मेरा बा नेता हुनुभएन, शहीद हुनुभयो’

इलाममा लामो समय राजनीति गरेका नेताहरूलाई पाखा लगाउँदै पूर्व सभामुख सुवास नेम्वाङका छोरा सुहाङ नेम्वाङ एमालेबाट प्रतिनिधि सभा सदस्य उम्मेदवार बनेको सन्दर्भले कवि अर्जुन पराजुलीद्वारा रचित यो कवितांशलाई प्रासंगिक बनाएको छ ।

राजनीतिको विद्रुपीकरणप्रति लक्षित यो कविताको यथार्थता इलामको सन्दर्भसँग मात्र सोझिएको छैन । र, वर्तमान नेपालको राजनीतिमा यस्तो निशाना एमालेप्रति मात्रै लक्षित छैन । सबैजसो पार्टीहरू र ती पार्टीमा काम गर्ने प्रभावशाली नेताका परिवारले पराजुली जस्ता कविलाई कविता लेख्ने सामग्री जुटाइदिएकै छन् ।

निकै ठूलो ऐतिहासिक त्याग र बलिदानबाट प्राप्त संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र एउटा औपचारिक प्रक्रिया जस्तो मात्रै बनेको छ । राज्यका स्रोत तथा साधनहरू देश र जनताप्रति होइन, राजनीतिक वा विविध आवरणका निश्चित परिवार तथा त्यसैप्रति निष्ठा जनाउने मतियारको कब्जामा छ ।

सिर्जनशील सोच राख्ने सक्रिय युवाहरू परम्परागत पार्टीमा आउने ढोका लगभग बन्द गरिएको छ । भएकालाई किनाराकृत गरिएको छ । त्याग, बलिदान र निष्ठापूर्वक जनताका पक्षमा लागेका स्वाभिमानी नेता तथा कार्यकर्ताले पार्टीमा काम गर्नु करिब–करिब असम्भव जस्तो बन्दै गएको छ ।

वर्ग निष्ठा तथा स्वच्छ चरित्रका साथ पार्टीमा काम गर्ने वातावरण समाप्त हुँदै गएकोमा तिल्मिलाएका इमानदार नेता तथा कार्यकर्ता जताततै भेटिन्छन् । सिंगो पिंढीको वय र लयलाई अपाहिज तुल्याउने वंशवाद लगायतका खराबीलाई प्रमुख नेताले नै प्रोत्साहन गर्न थालेपछि देशकै भविष्य के हुने भन्ने विषाद व्याप्त छ ।

नेपाल सहित दक्षिणएशियाको राजनीतिबाट वंशवादको अन्त्य हुने सम्भावना तत्काल देखिंदैन । नेपालमा २४० वर्षको केन्द्रीकृत शाहवंशीय राजतन्त्रको अन्त्य भएको डेढ दशक मात्र भएको छ । १०४ वर्षे जहानियाँ राणाशासन सकिएको पनि सात दशक भएको छ । अझ राजनीतिक रूपमा सामन्तवादको अन्त्य र पूँजीवादी गणतन्त्रको स्थापना भए पनि सांस्कृतिक रूपमा आफ्नो मान्छे भन्ने संस्कृति व्याप्त छ । र, गणतन्त्रका शीर्ष नेताहरूको व्यवहारले त्यसमा थप मलजल गरिरहेको छ ।

त्याग, समर्पण र वैचारिकता नभएका तर परिवारमा ठूलो नेता भएकै आधारमा तिनकै हुकले तानेर जबर्जस्त नेताका रूपमा लादिएका जमात नेपाली राजनीतिमा धेरै छन् । यही नै वंशवाद हो । आफ्नो योगदान विना नै जन्मजात प्राप्त सुविधा र राजनीतिक हैसियतले पुल्पुलिएका भुइँफुट्टाहरू पार्टीमा प्रभावशाली बनेपछि इमानदार तथा स्वाभिमानी नेता, कार्यकर्ताका निम्ति पलायन र विद्रोह बाहेक अरू के नै विकल्प रहन्छ र ?

नेपालमा सबैभन्दा लामो विरासतको राजनीति बीपी कोइराला परिवारमा भयो, भइरहेको छ । भलै त्यस परिवारका कैयौं सदस्यहरू कठोर संघर्षसँगै राजनीतिमै समर्पित थिए भने कैयौंलाई चाहिं हुकले तानेर नेता बनाइयो । यसको प्रभाव नेपालका अरू पार्टीमा पनि पर्दै गएको छ ।

त्यसो त राजनीतिमा वंशवादको प्रभाव छिमेकी देशहरूमा पनि चलिआएकै हो । नेपालमा कोइराला परिवार जस्तै भारतमा नेहरू–गान्धी परिवार, बंगलादेशमा शेख र जिया परिवार, श्रीलंकामा भण्डारानायके र जयबद्र्धने परिवार, पाकिस्तानमा भुट्टो र नवाज शरिफ परिवारको राजनीतिमा वर्चस्व देखिन्छ । अमेरिका, जापान, इन्डोनेशिया, फिलिपिन्स लगायत देशमा पनि वंशवादको प्रभाव देखिन्छ । अमेरिका जस्तो विकसित देशमा केनेडी, बुश र क्लिन्टन परिवारको वंश राजनीति देखिएको छ ।

नेपाली कांग्रेस स्थापनाको ७५ वर्षमा झन्डै पाँच दशक त कोइराला परिवारले नै नेतृत्व गरेका छन् । केही अपवाद बाहेक अरू अधिकांश पनि उनीहरूकै छत्रछायाँमा चलेका छन् । मात्रिकाप्रसाद कोइरालादेखि बीपी कोइराला, गिरिजा कोइरालादेखि सुशील कोइरालाले पटक–पटक सरकारको नेतृत्व गरे । यही रोगबाट कम्युनिस्ट पार्टीहरू पनि संक्रमित छन् ।

एमाले नेता मदन भण्डारीको रहस्यमय निधनपछि उहाँको विरासतमा विद्या भण्डारीलाई अगाडि बढाइयो । उहाँलाई राष्ट्रपति जस्तो राष्ट्रको प्रमुख पदमा नै पु¥याइयो । यही परम्पराको पछिल्लो कडीको रूपमा सुहाङ नेम्वाङलाई अगाडि ल्याइएको छ । यो अभ्यासलाई इलामेली जनताले अनुमोदन गर्छन् या तिरस्कार ? यसले नेपालको भावी राजनीतिलाई जबर्जस्त सन्देश दिने कुरा भने निश्चित छ ।

माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष प्रचण्डकी छोरी रेणु दाहाललाई भरतपुर महानगरपालिकाको मेयरमा र भाइ नारायण दाहाललाई राष्ट्रिय सभाको सदस्यमा राष्ट्रपतिबाट मनोनित गर्दा त्यसको सार्वजनिक विरोध गर्ने एमाले अध्यक्ष केपी ओली आफैंले उनै नारायण दाहाल, जसको माओवादी केन्द्रमा नै विरोध भइरहेकै बेलालाई राष्ट्रिय सभाको अध्यक्ष बनाउन जोडतोडले वकालत गर्नुभयो । किनकि उहाँ आफू स्वयम् त्यही वंशवादको रोगबाट ग्रसित हुनुहुन्थ्यो । यसरी राजनीतिसँग साइनो समेत नभएका सुहाङ नेम्वाङलाई प्रतिनिधि सभाको उम्मेदवार बनाएर इलामका एमाले नेता कार्यकर्ताको तेजोबध गरिएको छ ।

विद्या भण्डारीको र विद्या भट्टराई (रवीन्द्र अधिकारीको निधनपछि उहाँको ठाउँमा निर्वाचन लड्नुभएकी) को सक्रिय राजनीतिमा निरन्तरता नभए पनि एक समय पार्टी काममै हुनुहुन्थ्यो । तर, सुहाङको भने त्यस्तो केही छैन । सुवास नेम्वाङको छोरो हुनुको लाभ मात्र हो ।

सुवास नेम्वाङ हुँदासम्म सधैं छायाँमा परेका एमालेका वरिष्ठ नेताहरू नरेन्द्र भट्टराई, गणेश बराल र डा. देवी दुलाल क्षेत्री लगायतलाई यो ठूलो अपमान हो ।

युवालाई नै उम्मेदवारी दिनु थियो भने रवीन्द्र सुवेदी निकै लोकप्रिय हुनुहुन्थ्यो । इलामको माटोले चिनेको, त्यो माटोमा भिजेकोलाई नै महत्व दिनुपथ्र्यो । वंशवाद राजनीतिकै कारण उहाँहरू पछाडि पारिनुभयो ।

वंशवाद÷परिवारवाद भन्नु शासनको यस्तो पद्धति हो, जसमा एकै परिवार, वंश, समूह एकपछि अर्को शासनसत्तामा रहन्छन् । वास्तवमा वंशवाद आधुनिक राजनीतिक सिद्धान्त एवं प्रगतिशीलताको विरुद्ध छ । किनकि जन्मले नै पेशा तय गर्नु सबभन्दा प्रतिगामी सोच हो । आन्दोलनप्रति अभिरुचि र सरोकार नै नभएका परिवारका सदस्यलाई ल्याएर जबर्जस्ती नेता बनाउन खोज्नु अझ कम्युनिस्ट राजनीतिमा झनै नसुहाउने कुरा हो । त्यो सन्तानविशेषको समेत स्वतन्त्रताको हनन् हो ।

भलै, सुविधा र शक्ति प्राप्त हुँदासम्म त्यो सदस्यले स्वतन्त्रता गुमाएको अनुभव नगर्ला तर राजनीति कठिन मोडमा पुग्नासाथ उसले आफूलाई राजनीतिमा जबर्जस्त घिसार्ने दाजु, काका, बाबु जस्ता साइनो लाग्ने नेतालाई धिक्कार्नेछ ।

आफ्नै स्वतन्त्र पेशामा रमाइरहेकी बंगलादेशकी नेतृ खालिदा जियाले पतिको आडमा सत्ता राजनीति गर्दाताका आनन्दकै दिनहरू बिताउनुभयो तर त्यही राजनीतिले आज उहाँलाई जेलको चिसो छिंडीमा पु¥याएको छ । हाम्रा नेताका आँखा र कान दुवै बनेर राजनीतिमा रमाइरहेका आफन्तले पनि कुनै दिन राजनीतिको दुष्चक्रमा फस्न परोइन भन्ने के निश्चित छ र ?

राजनीतिमा परिवारवाद हावी हुनुमा मुख्य कारण व्यक्ति पूजा हो । राजनीतिमा वंशवाद÷परिवारवाद भन्नु दरबारिया संस्कृति पार्टीमा हावी हुनु हो । त्यहाँ प्रभावशाली नेताको मात्र होइन, परिवारको पनि सेवा र गुणगान गर्नुपर्ने हुन्छ । अनावश्यक महान् मानेर व्यक्ति पूजा गर्दा यसले गम्भीर नकारात्मक प्रभाव पारेको छ । वंशवादी राजनीतिको अर्को कारण विद्यमान सामाजिक संरचना पनि हो । सामन्ती मानसिकता हो । सामन्ती मान्यता र अन्धविश्वास हो ।

पार्टीहरूका प्रमुख नेतृत्वले पार्टी र लाभको पदमा आफ्नो वंश, परिवारलाई जबर्जस्त लादेर स्थापित गर्दै लैजाँदा समस्याहरू पनि बढ्दै जान्छन् ।

संघर्ष वा आन्दोलनका बेलामा परिवारहरू त्यस आदर्शमा जोडिए पनि मूलतः तिनको राजनीति लाभ उठाउने दिशामा नै लक्षित देखिन्छ । राजनीति व्यवसायमा बदलिएकाले नै राजनीतिमा वंशवाद निर्णायक बन्दै गएको हो । किनकि यस व्यवसायमा लाभको तुलनामा जोखिम एकदमै कम छ ।

वंशवाद हावी भएपछि देश एवं पार्टीको हितभन्दा परिवारको हितलाई केन्द्रमा राखिन्छ । कुनै समय राम्रै भूमिका खेलेका नेता भए पनि परिवारमोहमा जोडिएपछि तिनले स्वतन्त्र वा सही निर्णय गर्न कठिन हुने रहेछ । आफ्नो र परिवारको वर्चस्वमा आगामी दिनमा कुनै चुनौती नआओस् भनेर तिनले आलोचनात्मक चेत भएका स्वाभिमानी नेता तथा कार्यकर्तालाई पछाडि धकेल्ने रहेछन् ।

राजतन्त्रको विरासत ह्वास्स आउने गरी थोपरिएकालाई पार्टीमै र पार्टीमा नसक्दा जनस्तरबाट नै प्रतिवाद गर्ने हिम्मत गर्नैपर्छ । विचार, सर्वहारावर्गीय संस्कृति र आन्दोलनभन्दा माथि संगठनात्मक विधि हुँदैन ।

राजनीतिमा नेताका परिवारको कुनै सदस्य वा अर्को पुस्ता आउनै हुँदैन भन्ने होइन । यसरी निरपेक्ष सोच्नु गलत हो । तर, ऊ कति राजनीति सचेत हो ? उसको गुण, दोष के छ ? कार्यसम्पादन कसरी गर्छ ? कसरी पार्टीमा आएको हो ? भन्ने कुरालाई सही ढंगले मूल्यांकन भने गर्नैपर्छ । यस्तो संस्थागत परिपाटी वा आन्तरिक लोकतन्त्र सुदृढ नगर्दासम्म वंशवाद फस्टाइरहनेछ । फेरि कवि अर्जुन पराजुली :

‘म शहीदको सन्तान
बाको अंश खोजें भने मैले
अंशबन्डाको नियम अनुसार
म नेता हुन पाउँदिन
शहीद हुन पाउँछु !!’